TÜRKİYE’DE KAYITSIZ İSTİHDAM: NEDENLERİ, BOYUTLARI VE SONUÇLARI Prof. Dr. Serdar Sayan TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Sosyal Politikalar Araştırma Merkezi Müdürü Ankara, 26.01.2011

SUNUM PLANI Kayıt Dışı İstihdamın Nedenleri Kayıt Dışı İstihdamın Boyutları Kayıt Dışı İstihdamın Sonuçları Kayıtlı İstihdamın Teşvikine Yönelik Politika Önerileri

KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN NEDENLERİ İŞGÜCÜ ARZI YAKASI İşsizlik oranının yüksekliği İşgücünün eğitim seviyesinin (ve dolayısıyla verimliliğinin) düşüklüğü Genç emeklilik (genç yaşta emekli olanların yaşlılık aylığı almaları ve sağlık yönünden ilgili sosyal güvenlik kuruluşundan yararlanmaları nedeniyle sigortasız olarak tekrar çalışmaya hazır olmaları)

ARZ YAKASI: İşgücünün eğitim seviyesi… Kayıt dışı çalışanların en son bitirilen okula göre bileşimi 4

ARZ YAKASI: İşgücünün eğitim seviyesi… En son bitirilen okula göre kayıt dışı çalışma oranı (TÜİK, 2008 HHİA) 5

ARZ YAKASI: Genç emeklilik Yaşa göre kayıt dışı çalışanların sayısı (bin kişi) 6

ARZ YAKASI: Genç emeklilik Yaşa göre kayıt dışı çalışanların payları (%, TÜİK HHİA 2008) 7

KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN NEDENLERİ İŞGÜCÜ TALEP YAKASI Tarımın geleneksel örgütlenmesi; hala ağırlıkla, aile temelli ve küçük ölçekli olarak yapılması Kayıtlı istihdamın işverene getirdiği yüksek mali yük Ortalama işletme ölçeğinin çok küçük olması Çalışma ilişkilerinde meydana gelen değişmeler (taşeronlaşma vb.) Kayıtlı eleman çalıştırmak için gereken işlemlerin çokluğu Tahsin güney örneği (Çalışma ilişkilerinde meydana gelen değişmeler (taşeronlaşma vb. esnek çalışma modelleri)

TALEP YAKASI: Tarımın geleneksel örgütlenmesi Sektörlere göre kayıt dışı çalışanların sayısı (bin kişi) 9

TALEP YAKASI: Tarımın geleneksel örgütlenmesi Sektörlere Göre Kayıt Dışı Çalışma (Sektörel istihdamın yüzdesi olarak, TÜİK, 2008 HHİA) 10

TALEP YAKASI: Tarımın geleneksel örgütlenmesi Tarım Geliri Elden Edenlerin Gelire Göre Kayıtlılık Durumları % (TÜİK HHBA, 2006) 11

TALEP YAKASI: Kayıtlı istihdamın işverene getirdiği yüksek mali yük Asgari Ücret (Ocak-Haziran 2011) 16 YAŞINI DOLDURMUŞ İŞÇİLER İÇİN (TL/AY) ASGARİ ÜCRET SSK PRİMİ %14 İŞSİZLİK SİG. FONU %1 GELİR VERGİSİ %15 ASGARİ GEÇİM İNDİRİMİ DAMGA VERGİSİ %06,6 KESİNTİLER TOPLAMI NET ASGARİ ÜCRET 796,50 111,51 7,96 41,81 59,74 5,26 166,54 629,96 İŞVERENE MALİYET (TL/AY) SSK PRİMİ (%19,5) (işveren payı) İŞVEREN İŞSİZLİK SİG. FONU %2 İŞVERENE TOPLAM MALİYET Kaynak: ÇSGB - Çalışma Genel Müdürlüğü -İstatistik Dairesi 796,5 155,32 15,93 967,75 12

İŞÇİ VE İŞVEREN SGK KESİNTİLERİ Kaynak: OECD Economic Outlook,2007 13

Ortalama işletme ölçeği TALEP YAKASI: Ortalama işletme ölçeği İşyeri büyüklüğüne göre kayıt dışı çalışanlar (‘000 kişi, 2009) TOPLAM İSTİHDAMI İÇERİSİNDEKİ KAYIT DIŞI ÇALIŞANLARIN ORANI (%) *) 10 dan az =0.65 | *) 50-249 =0.07 *) 10-24 kişi =0.26 | *) 250-499 =0.05 *) 25-49 kişi =0.14 | *) 500 ve daha fazla =0.02 14 14

KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN NEDENLERİ KDİ İLE MÜCADELE ZAFİYETLERİ Sık sık çıkartılan aflar yüzünden cezai hükümlerin caydırıcılığı ve inanılırlığının azalması ya da kalmaması Kurumlar arası koordinasyon eksiklikleri Tahsin güney örneği (Çalışma ilişkilerinde meydana gelen değişmeler (taşeronlaşma vb. esnek çalışma modelleri) 15 15

KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN NEDENLERİ Sosyal Güvenlik Sistemince Dışlanan Gruplar Tahsin güney örneği (Çalışma ilişkilerinde meydana gelen değişmeler (taşeronlaşma vb. esnek çalışma modelleri) 16 16

KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN BOYUTLARI (2009) Toplam istihdam : 21,277 milyon Kayıtlı istihdam : 11,958 milyon (% 56) Kayıt dışı çalışanlar : 9,319 milyon (% 44)

Kayıt dışı çalışanların cinsiyete göre dağılımı (2009)

KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN SONUÇLARI Kayıt dışı istihdamın sonuçları farklı açılardan değerlendirilebilir. Çalışanlar Yönünden: Çalışanlar ve bakmakla yükümlü oldukları kişiler sağlık ve çeşitli kısa vadeli risklere karşı güvenceden ve emeklilik haklarından mahrum kalmaktadır. İşletmeler Yönünden: Kayıt dışı çalıştıran işletmeler ile kayıtlı çalıştıran işletmeler arasında haksız rekabete ve verimsizliğe yol açmaktadır.

KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN SONUÇLARI (Devam) Verimlik ve Kayıt Dışı Ekonomi İlişkisi

KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN SONUÇLARI Sosyal Güvenlik Sistemi Yönünden: Aktif/pasif dengesinin ve aktüeryal yapının bozulmasıdır. d) Makroekonomik Dengeler Yönünden: Sosyal güvenlik açıkları => Bütçe açıkları => Enflasyon vs e) Sosyal Yönden: Gelir dağılımında adaletsizlik ve yoksulluk gibi sosyal sorunlara yol açmaktadır

Politika Önerileri Çalışanların Eğitim Düzeyini Artırma Mesleki eğitim (örgün ve yaygın)

Politika Önerileri Mikro Firmalarda Kayıtlı İstihdamın Teşviki Mikro ölçekli firmalarda kayıtlı istihdamın maliyetini görece daha fazla düşürücü önlemler (vergilerin etkilerinin simetrisi? Şirketlerin ‘parçalanması’nı teşvik/“moral hazard” problemi) Şirket birleşmeleri ve satın almaların teşviki yoluyla ölçek artışı ve kurumsallaşmanın temini Tarımsal işletme büyüklüğünün miras yoluyla küçülmesinin önlenmesi

Politika Önerileri Sosyal Güvenlik Açıkları ile Mücadele Emeklilik yaşı (yapacak fazla bir şey yok) Bağlama oranı (düşürmek zor) Prim oranı (yükseltmek zor) ÇARE: Prim ödeyenlerin sayısını artırmak. Toplanan prim miktarını artırmak. Zaman satın alma. (ABD’deki göçü teşvik önerilerine benzer biçimde.)

Politika Önerileri Kayıtlı istihdamı teşvik. Özellikle kadınların işgücüne katılımını artırmak

Politika Önerileri Tarım Politikalarının Çok Yönlü Revizyonu Nasıl?

KURUMLAR ARASI İŞBİRLİĞİ Kurumlar arası veri ve bilgi paylaşımı (Bilgi ve iletişim teknolojileri yardımıyla paylaşım sistemlerinin kurulması) Kayıtlı istihdamın teşvikine yönelik politikalarda kurumların eşgüdümü ve birlikte hareket etme kabiliyeti 27

NUTS2’ye göre en yüksek (mavi) ve en düşük (kırmızı) kayıt dışı istihdama sahip bölgeler ve kayıt dışı çalışanların sayısı (bin kişi) İstanbul (İstanbul) / Trabzon (Trabzon-Ordu-Giresun-Rize-Artvin-Gümüşhane) / Samsun (Samsun-Tokat-Çorum-Amasya) / Adana (Adana-Mersin) / Antalya (Antalya-Isparta-Burdur) / Tekirdağ (Edirne-Tekirdağ-Kırklareli) / Erzurum (Erzurum-Erzincan-Bayburt) / Kırıkkale (Nevşehir-Aksaray-Niğde-Kırıkkale-Kırşehir) / Mardin (Siirt-Mardin-Batman-Şırnak) / Kastamonu (Kastamonu-Çankırı-Sinop) 28 28

NUTS2’ye göre toplam istihdamı içerisinde kayıt dışı çalışanların oranı en yüksek (mavi) ve en düşük (kırmızı) olan bölgeler ve yüzde olarak değerleri Ör: Ağrı’daki toplam istihdamın %78’i kayıt dışı olarak çalışıyormuş 29 29

İşteki durumlarına göre kayıt dışı çalışanların sayısı (bin kişi) 30

İşteki durumlarına göre kayıt dışı çalışanların payı (%) (TÜİK, 2008 HHİA) 31

Sosyal Sigorta Kapsamı Dışında Kalanlar (2008) (TÜİK HHİA 2008, HHBA 2006 verileri kullanılarak Doç.Dr. Oğuz Karadeniz’ce hesaplanmıştır) Çalışan Grupları Kapsam Dışı Kalan Tahmini Kişi Sayısı (‘000) Ücretsiz Aile İşçileri 2670 Tarımda Geçici Çalışanlar 460 Ev Hizmetlerinde Gündelik Çalışanlar 230 Düşük Gelirli Çiftçiler 1494 Düşük Gelirli Esnaf ve Sanatkar 808 Kısmen Sigortalı Sayılanlar (Çırak vb.) 180 Toplam 5842 Kayıt Dışı Çalışan Sayısı 9229 Prim Toplanabilecek Ücretli ve Maaşlı 2229 Prim Toplanabilecek Kayıt Dışı Bağımsız Çalışan Sayısı 1158 Prim Toplanabilecek Toplam Kayıt Dışı Çalışan Sayısı 3387 32

Teşekkürler… http://serdar.sayan.etu.edu.tr