Özendirim Mekanizmaları

•Kamu kesiminde özendirim mekanizmaları “güçlü” değildir. Yani performans ile ödüllendirme arasındaki bağlantı zayıftır. (Hatta kamu yönetimi reformunun önemli hedeflerinden biri özendirim mekanizmalarını güçlendirmek olarak algılanabilir). Neden? Özendirim mekanizmalarının zayıf olmasının nedenleri nelerdir?

Özendirim (Motivasyon) •Levitt: Üç tür ana motivasyon vardır 1.Ekonomik özendirim 2.Toplumsal özendirim 3.Etik, ahlak (içsel özendirim)

•Kamu kesiminde özendirim mekanizmalarını iki düzeyde ele almak mümkündür 1.Seçim ve atama: Bürokrasideki kadrolara yapılan seçim ve atamaların özellikleri (siyasiler atama yaparken liyakata ne kadar önem veriyorlar vs.) 2.Atama yapıldıktan sonra çalışanların karşı karşıya olduğu özendirimler (ödüllendirme mekanizmaları)

Standart ekonomik özendirim teorisi: Asil-Vekil modeli •(Hafif akademik ama faydalı) •Asil vekile bir iş yaptırıyor. •Vekil işi yapmak için e kadar emek harcıyor. Ama e gözlemlenebilir (veya teyit edilebilir) değil. Tabii ki vekil emek harcamayı sevmiyor. Emek harcamanın vekile bir maliyeti var. •Harcanan emek sonucu x kadar “output” ortaya çıkıyor. Ama x rassal. Yani x’in ne kadar olduğu hem emeğe hem de “şansa” bağlı. ( x = e + ε) –Bir başka yorum: x kolay ölçülemiyor. Ölçüm hatası var. •Asil vekile emeği karşılığı y kadar ödeme yapacak. Fakat e’yi gözlemleyemediği için ödemeyi buna temellendirmesi mümkün değil. Ödemeyi “output”a bağlayabilir.

•Örneğin: y = k + mx k= sabit ücret, m=parça başı ücret •Özendirim teorisinin temel sorusu: m ne olmalı? •Uç alternatifler: m = 0 olursa: O zaman vekilin ücreti “output”a hiç bağlı olmaz. Sabit bir ücret alır. Bu durumda •Vekil ne kadar risk üstlenir? •Vekil ne kadar emek harcar? m=1 olursa: O zaman “output”taki dalgalanmalar bire bir vekilin ücretine yansır. Bu durumda •Vekil ne kadar risk üstlenir? •Vekil (m=0 durumuna göre) ne kadar emek harcar? •m: Özendirim mekanizmasının gücü.

•Demek ki temelde risk ile özendirim arasında bir ödünleşim var. Özendirim yüksek olunca vekilin üstlendiği risk de yüksek oluyor. •Vekilin üstlendiği risk de yüksek olunca bu riskin de karşılanması lazım (risk primi). Bu durumda k’nın da yüksek olması gerekiyor. Yani kuvvetli özendirim, vekilin maliyetini arttırıyor.

Asil’in risk-nötr olduğu varsayımı altında optimal çözüm: m = 1/(1+ rcv) Burada: r = vekilin riskten kaçınma katsayısı c = emeğin maliyeti v= belirsizliğin varyansı (var(ε)) •Yani: Varyans ne kadar yüksek olursa, riskten kaçınma katsayısı ne kadar yüksek olursa ödemenin “output”a bağımlılığı o kadar düşük olur. (Varyans sonsuz olursa m=0) •Başka yorum: Output’un ölçülmesi ne kadar zor ise (veya output emeğin göstergesi olarak ne kadar hatalı bir gösterge ise) ödemenin “output”a bağımlılığı o kadar düşük olur

•Asil’in de risk sevmediği durumlarda m’nin değeri Asil’in riskten kaçınma katsayısı ile doğrudan orantılıdır. •Yapılması gereken birden fazla iş (ve çıktı) varsa durum daha da karışır. Bu durumda daha kolay (hatasız) ölçülebilen çıktılara önem veren bir ödüllendirme sistemi, vekilin diğer işlere daha fazla emek harcamasını sağlayabilir (farklı işlere harcanan emeğin birbirinin ikamesi olduğu durumlarda). Böyle durumlarda ödüllendirme sisteminin gücü daha da zayıf olmalıdır (ödüllendirme daha az performansa dayalı olmalıdır). •Önemli örnek: maliyetleri azaltmak için kalitenin göz ardı edilmesi •ÖSS. Ölçülebilir (çoktan seçmeli sorular) alanlarda uzmanlaşmanın artması buna karşılık yaratıcılık, iyi yazı yazma gibi özelliklerin önemsenmemesi.

•Kamuda ödüllendirme sistemlerinin daha zayıf özendirim içermesinin ek nedenleri de olabilir: –Çıktıları ölçmek daha da zor –Bazen çıktıyı ölçmek yerine gözlemlenebilir edimlere dayalı prosedürler yaratmak daha faydalı olabilir (“bürokrasi”) –Rekabet yok (karşılaştırmaya dayalı ödüllendirme kullanılamıyor – “yardstick competition”) –Bütün bunlardan dolayı kamuda ekonomik motivasyon yerine etik motivasyonun önemi daha yüksek olabilir (liyakat) –Belki atama sistemleri ödüllendirme sistemlerinden daha önemli •Genel ders: ödüllendirmenin ölçülebilir göstergelere dayanması hatalı sonuçlar verebilir.

Kamu Müdahalesi ve Kamu Aksaklıkları (Government Failures)

Kamunun vermesi gereken çok sayıda karar var •Hangi kamusal mallardan ne kadar sunulmalı •Hangi yöntemlerle sunulmalı? –Doğrudan sunum, özel sunumun finanse edilmesi, kamu özel işbirliği vb. •Yeniden bölüşüm hedefleri •Ekonomik faaliyetlerin düzenlenmesi

•Kamu müdahalelerindeki aksaklıkları 3 başlık altında özetleyebiliriz: 1.Toplumsal tercih (bireysel tercihlerden toplumsal tercihler yaratma) sorunu 2.Temsili demokrasi sorunu: Yönetenlerin denetimi ve hesap verebilirliği 3.Bürokrasinin denetimi ve hesap verebilirliği

Toplumsal Tercih Sorunu •Toplumsal tercih sorununu oylama yöntemi ile çözmek mümkün değil. Örneğin, hangi politikanın seçileceği oylama gündemine (yani önce neyin sonra neyin oylanacağına) göre değişebilir; veya oylama yöntemi tutarlı olmayabilir (Örneğin çoğunluk sisteminde çoğunluk A’yı B’ye, B’yi de C’ye tercih ederken, C’yi de A’ya tercih edebilir) •Arrow teoremi: Hiçbir oylama sistemi tutarlı sonuçlar vermeyebilir. •Dolayısıyla toplumun tercihinin ne olduğuna karar vermek zaten zor.

Hükümetlerin denetimi ve hesap verebilirliği •Farzedelim ki toplumsal tercih sorunu çözüldü. •Vatandaşlar ile siyasi düzeydeki karar alıcıları arasındaki asil-vekil ilişkileri •Siyasi düzeydeki karar alıcıların kişisel tercihleri vardır. Bu tercihler toplumunkiyle özdeşleşmeyebilir. Karar alıcılar seçimlerini kendi tercihleri yönünde yapabilir. •Vatandaşların denetim araçları çok etkin değil: Oy verme •Çıkar grupları çeşitli yöntemlerle karar alıcıların kararlarını etkileyebilir => rant kollama –Örnek: piyasaya girişleri engelleyerek veya rekabeti geciktirerek tekel rantları yaratma –Örnek: taban fiyatları karşılığında oy toplama –Not: Sistemli bir yeniden bölüşüm politikası ile bu tür rant kollamanın farkı

•Rant kollama ve rant dağıtma faaliyetleri yüzünden politika seçimleri etkin olmayabilir. Hatta bu faaliyetlerin kendisi ciddi maliyetler içerebilir, bu yüzden refah kaybına yol açabilir •Vadelerin kısalması: Seçimler ve secim ekonomisi nedeniyle makro ekonomik dengelerin bozulması •Merkez kaç kuvvetler: Harcamaların siyasi getirisi kişisel veya bölgesel, fakat maliyeti yaygın ve toplumsal. Bu durum harcama ve borçlanmanın aşırı yüksek olması sonucunu doğurabilir. •Herhangi bir yatırım projesinde toplumun tümü açısından maliyet olan alımlar o yöredeki belirli gruplar için gelir anlamına gelebilir –Kaldırım onarımları? –Duble yol?

Bürokrasinin Denetimi ve Hesap Verebilirliği •Siyasi aktörler ile bürokrasi arasındaki asil-vekil ilişkisi •Bürokratların da kendilerine devredilen yetkiyi kendi tercihlerine göre kullanma dürtüleri var •Bu tür sorunlar tüm hiyerarşik örgütlenmelerde var ama kamuda daha ciddi: –Çıktıyı ölçmek zor. Üretilmek istenen kamu değeri meta değil, toplumsal refaha etkisi çok yönlü,fiyatları belli değil –Kamuda rekabet kaçınılmaz olarak daha sınırlı –Bu nedenlerden dolayı ödüllendirme mekanizmaları (maaş, terfi) özel sektörde olduğundan daha az teşvik içermek zorunda •Kâr payı veya hisse senedi opsiyonları gibi yöntemler kullanmak akılcı değil •“İçsel teşvik mekanizmaları” (etik değerler, kamu yararını koruma ve işbirliği ruhu) parasal teşvik mekanizmalarına göre daha önemli olmak zorunda

•Aynı zamanda bürokrasinin “aşırı siyasi etkiden” de korunması lazım •Bu tür zorluklar özel sektöre göre öncül kontrollerin de daha katı olması gereğini doğurmuş –Örneğin maaş yapısı esnek değil •Dolayısıyla kamu örgütlenmelerinde atama ve ödüllendirme daha katı kurallara bağlı bunlar da verimlilik ve etkinliğin daha düşük olmasına yol açıyor

Yani •Kamunun müdahale nedenleri ve biçimleri düşünülürken, bizzat bu müdahalelerin de mükemmel olmayacağının göz önünde bulundurulması lazım •Kamu bu müdahaleleri yaparken kendisine verilen yetkiyi toplum yararına kullanmayabilir •Çoğu kez piyasalarda da kamu da da çeşitli aksaklıklar olacaktır, politika tasarımı bu tür mükemmel olmayan, aksaklıkları olan bir dünyada yapılacaktır

Örnekler •Kamu proje stoku (son yıllarda bir miktar ayıklandı) •Elektrik sektöründeki reform sürecinde yapılan yanlışlıklar: rant ve çıkar grupları mı bilgisizlik mi? –Not: Bilgisizlik ise liyakatin zayıflamış olabileceğini gösteriyor –Elektrik sektörü etkinlik ve bölüşüm hedeflerinin arasındaki ilişkiyi tartışmak için de iyi bir örnek. Politika tasarımında ikisini ayırmamak piyasa tasarımında ciddi hatalara yol açtı