KIYMETLİ EVRAKIN SINIFLANDIRILMASI Doç. Dr. Mustafa ÇEKER mceker@cu.edu.tr

Genel Olarak Kıymetli evrakı çeşitli açılardan gruplara ayırmak mümkündür. Bu konuda, Türk Ticaret Kanununun kabul ettiği sistem, kıymetli evrakın devir şekillerine göre sınıflandırılmasıdır.

Düzenlendiği Kanun Açısından Düzenlendikleri Kanun Açısından Kıymetli Evrak Türleri Türk Ticaret Kanunu Türk Medeni Kanunu Sermaye Piyasası Kanunu Kambiyo senetleri (poliçe, bono, çek) Hisse senedi İlmühaber Kupon ve talon İntifa senedi Tahvil Makbuz senedi ve varant Konişmento Taşıma senedi İpotekli borç senedi İrat senedi Rehinli tahvil Rehin makbuzu Varlığa dayalı menkul kıymet Oydan yoksun hisse senedi Yatırım fonu katılma belgesi Depo sertifikası Hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil Katılma intifa senedi Kâra iştirakli tahvil Banka bonosu ve banka garantili bonolar Finansman bonosu Gayrimenkul sertifikası Kâr ve zarar ortaklığı belgesi Altın, gümüş ve platin bonosu

Temsil Edilen Hak Açısından Temsil Ettiği Hak Açısından Kıymetli Evrak Türleri Alacak (Borç) Senetleri Ortaklık Senetleri Emtia Senetleri Kambiyo senetleri (poliçe, bono, çek) Varlığa dayalı menkul kıymet Banka bonosu ve banka garantili bonolar Finansman bonosu Rehinli tahvil Kupon ve talon Tahvil İpotekli borç senedi İrat senedi Ortaklık Hakkı Verenler: Hisse senedi İlmühaber Oydan yoksun hisse senedi Katılma Senetleri: İntifa senedi Yatırım fonu katılma belgesi Hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil Katılma intifa senedi Kâra iştirakli tahvil Kâr ve zarar ortaklığı belgesi Gelir ortaklığı senetleri Makbuz senedi Varant Emre yazılı taşıma senedi Rehin makbuzu Emtiayı Temsil Eden Senetler: Konişmento Emre yazılı olmayan taşıma senedi Depo sertifikası Gayrimenkul sertifikası Altın, gümüş ve platin bonosu

Devir Şekli Açısından Nama Yazılı Senetler Emre Yazılı Senetler Hamiline Yazılı Senetler

NAMA YAZILI SENETLER “Belli bir şahıs namına yazılı olup da onun emrine kaydını ihtiva etmeyen ve kanunen de emre yazılı senetlerden sayılmayan kıymetli evrak nama yazılı senet sayılır”. Buna göre, bir kıymetli evrakın nama yazılı sayılabilmesi için aşağıdaki şartları taşıması gerekmektedir: - Belirli bir kişinin adına düzenlenmiş olması - Emrine kaydını içermemesi - Kanunen emre yazılı senet sayılmaması - Kanunen emre yazılı senetlerde açıkça “emre olmadığı” veya “nama yazılı” olduğunun belirtilmesi

NAMA YAZILI ÇEK ÖRNEĞİ T.C. Ziraat Şube adı ve kodu: Çek Tutarı: Keşide Yeri ve Tarihi: Bankası A.Ş. 6001 Adana #750,00 YTL. Adana, 21.11.2007 nama yazılıdır. Bu çek karşılığında Levent Can veya emrine yalnız yediyüzelli Yeni Türk Lirası ödeyiniz. Müşteri Hesap No: 6001 012 34 56 Kemal Kaplan Çek No: 0112 (imza)

ÖZELLİKLERİ Nama yazılı senetlerin iki temel özelliğinden söz etmek mümkündür: Borçlunun Meşru Hamile Ödeme Yükümlülüğü Soyutluk İlkesinin Geçerli Olmaması

DEVRİ Nama yazılı senetler, “devir beyanı ve zilyetliğin devri” suretiyle devredilebilirler. Temlik beyanı, yazılı şekilde yapılmak zorundadır. Bu beyan, senedin arka yüzüne yazılabileceği gibi, ayrı bir kâğıda da (temlikname) yazılabilir. Temlik beyanında, senetten doğan hakların karşı tarafa devredildiğine ilişkin bir irade açıklaması, devralanın adı ve soyadı ile devredenin imzası bulunmalıdır. Senet hamili, temlik beyanında bulunduktan sonra kıymetli evrakı devralana teslim etmek suretiyle senedin mülkiyetini karşı tarafa nakletmiş olur.

NAMA DÜZENLENEBİLECEK SENETLER Kural olarak bütün kıymetli evrakın nama yazılı şekilde düzenlenmesi mümkündür. Ancak, Sermaye Piyasası Kanunu ve buna dayalı olarak çıkarılan tebliğlerde, bazı menkul kıymetin nama yazılı olarak düzenlenemeyeceği hükme bağlanmıştır. Buna göre, “depo sertifikası, banka bonosu, finansman bonosu, altın, gümüş ve platin bonosu ile banka garantili bonolar” nama yazılı olarak çıkarılamazlar.

EMRE YAZILI SENETLER Emre yazılı senetler, belirli bir kişinin adına yazılı olup da, emre kaydını içeren veya kanunen böyle sayılan kıymetli evraktır. Buna göre, bir kıymetli evrakın emre yazılı sayılması iki şekilde gerçekleşir: İradî Emre Yazılı Senetler: Lehtarın adının yanında emrine kaydının yazılması halinde söz konusu olur. Örneğin, “Ali Ak veya emrine”, “Ali Ak veya emrühavalesine” şeklinde bir kaydı içeren senetler emre yazılıdır. Kanunen Emre Yazılı Senetler: Kambiyo senetleri ile makbuz senedi ve varant kanunda kanunen emre yazılı senet olarak düzenlenmişlerdir. Bu senetleri emre yazılı hale getirebilmek için “emrine” veya “emrühavalesine” gibi bir kayda gerek yoktur. Kanunen emre yazılı senetlerde, lehtarın ismen gösterilmiş olması senedin emre yazılı sayılması için yeterlidir.

EMRE YAZILI ÇEK ÖRNEĞİ T.C. Ziraat Şube adı ve kodu: Çek Tutarı: Keşide Yeri ve Tarihi: Bankası A.Ş. 6001 Adana #750,00 YTL. Adana, 21.11.2007 Bu çek karşılığında Levent Can veya emrine yalnız yediyüzelli Yeni Türk Lirası ödeyiniz. Müşteri Hesap No: 6001 012 34 56 Kemal Kaplan Çek No: 0112 (imza)

ÖZELLİKLERİ Emre yazılı senetlerin iki temel özelliği vardır: Borçlunun Şekli Hamile Ödeme Yükümlülüğü Soyutluk İlkesinin Geçerli Olması

DEVRİ Emre yazılı senetlerin devri, “ciro ve zilyetliğin devri” yoluyla gerçekleştirilir. Ciro, senedin arka yüzüne, burada yer kalmamışsa senede yapıştırılacak bir kâğıda (alonj) yapılabilir. Ciro, “tam ciro” ve “beyaz ciro” olmak üzere iki şekilde olabilir. Buna göre, “Ali Ak emrine ödeyiniz, Mehmet Pak (imza)” şeklindeki ciro, tam cirodur. Tam ciroda, senedi devralacak kişi ismen gösterildiği bir irade beyanı devreden kişi (ciranta) tarafından imzalanır. Buna karşılık, ciranta senedin arka yüzünü imzalayarak devralana verecek olursa, senet, beyaz ciro ile devredilmiş olur.

EMRE DÜZENLENEBİLECEK SENETLER Kural olarak bütün kıymetli evrak türleri emre yazılı olarak düzenlenebilir. Kanun ve tebliğlerde emre yazılı olamayacağı öngörülen kıymetli evrak şunlardır: Hisse senetleri, ilmühaber, kupon ve talon, kurucu intifa senetleri, katılma intifa senetleri, ipotekli borç senetleri, irat senetleri, yatırım fonu katılma belgeleri, varlığa dayalı menkul kıymetler, gayrimenkul sertifikası, kâra iştirakli tahvil, hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil ile kâr ve zarar ortaklığı belgeleri.

HAMİLİNE YAZILI SENETLER Hamiline (hamile) yazılı senetler, senedin metninden veya şeklinden, hamili kim ise o kişinin hak sahibi sayılacağı anlaşılan kıymetli evraktır. Buna göre, bir senedin hamiline yazılı olması senedin metninden açıkça anlaşılabileceği gibi, bazen senedin şekli de bu senedin hamile yazılı sayılmasını gerektirebilir. Örneğin, senette lehtar göstermek yerine “hamile” veya “hamiline” şeklinde bir kayıt düşülmüşse kıymetli evrak hamiline yazılı sayılacaktır. Bazı hallerde, senedin şekli de hamiline yazılı olduğu sonucuna varılmasını gerektirebilir. Örneğin, kimin lehine düzenlendiği gösterilmemiş olan bir senet de hamiline yazılı sayılır. Lehtarın ismen gösterilmesine rağmen hamile kaydını içeren kıymetli evrak da, hamiline yazılı senet niteliği taşır.

HAMİLİNE YAZILI ÇEK ÖRNEĞİ T.C. Ziraat Şube adı ve kodu: Çek Tutarı: Keşide Yeri ve Tarihi: Bankası A.Ş. 6001 Adana #750,00 YTL. Adana, 21.11.2007 Bu çek karşılığında HAMİLİNE veya emrine yalnız yediyüzelli Yeni Türk Lirası ödeyiniz. Müşteri Hesap No: 6001 012 34 56 Kemal Kaplan Çek No: 0112 (imza)

ÖZELLİKLERİ Hamiline yazılı senetlerde, borçlu senedi ibraz eden kişinin hak sahibi olup olmadığını araştırmakla yükümlü değildir. Borçlu, kural olarak senedin herhangi bir hamiline ödeme yaparak borcundan kurtulur. Borçlunun senet hamiline ödeme yaptığında sorumluluktan kurtulamayacağı iki hal vardır: Mahkeme kararıyla ödemeden men edilmesi Hile veya ağır kusurlu olarak ödemede bulunması

DEVRİ Hamiline yazılı senetler, tedavülü en kolay olan kıymetli evrak grubunu oluşturur. Bu senetleri devir için, sadece “zilyetliğin devri” yeterlidir. Devir beyanı veya ciro gibi bir işlem yapılmasına gerek yoktur. Hamiline yazılı bir senedin ciro edilmesi, senedin devir şeklini etkilemez, ancak ciro işlemini yapan kişinin senedin hamiline karşı ödememeden dolayı sorumluluğuna yol açar.

HAMİLİNE DÜZENLENEBİLECEK SENETLER Kambiyo senetlerinden sadece çek hamiline düzenlenebilirken, poliçe ve bono nama veya emre yazılı olabilir. Makbuz senedi ve varant da hamiline yazılı olamazlar. Menkul kıymetlerden, banka garantili bonolar da sadece emre yazılı olarak düzenlenebilirler. Hamiline yazılı hisse senedi çıkarılabilmesi için, şirket ana sözleşmesinde bu yönde bir hüküm bulunması ve pay bedellerinin tamamen ödenmiş olması gerekir.