Emel ŞAHİN Gülhan ŞAM Recep OFLAZ Tuba KORKMAZ Bilgi Erişim Sistemlerinde Başarı Ölçütleri ve arabam.com, hürriyetemlak.com ve Milli Kütüphane web kataloğunun Bilgi Erişim Özellikleri Emel ŞAHİN Gülhan ŞAM Recep OFLAZ Tuba KORKMAZ

Araştırmanın Konusu Web kataloğunun bilgi erişim özellikleri ve bilgi erişim sistemlerinin başarı ölçütleridir.Bu bağlamda arabam.com, hürriyetemlak.com ve Milli Kütüphane web kataloğu incelenmiştir. Araştırmanın Amacı Bilgi, bilgi erişim ve bilgi erişim sistemleri kavramlarından yola çıkarak bilgi erişim sistemlerinde başarı ölçütleri ve arabam.com, hürriyetemlak ve Milli Kütüphane web kataloğunun bilgi erişim özellikleri araştırmanın temel amacıdır.

Araştırmanın Önemi Web 2.0 teknolojileriyle bilgi erişim sistemlerinin kâr amacı güden ticari kuruluşlar ve kâr amacı gütmeyen kurumların web kataloğunun bilgi erişim özelliklerinin kullanıcıya vermiş olduğu hizmetleri görmektir. Araştırmanın Yöntemi arabam.com, hürriyetemlek ve Milli Kütüphane web kataloğunun bilgi erişim özellikleri web üzerinden gözlemlenerek karşılaştırmalar yapılmıştır.

Varsayımlar Bilgi sistemleri büyük veri tabanlarını bulundurmasına rağmen kullanıcının erişmek istediği konuyla ilgili erişebileceği bilgi miktarı oldukça azdır. Veri tabanlarının sunduğu bilginin tamamına erişmek için bilgi sistemi ile kullanıcı arasında güçlü bir etkileşim olmalıdır. Bu etkileşim ve uyumun gerçekleşmesi için öncelikle bilginin; saklanması, işlenmesi ve kullanılması şekilleri araştırılacaktır. Kapsam Bilgi erişim sistemlerinin bazı web siteleri üzerinde (arabam.com, hürriyet. emlak.com ve milli kütüphane web kataloğunun) bilgi erişim özellikleri araştırmanın kapsamını oluşturmaktadır.

Sınırlılıklar Araştırmamız elektronik ve basılı makaleler ve bilimsel birtakım yazılardan, web sitelerinin çevrimiçi olarak incelemesinden oluşmaktadır. Araştırmanın Evreni Arabam.com, hürriyetemlak.com ve milli kütüphane web kataloğu araştırmanın evrenini oluşturmaktadır.

Araştırmanın Gözlem Tekniği

Bilgi: Çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç için elde edilen, özümsenen ve daha önce var olan bilgide değişiklik yaratarak bir etkinlik için kullanılabilen ve başkalarına iletilebilmek üzere farklı ortam kaydedebilen bir olgudur(Uçak, 2000, s.151). Bilgi kavramı tanımlanırken en çok karşılaşılan sorun veri, enformasyon ve knowledge sözcüklerinin her birinin karşılığı olarak bilgi teriminin kullanılmasıdır.

Enformasyon(information) Veri(data) İşlenmemiş, düzenlenmemiş ham gerçeklerdir. Veri bilginin kaynağıdır. Enformasyon(information) Çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç için elde edilen, özümsenen ve daha önce var olan bilgide değişiklik yaratarak bir etkinlik için kullanılabilen ve başkalarına iletilebilmek üzere farklı ortamlara kaydedilebilen bir olgudur. Knowledge Bilgi (knowledge), bilginin (information) ötesinde, bilginin yorumlanması, belli bir değere göre işlenmesi, bilgi alanının etkinlikleri doğrultusunda hazırlanmasıdır. Kaynak: Uçak (Özenç), Bilgi Dünyası, 1(1), 2000, s. 151.

Bilgi Erişim Bilgi erişim iki temel kavramdan oluşmaktadır: "Bilgi" ve "Erişim". Daha öncede belirtildiği gibi bilgi; Çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç için elde edilen, özümsenen ve daha önce var olan bilgide değişiklik yaratarak bir etkinlik için kullanılabilen ve başkalarına iletilebilmek üzere farklı ortam kaydedebilen bir olgudur(Uçak, 2000, s.151). Türk Dil Kurumu erişimi şöyle tanımlamaktadır:Bir veri saklama ortamında veri okuma ya da yazma işlemini gerçekleştirmek üzere adresi verilen yeri fiziksel olarak bulmadır. Bilgi erişim ise; Bilgi toplama, sınıflama, kataloglama, depolama, büyük miktardaki verilerden arama yapma ve bu verilerden istenen bilgiyi üretme(ve ya gösterme) tekniği ve süreci(Tonta, Bitirim ve Sever, 2002).

Çizim2:Bilgiyi Keşfetme, Tanımlama, Düzenleme ve Erişim(Tonta, 2009) Bilgiyi keşfetme, tanımlama, düzenleme ve erişimin gösterilmiş olduğu bu çizimde bilgi ihtiyacını keşfeden kullanıcı bu gereksiniminin ne olduğunu tanımlayarak bilgiye ulaşmak için kullanacağı yöntem ve araçları düzenledikten sonra gereken şartları yerine getirerek ihtiyacı olan bilgiye erişim sağlamıştır.

Başlıca Bilgi Erişim Sistemleri Bilgi Erişim Sistemi Bilgiye seçici biçimde erişmek üzere bir araya gelen, bilgi ile ona gereksinim duyan birey arasındaki bilgi akış sürecinin kesintisiz biçimde oluşumunu mümkün kılan, aralarında etkileşim ve uyumluluk bulunan parçalardan oluşmuş bütündür(Tamdoğan, 2003). Başlıca Bilgi Erişim Sistemleri Kurumlar Bu başlık altında değerlendirilecek olan kütüphaneler, arşivler, bilgi-belge merkezleri, müzeler vb. kuruluşlar, hem değişik bilgi erişim sistemlerini içeren genel bir üst sistem, hem de bunlara erişimi sağlayan, çok boyutlu bir bilgi erişim sistemi sayılabilir.

Kataloglar Bibliyografyalar Kataloglar, dermeye fiziksel erişimi sağlayan bilgi erişim sistemleridir. Çünkü kataloglar bibliyografik bilginin yanı sıra, bilginin ait olduğu belgelerin yerleşim bilgisini de içerir. Bu kaynaklar; yazar adı, eser adı, dizi adı, konu başlığı üzerinden alfabetik, konu numarası üzerinden de sistematik erişim sağlarlar. Bilgisayara dayalı olanlarında dil, yayın yeri, yayıncı, yayın tarihi vb. bibliyografik alanlar üzerinden filtreler kurma olanağı vardır. Diğer bir deyişle, bu bibliyografik alanların parametrik sorgu ölçütleri nitelikleri sayesinde, yapılacak sorgulamalar daraltılabilir. Bibliyografyalar Bibliyografyalar yazar adı, eser adı veya konu başlığı üzerinden alfabetik, veya konu numarası üzerinden sistematik erişim sağlarlar. Elektronik olanlarında çeşitli bibliyografik alanlar üzerinden filtreler kurma olanağı da vardır.

Ansiklopedi ve Sözlükler Kitap Sonu Dizinleri Kitap sonu dizinleri birer mikro-ölçekli bilgi erişim sistemidir. Bu özellikleriyle kısıtlı bir etkiye sahiptirler. Buna karşın, belirli bir kitap dermesinden oluşturulacak makro-ölçekli bir bilgi erişim sisteminin dizini için önemli katkılar sağlayabilirler. Ansiklopedi ve Sözlükler Ansiklopediler ve sözlükler, danışma kaynağı olan bilgi erişim sistemleridir. Bunlardan ansiklopediler alfabetik ya da sistematik erişim düzeninde, sözlükler ise genelde alfabetik erişim düzeninde olan kaynaklardır. Toplu Kataloglar Toplu kataloglar birden çok kütüphanenin dermesini, tek bir erişim düzeni içinde, bir arada veren bilgi erişim sistemleridir.İşlevleri genel olarak kütüphane katalogları ile aynı olmasına karşın, bunların temel ayrımları, farklı katalog sistemlerini tek bir bibliyografik erişim düzeni içinde bir araya getirmek ve böylece de, özellikle dağıtık sistemleri bir üst sistem çatısı altında toplamaktır.

OPAC'lar Bu kaynaklar, yazar adı, eser adı, dizi adı, konu başlığı üzerinden alfabetik, konu numarası üzerinden de sistematik erişim sağlarlar. OPAC'larda da, dil, yayın yeri, yayıncı, yayın tarihi vb. bibliyografik alanlar üzerinden filtreler kurma olanağı vardır. 8. Thesauruslar Thesauruslar, terimler arasındaki kavramsal ilişkileri gösterirler. Bu amaçla, dar kapsamlı terimleri [İng. narrower term, NT], geniş kapsamlı terimleri [İng. boarder term, BT] ve ilişkili terimleri [İng. related term, RT] göndermeler şeklinde bildirirler. Bilgi erişim sistemi açısından thesaurusların kapsamı, yukarıda anılan terimler arası kavramsal ilişkileri açıklamaktan öteye geçemez. Buna karşın, çeşitli bilgi erişim sistemlerinin örgütlenmesinde thesauruslar temel kaynak niteliğini taşır. Kavramları ve ilişkilerini göstermeleri ve öğretmeleri açısından önemlidir.

9. Veritabanları Öz Dizinleri Atıf Dizinleri Veritabanları aslında çevrimiçi çalışan bibliyografyalardır. Elektronik ortamın sağladığı hız ve bellek kapasiteleri nedenleriyle bu bibliyografyalara, zaman içinde, ilgili belgenin elektronik kalıptaki halini eklemek, böylece bu kaynaktan yapılan sorgulamalarda metnin kendisini de erişilebilir kılmak olanaklı hale gelmiştir. Öz Dizinleri Öz Dizinlerinin amacı, özellikle veri tabanlarından yapılan taramalar sırasında, aynı konudaki çok fazla yayına ulaşan kullanıcıya zaman kazandırmaktır. Kullanıcı, sadece bu özleri okuyarak, eline geçen yayının bibliyografik bilgisinin işine yarayıp yaramayacağına karar verebilir. Atıf Dizinleri Özellikle bilimsel yayınların atıflarının dizinlenmesi ile elde edilen atıf dizinlerinin amacı, bilimsel üretimin ölçümlenmesidir. Bu kaynaklar sayesinde, hangi yayından ne kadar ve kimler tarafından yararlanıldığı ölçümlenebilir. Atıf dizinlerinde yer almak, bilimciler için bir yetkinlik göstergesi kabul edilir.

12. Z39.50 Ağ Geçitleri Bu sistemler, Internet üzerinde çalışan, birden çok bibliyografik erişim sistemini (kütüphane kataloglan, toplu kataloglar, bibliyografyalar, vb.) tek bir arama ara yüzünden aramaya yarayan bilgi erişim sistemleridir. Arama Motorları Metin dizisi erişimi yöntemini kullanan bilgi erişim sistemlerinin gelişmiş halleridir. 14. Anlamsal Örgü (Semantik Web) Anlamsal örgü, Internet'te bulunan sitelerdeki belgeleri tanımlı bir sözcük dağarcığı üzerinden aramaya yarayan bir bilgi erişim sistemidir. Bu sistemde, belgelerin yapısında buluna 'meta-tag' adı verilen erişim uçları, tanımlı bir sözcük dağarcığından elde edilen, ilgili belgenin içeriğine ilişkin terimler ile eşleştirilir. (Arıkan, 2006)

Bilgi Erişim Sisteminin Temel Bileşenleri 1. Derme Veri Tabanı: Kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarını karşılayacak belgelerin kayıtlı bulunduğu alanlardır.Her bilgi erişim sistemi için bir dermenin ya da bu dermeyi temsil eden veri tabanının varlığı ön koşuldur. 2. Belgelerin Dizinlenmesi:Derme içinde yer alan belgeleri ve belgeleri temsil edebilecek kayıtların yer aldığı veri tabanları oluşturulurken belgelerin özellikleri tespit edilip, kayıt yapılır. Bu işlemin adı dizinlemedir.Dizinleme Entellektüel ya da otomatik olarak yapılır. Entellektüel dizinlemede, potansiyel dizinciler belgeleri en iyi şekilde tanımlayarak ve konusal en belirgin özelliklerini içeren kayıtlar oluştururlar.

3. Sorgu Cümlesi Hazırlama Süreci: Belirli bir amaçla ya da hiç bir amacı olmadan bir bilgi erişim sistemine başvuran kullanıcının yapacağı arama işleminde kullanacağı sorgu cümlesini oluşturmasıdır. 4. Sorgu Cümlesi: Kullanıcının bilgi ihtiyacı doğrultusunda oluşturduğu sorgu cümlesinin sisteme girilmesi işlemidir. Bu işlem sırasında sorgu cümlesi içindeki sözcüklerin dizimi de sistemden sisteme fark göstermektedir. Kullanıcı bu işlemi gerçekleştirirken belli bir bilgi donanımına sahip olmalıdır.

5. Kullanıcı Arabirimi: Tüm bilgi erişim sistemlerinde kullanıcıların girmiş olduğu sorgu cümlesini sistem tarafından 'anlaşılabilir' hale getiren bir kullanıcı arabirimi yer alır. Bu sistem kullanıcı ile sistem arasındaki iletişimi sağlar. 6. Erişim Kuralları: Bilgi erişim işleminde, kullanıcının sorgu cümlesinde yer alan terimler ile belge dizinlerinde yer alan terimler karşılaştırılır. Karşılaştırılan bu terimlerin çakışma işleminde erişim kuralları kullanılır. Karşılaştırmalar neticesinde hangi kayıtlara erişileceğini hangilerine erişilemeyeceğini de erişim kuralları belirlemektedir.

Tablo:1Erişim Kurallarının Özeti Model Arama isteği Belgeler Erişim Kuralı 1 Tek sorgu terimi Belgelere bir ya da daha fazla dizin terimi verilir Eğer sorgudaki terim belgeye verilen terimlerle çakışıyorsa o zaman bu belgeye erişilir 2 Sorgu terimleri seli (yani birden fazla) Dizin terimleri seti Sorgudaki tüm terimler belgenin dizin kaydında da varsa belgeye erişilir 3 artı bir de "eşik" değeri Bir veya daha fazla dizin terimleri seti Eşik değerini aşan sayıda terim sorgudaki terimlerle çakışıyorsa 4 Model 3 ile aynı Belirlenen sayıda terimden daha fazla çakışma gösteren belgeler çakışma sırasına göre azalarak belirlenir

5 Ağırlıklı sorgular Her biri pozitif değere sahip sorgu terimleri seti Model 3 ile aynı Belgeler hem sorgu cümlesindeki hem de dizin kaydındaki terimlerin toplam ağırlıklarına göre azalarak sıralanır 6 Dizinleme Sorgu terimleri seti Her biri pozitif değere sahip dizin terimleri seti 7 Sorgular ve Model 5 ile aynı Model 6 ile aynı Belgeler sorgudaki terimin ağırlığıyla aynı terimin dizin kaydındaki ağırlığının çarpımlarının toplamına göre sıralanır 8 Kosinüs Kuralı Hem sorguda hem de bir dizin kayduıda mevcut ortak terimlerin ağırlıktan ayrı vektörler olarak alınır. Erişilen bir belgenin değeri iki vektör arasındaki açının kosinüsüdür.

9 Boole Mantığına Göre Hazırlanmış Sorgu Cümleleri Sorgu cümleleri sorgu terimlerinin VE, VEYA veya DEĞtL gibi Boole işleçlerinin (operators) bileşiminden oluşur Bir ya da daha fazla dizin terimleri seti i) VE: Sadece sorgu cümlesindeki terimlerle tümüyle çakışan belgelere eriş ı) VEYA: Sorgu cümlesindeki herhangi bir terimle çakışan belgelere eriş ıi) DEĞİL: Sorgu cümlesinde DEĞİL işleciyle verilen terimler dışındaki tüm belgelere eriş 10 Tam Metin Erişim Model 9 ile aynı (Erişmişiz sözcükler hariç) belgelerin tam metinleri üzerinde arama yapılabilir Model 9 ile aynı. Yakınlık işleçleri (proximity operators) de kullanılabilir 11 Basit Kavramsal Tek terimler (Çevrimiçi) bir kavramsal dizinden bakılarak sorgu cümlesindeki terime anlamdaş terim(ler) eklenir Dizin 12 Ağırlıklı belli bir eşik değerinin üzerindeki (ağırlıklı) anlamdaş terimler ayrık olarak (disjunctively) eklenir. Eşik değeri kullanıcı tarafından belirlenebilir.

7. Erişim Etkinliği Ölçüleri: Bilgi tarama ya da bilgi erişim hizmetlerinin değerlendirilmesinde ve başarısının ölçülmesinde de bazı ölçütler geliştirilmiştir. Blair herhangi bir aramadan sonra, veri tabanındaki belgeler dört değişik biçimde sınıflandırılabilir: Erişilen ve ilgili (yararlı) Erişilen ve ilgisiz (yararsız) Erişilmeyen ve ilgili [kaçan] Erişilmeyen ve ilgisiz.” ( Tonta, 1995, s. 309' dan aktarıldığı gibi)