İNSAN BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ KULLANILABİLİRLİK Hazırlayanlar Adem ÖNAL Emrah YETGİN Enes YİĞİT İsmail YILDIZ Kadir KAYMAN Mustafa YARAMIŞ İNSAN BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ KULLANILABİLİRLİK Ders Sorumlusu: Hakan TÜZÜN Ders Asistanı: Sinan KESKİN Hacettepe Üniversitesi Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Ankara - Bahar 2014

Deneysel Yaklaşım Kullanıcı Testleri Gerçek kullanıcıları, Gerçek bir ara yüzü kullanırken, Gerçek görevler ile, Gerçek uygulama ortamında test etmeyi ve toplanan verileri analiz ederek tasarımı kullanılabilirlik açısından değerlendirmeyi amaçlar.

Deneysel Yaklaşım Kullanıcı Testleri Kullanılabilirlik testleri için farklı yöntemler kullanılabilir.

Test Öncesi Belirlenmesi Gerekenler Uygulama Görevler Katılımcılar Uzman Anket Kayıt Davranış Sırası Görev kere Kaç Nerede Neden

İdeal Kişi Sayısı

SKÖ-Sistem Kullanılabilirlik Ölçeği 1986 yılında Digital Equipment firmasında çalışan John Brooke tarafından geliştirilmiş bir ölçektir. Kısa sürede veri toplanması Kolayca analiz edilmesi Güvenilir olması

SKÖ-Sistem Kullanılabilirlik Ölçeği Basit, Bireysel kullanılabilen, Genel bir kullanılabilirlik değerlendirmesine izin veren, 10 maddeli, Likert skalası tabanlı bir ölçektir.

Sistem Kullanılabilirlik Ölçeği 1-Kesinlikle Katılmıyorum / 5-Kesinlikle Katılıyorum 1 2 3 4 5 1. Bu sistemi sıklıkla kullanacağımı düşünüyorum. 2. Sistemi gereksiz bir şekilde karmaşık buldum. 3. Sistemin kolay kullanıldığını düşündüm. 4. Bu sistemi kullanabilmek için teknik bir kişinin desteğine ihtiyacım olabileceğini düşünüyorum. 5. Sistemdeki çeşitli fonksiyonları iyi entegre olmuş biçimde buldum. 6. Sistemde çok fazla tutarsızlık olduğunu düşündüm. 7. Birçok insanın bu sistemi hızlı bir şekilde kullanabileceğini düşünüyorum. 8. Sistemin kullanımını çok hantal buldum. 9. Sistemi kullanırken kendimden emindim. 10. Sisteme giriş yapmadan önce birçok şey öğrenmem gerekti.

SKÖ’yü Kullanmak Ölçeği dolduracak kişilere sistemi kullanma fırsatı verilir. Kişi sistemi kullandıktan sonra, herhangi bir bilgilendirme veya görüşme yapılmadan ölçek kendisine verilir. Cevap veren kişiden, her maddeyi uzun süre düşünmek yerine maddelere hemen cevap vermesi istenir. Ölçekteki bütün maddeler cevaplanmalıdır. Ölçeği cevaplayan kişilerden, özellikle bir maddeyi cevaplayamayacaklarını düşünüyorlarsa, ölçeğin orta noktasını işaretlemeleri istenir.

SKÖ’nün Puanlandırılması Öncelikle her maddenin puanları toplanır. Her maddenin katkı sağladığı puan 0 ile 4 arasında değişir. 1,3,5,7 ve 9. maddeler için puanlama “Ölçek pozisyonu – 1” ile yapılır. 2,4,6,8 ve 10. maddeler için ise puanlama “5 – ölçek pozisyonu” ile yapılır. Puanların toplamı 2.5 ile çarpılarak SKÖ’ nün sonuç puanı bulunur.

SKÖ Örneği 1-Kesinlikle Katılmıyorum / 5-Kesinlikle Katılıyorum 1 2 3 4 5 Puan 1. Bu sistemi sıklıkla kullanacağımı düşünüyorum. √ 2. Sistemi gereksiz bir şekilde karmaşık buldum. 3. Sistemin kolay kullanıldığını düşündüm. 4. Bu sistemi kullanabilmek için teknik bir kişinin desteğine ihtiyacım olabileceğini düşünüyorum. 5. Sistemdeki çeşitli fonksiyonları iyi entegre olmuş biçimde buldum. 6. Sistemde çok fazla tutarsızlık olduğunu düşündüm. 7. Birçok insanın bu sistemi hızlı bir şekilde kullanabileceğini düşünüyorum. 8. Sistemin kullanımını çok hantal buldum. 9. Sistemi kullanırken kendimden emindim. 10. Sisteme giriş yapmadan önce birçok şey öğrenmem gerekti. Toplam Puan = 22 SKÖ Puanı = 22*22.5 = 55

Kullanılabilirlik Çalışmaları Sürecinde İzlenmesi Gereken Adımlar Uygulamadan Beklenen Hedeflerin Belirlenmesi Ana hedefler ve öncelikler belirlenmelidir (örneğin eğitim, bilgilendirme, satış vb.). “XYZ İnternet sitesini kullanacak hedef kitlenin, siteden temel ve ikincil beklentileri nelerdir?” ve “bu beklentiler nasıl karşılanabilir?” soruları, tasarım ve geliştirme süreçlerinde sürekli olarak akılda tutulmalıdır.

Hedef Kitlenin Siteden Beklentilerinin Analizi Kullanıcılar, Tutarlı, İşlevsel, İyi düzenlenmiş, Kullanımı kolay, İşlemleri doğrudan yapabilmelerine olanak sağlayan sistemleri, “kullanılır” olarak tanımlamaktadır.

Kullanıcı Profillerinin Çıkarılması Kullanılabilirlik uzmanları tarafından, tasarımcıların birden fazla ihtiyaca cevap verebilecek tasarımlardan çok, sadece belli bir kullanıcı profilinin ihtiyaçlarına cevap verecek tasarımları önermekte oldukları raporlanmaktadır. Bu nedenle kullanıcı kitlesinin özellikleri belirlenmelidir.

Test Öncesi ve Sonrası Kullanılacak Enstrümanlar Neler Olacak? Gönüllü katılım, kayıt ve gizlilik formu Demografik bilgi toplama formu Test tanıtım dokümanı Deneyim anketi Test protokolü Test sonrası hatırlama testi Memnuniyet anketi Test sonrası mülakat soruları ve protokolü

Testin Gerçekleştirilmesi Kayıt için kontrol listesi Deneklerin kendilerini rahat hissetmeleri için yapılacaklar Uzmanlar nerede bulunacaklar ve ne yapacaklar? Sesli düşünme tekniği Yardım Test bittiğinde yapılacaklar

Kullanılabilirlik Testi Örnek Gözlem Formu Görev: Kürşat Çağıltay’ın “Internet” adlı kitabına ihtiyacınız var. Kitabın ODTÜ kütüphanesinde mevcut olup olmadığını kontrol etmek istiyorsunuz. ODTÜ kütüphanesi Web sitesinin adresine bağlanıp kitap ile ilgili bilgiye ulaşınız. http://www.lib.metu.edu.tr

Kullanılabilirlik Testi Örnek Gözlem Formu Başlama zamanı: 9:10 Bitiş zamanı: 9:13 Sayfa Bağlantı ismi Notlar +/- Başlangıç sayfası bilgisi Ana sayfadan başlandı Kullanıcı ana sayfada yer alan iki arama seçeneğinden hangisini kullanacağına karar veremedi. Federated Search seçeneğini seçti. Yazar adını girip arama butonuna bastı. Sonraki sayfa Bu seçenek üzerinden yapılan arama kullanıcıyı farklı bir siteye götürdü. Kullanıcı kodu ve şifre girmesi gerektiğini görünce yanlış yerde olduğunu anladı. Geri tuşuna bastı. Ana sayfaya dönüş Diğer tarama alanına yazar adını ve soyadını yazdı. Arama seçeneğini yazar olarak değiştirdi. Arama butonuna bastı. Arama sonuçları sayfası Kullanıcının karşısına farklı yapıda bir sayfa geldi. Kullanıcı sayfanın yapısının değişmesine şaşırdı. Sayfanın üst kısmında bu yazar adına kitap bulunmadığını belirten bir uyarı kırmızı renkli bir font ile yazılmış. Kullanıcı kütüphanede böyle bir kitap bulunmadığını belirterek görevi bitirdi. -

Nicel Performans Verilerinin Analizi Görev tamamlama oranları Harcanan zaman, adım ve tıklama sayıları Yapılan hata sayısı Verilen anketler Saptanan sorunların önceliklendirilmesi Göz hareketleri verileri Açıklayıcı/Tanımlayıcı veri (kullanıcı sayısı, harcanan zaman, hata) Detaylı istatistikler

Nitel Verilerinin Analizi Kullanıcının verdiği sözlü ya da diğer (yüz ifadesi gibi) tepkilerin analizi Memnuniyet seviyesi Ankette açık uçlu sorulara verilen cevaplar Kullanım kolaylığı yorumları Sesli düşünme sonucu verilen geri bildirimler Ortak temaların çıkarılması ve kritik temaların belirlenmesi Bulguların diğer araştırmacılarla paylaşımı ve kontrolü

Kullanılabilirlik Testi Örnek Analiz Formu Gözlem Yorum Öneri Kullanıcı arama seçeneklerinin hangisini kullanacağını bilemedi. Arama seçeneklerinde kütüphanecilik terimi kullanılmış. Anlaşılmıyor. Sıradan kullanıcının anlayacağı terminoloji kullanılmalı. Kullanıcı arama sonuçları sayfasında farklı bir yapı ile karşılaşınca şaşırdı. Kitap arama sonuçları sayfası farklı bir tasarımda yapılmış. Tutarlılık sorunu var. Kitap arama sonuçları sayfası tutarlı bir şekilde yeniden tasarlanmalı. Kullanıcı kütüphanede bulunan kitabı bulamadı. Görev başarısızlıkla tamamlandı. Kullanıcı yazar adı alanına Ad Soyad şeklinde giriş yaptı. Ama sistem Soyad Ad şeklinde tarama yapıyor. Sistem, yazar adı sırası kısıtı koymamalı. Arama motoru yapısı düzeltilmeli.

Kullanılabilirlik Testi Uzmanları ve Sahip Olmaları Gereken Özellikler Takım çalışmasına yatkınlık İyi gözlemci Sabırlı İyi organizatör ve koordinatör Görevler hakkında bilgi sahibi Uzun süreli konsantrasyon İyi not alma Analiz yetenekleri Oturum öncesi pratik yapmak Bakımlı olmak / Rahat dış görünüş

Potansiyel Kullanıcı Profili (Persona) Ferhat Hakkında Özet Bilgi Yönetici Orta seviye bilgisayar kullanıcısı E-posta, web, çevrim-içi bankacılık kullanır Laptop kullanıcısı Evde ve iş yerinde kullanıyor İşletme: Dilşat Balıkçılık Ltd. Kişi: Ferhat Çağıltay Pozisyon: Şirket Sahibi Ferhat 43 yaşında, evli ve bir çocukludur. Ziraat Fakültesi, Su ürünleri bölümü mezunu olup, halen bu alanda kurduğu firmada balıkçılık yapmaktadır. Bilgisayarı yazı yazmak, haberleşmek ve şirketinin banka hesaplarını takip etmek için kullanmaktadır. Genellikle günde 1 ila 1.5 saat bilgisayar başında harcamakta ve bu zamanın yarısını İnternet’te geçirmektedir. Hem evde ve hem de iş yerinde İnternet bağlantısı ADSL hattı üzerinden olup, dizüstü bilgisayar kullanmaktadır. Ferhat kendisini, iş için bilgisayar kullanan, orta seviye bilgisayar kullanıcısı olarak belirtmektedir. Çevrimiçi bankacılık servislerinin ticari olanlarını gün aşırı kullanmakta, hesap kontrolü, yatırım hesabı ve EFT işlemlerini sık sık yapmaktadır.

Test Esnasında Uygulanabilecek Bir Protokol Örneği Teste başlamadan önce tanışma ve teşekkür aşaması Ürün tarifi Oturumun amacı Talimatlar Uygulama

Bilişsel Teori ya da Model Temelli Yaklaşım Model temelli yaklaşımda, kullanıcıların bilişsel ve fiziksel davranışları modellenmeye çalışılır. Kullanıcı davranışlarının modele uyup uymadığı ya da modelin daha hızlı nasıl çalıştırılabileceği gibi konular değerlendirilir.

Bilişsel Teori ya da Model Temelli Yaklaşım Fiziksel davranışların modellenmesinde “Fitts” kanunu, bilişsel davranışların modellenmesinde ise “Bilgi İşleme Modeli” temel alınır.

Fitts Kanunu ve Bilgi İşleme Modeli Fitts kanunu, elin klavye üzerinde bir noktadan diğer bir noktaya hareketinde izlediği yolu analiz eder. Bilgi İşleme Modeli çalışmaları kapsamında bir ara yüzü kullanırken gerçekleştirilen bilişsel etkinlikler, belirlenmiş bulgular ile değerlendirilmektedir.

Model Tabanlı Yaklaşım Değerlerinden Bazıları Kısaltma Etkinlik Süre (milisaniye) K Klavyede bir tuşa basmak ya da tıklamak 230 F Fare ile göstermek 1500 Eg Elini fareye götürmek 360 A Algılamak 100 H Hafızadan erişmek 1200 Z Zihinsel bir basamak gerçekleştirmek 70 M Metodlar arasından seçmek 1250

Model Tabanlı Değerlendirme Örneği MS Word’de <DOSYAM> adlı bir dosyayı kaydetmek Elin hedefe (fareye) ilk varışı Eg = 0.36 sn İmleci dosya menüsüne götürmek F = 1.5 +Hafızadan erişmek H = 1.2 Dosya menüsünü tıklamak K = 0.23 Menüde aşağı doğru ilerlemek “Farklı kaydet” i tıklamak Sistemin cevap vermesi Sys = 1.2 Kullanıcının bir isim girmesi (6 adet harf) 1.2 + (n*K = 6 * 0.23) Ve giriş tuşuna basması Toplam: 10.23 sn

CogTool Carnegie Mellon Üniversitesi’nde geliştirilen CogTool isimli ücretsiz yazılım, bilişsel modelleme yaklaşımının kullanımını kolaylaştıran yazılımlardan biridir. İndirme Linki https://github.com/cogtool/cogtool/releases Kullanımı https://github.com/cogtool/CogTool-demonstration-videos/releases/tag/1.0

Kullanıcı Temelli Yaklaşımın Avantajları Gerçek kullanım verisi elde edilmektedir. En önemli sorunlar ortaya çıkarılabilmektedir. Hem süreç içi (Formative) hem de süreç sonu (Summative) testleri için kullanılabilir.

Kullanıcı Temelli Yaklaşımın Dezavantajları Pahalı ve zahmetli olabilir. Sabırlı olmayı gerektirir. Çok iyi planlanması gerekmektedir. Elde edilen veriler test edilen ara yüzün tekrar tasarımı için yeterli veri sağlamayabilir.

Uzman Temelli Yaklaşımın Avantajları Kullanıcı temelli yaklaşıma göre daha hızlıdır. Daha ucuzdur. Tasarımın her aşamasında uygulanabilir. Özel ortamlar ya da İBE laboratuarı gibi teçhizat gerektirmez.

Uzman Temelli Yaklaşımın Dezavantajları Bir kişinin uzman olarak gördüğü bir kişiyi, diğerleri yetkin bir uzman olarak kabul etmeyebilir. Uzmanın bilgili olması ya da olmaması çok önemlidir. Uzmanlar her zaman hemfikir olmayabilirler. Uzmanın, kullanıcı davranışlarını tahmin etmesi çok zordur.

Kullanılabilirlik ve Göz Hareketlerini Takip Sistemi-Eye Tracker İnsanların bir bilgisayar ara yüzünde ya da çevrelerinde bir bilgiyi ararken nereye, ne sürede baktıkları hakkında tarafsız ve nicel veriler göz hareketlerini izleme teknolojisi (Eye tracker) yardımıyla elde edilebilmektedir.

Göz Hareketlerini Takip ve Kayıt Teknolojisinin Uygulanabileceği Alanlar Web sayfalarının tasarımı Görsel malzemenin kullanımı Zihinsel süreçler Sürücü/pilot davranışları Eylem sıralamaları Konuşma ve algısı Reklamlar, alışveriş

Masaüstü Göz İzleme Cihazları Bir bilgisayar ekranı ile bütünleşik olup, ekranın karşısında oturan kullanıcıların ekranda nereye, ne süre ve kaç kere baktığı ile ilgili anlık bilgi verir.

Mobil Göz İzleme Cihazları Kullanıcının kafasına taktığı özel bir gözlüğe monte edilmekte ve sadece ekran karşısında değil, her ortamda kişinin çevresi ile olan etkileşimi esnasında nereye baktığını kayıt etmektedir.

Sabit bakışların (gaze) sırasını, süresini, yerlerini belirten görsel çıktı

Isı Haritaları (Heat Map)

İnsan Bilgisayar Etkileşimi Laboratuarları Genellikle kullanıcıların bulunduğu test odası ve testi düzenleyenlerin bulunduğu operatör odası olmak üzere iki kısımdan oluşur.

İnsan Bilgisayar Etkileşimi Laboratuarları Kameralar Göz izleme cihazı Ses mixeri

Video Linkleri http://www.youtube.com/watch?v=ajMVqo82ogg http://www.youtube.com/watch?v=4G5WjQwwuj0 http://www.youtube.com/watch?v=4yzjpQzA2iQ

Kaynakça Çağıltay, K. (2011). İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe. Ankara: ODTÜ Yayıncılık. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Araştırma ve Uygulama Laboratuarı. Erişim Tarihi: 31 Mart 2014, http://ibe.cc.metu.edu.tr/anasayfa