ETİK KARAR VERME (Devam)

Bireysel yaşantımızda, çalışma hayatımızda her an kararlar alıyoruz Bireysel yaşantımızda, çalışma hayatımızda her an kararlar alıyoruz. Bu kararlar sadece bizi değil çevremizi de etkiliyor çünkü hiçbirimiz yalnız değiliz. Özellikle iş hayatında aldığımız her karar sadece bizi değil tüm çevremizi etkiliyor.

Yöneticilerin karşı karşıya kaldığı ikilemler ise daha da zorlayıcı Yöneticilerin karşı karşıya kaldığı ikilemler ise daha da zorlayıcı. Günümüzdeki gelişmeler bizi daha sık ahlaki sorunlarla baş başa bırakıyor. Örnek olarak tıptaki gelişmeleri ele alacak olursak;

Bir kişinin ölü olup olmadığına nasıl karar verilecektir Bir kişinin ölü olup olmadığına nasıl karar verilecektir? Ölüm anı uzman doktorlarca karar verilen bir konudur. Tıbben ölüm geçmişte farklı tanımlanmakta iken günümüzde, sadece makine desteği ile bitkisel hayatta olanların yaşatılmasına devam edilmektedir. İyileşmesinin mümkün olmadığı bilinen bir hastanın ölmesine hangi durumda izin verilecektir? Çok ender de olsa tıp tarihinde uzun yıllar bitkisel hayatta kaldıktan sonra çevresine az da olsa tepki veren vakalar bulunmaktadır.

Ağır durumda iki hastanın varlığı durumunda sadece bir kişiye müdahale edilebilecek olanak olması halinde kimin tedavisine öncelik verilmelidir? Ölmesine izin verilen hasta için hangi ölüm en iyisi olacaktır?

İletişimin hızının artışıyla birlikte medyada meydana gelen değişiklikler de ahlaki sorunları gündeme getirmiştir. Bunlara bazı örnekler: Bir kameraman hemen önünde bir ünlünün kazada ağır yaralandığına şahit olduğunda, o an ne yapmalıdır? Bir ünlünün kazada ağır yaralandığına şahit olağan kameramanın kaza yerinde yaptığı çekimler yayıncının eline geldiğinde bu görüntülerin yayınlanıp yayınlamaması konusunda yayıncı ne yapmalıdır?

Sonuçta daima kişi veya kişilerin karar vermeleri , bu kararlarının yerinde olması ve kararı verenlerin de bu kararlarının sorumluluğunu taşımaları gerekmektedir. Öyleyse temel sorun ‘doğru değerlendirme’ yapabilme sorunudur (Tepe, 2009).

Sürekli etik sorunlar içinde çalışmalarını sürdüren medya çalışanları da neyin doğru, neyin iyi ya da kötü olduğu konusunda kısa süre içinde karar vermek durumundadır. (Demir M.,2010 sf: 126)

Medya çalışanları da diğer insanlar gibi ahlak gelişimini tamamlar ve karara varırlar. Karar verme aşamasında öncelikle içgüdülerine inanırlar, sonrasında bağlı bulunduğu grup ya da grupların gelenek ve adetlerinden yola çıkarlar. (Demir M.,2010 sf: 126)

Son olarak da vicdanlarının sesini dinlerler Son olarak da vicdanlarının sesini dinlerler. Burada, medya çalışanı kendi yargılarıyla doğru yada yanlış kararını verecektir. Basın mensubu ya da medya çalışanı, aile, toplum, iş arkadaşları ve halktan yola çıkarak ya da kendi etik gelişimini ön plana çıkararak karar aşamasına gelir. (Demir M., 2010 sf: 126)

Etik davranabilmek için herşey den önce kişinin bazı temel etik değerlerle hareket etmesi beklenir. Bu bağlamda, politika, din ve kültürler üstü,yani evrensel geçerliliği olan altı temel etik değer tanımlanmıştır (http://charactercounts.org/sixpillars. html).

Güvenilir olmak Dürüst ol Aldatma, yanıltma, çalma Sözünde dur, yapacağım dediğini yap Doğruyu yapacak cesarete sahip ol İyi bir ünün olsun Sadakat göster; ailenin arkadaşlarının yanında ol

Saygılı olmak Başkalarına saygılı davran, altın kurala uy (kendine yapılmasını istemediğini başkasına yapma Farklılıklara karşı hoşgörülü ol ve farklılıkları kabullen Kullandığın dile dikkat et Başkalarının duygularını hassasiyet göster Kimseyi tehdit etme, incitme, kimseye şiddet uygulama Öfke, hakaret ve anlaşmazlık durumunda barışçıl bir tutumla hareket et

Sorumluluk sahibi olmak Yapman gerekeni yerine getir Planlı ol Israrcı ol: denemeye devam et Yapabileceğinin en iyisini yap Kontrollü davran Disiplinli ol Sonuçlarını düşünmeden hareket etme Sözlerin, hareketlerin ve davranışlarının hesabını verebilir ol Başkaları için iyi bir örnek oluştur

Adil olmak Oyunu kurallarına göre oyna Sıraya uy ve paylaş Açık fikirli ol, başkalarını dinle Başkalarından yararlanma Başkalarını özensizce suçlama Herkese adil davran

İlgili olmak Kibar ol Şefkatli ol ve ilgili olduğunu göster Şükran duyduğunu ifade et Başkalarına karşı hoşgörülü ol İhtiyacı olanlara yardım et

İyi yurttaş (topluma yararlı birey) olmak Topluma yararlı olmak için üzerine düşeni yerine getir İşbirliği yap Toplumsal sorunlarla ilgilen Bilgilen, tercihini belirt Yasa ve kurallara uy Otoriteye saygı duy Çevreyi koru Gönüllü ol

Burada “iyi yurttaş ” tamlaması ile bir ülke sınırı içinde yaşayan insanları belirtmek için kullanılan geleneksel anlamı kastedilmemektedir. “İyi yurttaş” olma durumu ile katılımı destekleme, çeşitli toplum katmanlarının güçlendirilmesini benimseme, insan hakları ve kamu yararını gözetme durumu kastedilmektedir.

Ahlaki karar süreci ahlaki bir olgunun varlığının fark edilmesiyle başlar, eğer farkındalık yok ise bir ikilem durumu da söz konusu değildir (Çakar ve Arbak, 2008). Farkındalık olması içinse etik değerlerin benimsenmiş olması ve eğitim gerekir.

Karmaşa yaratan bir durumda iyi bir karar verebilmek için etik ilke ve kuralların, profesyonel ve kişisel etiğin dikkate alınması gerekir.

Etik karar verme, birbiriyle çatışan seçeneklerin yer aldığı bir durumda sistematik bir düşünme biçimiyle moral yönden en doğru eyleme karar verilmesini içeren mantıksal bir süreçtir.

Etik karar verme, yanıtların siyah beyaz olması yani kesinliği konusunda bir güvence vermez Clarke (1993), etik ilkelerin bir pusula gibi işlev görebileceğini belirtmekte, pusulanın yön gösterici olduğunu ancak bir yol haritası gibi nereye gidileceğini tanımlamadığını belirtir.

Gidilecek yolu seçmek için daha fazla düşünmek ve değerlendirme yapmak gerektiğini, başlangıçta aranılan yere/ hedefe ulaşmak için uygulamalarda birkaç değişim yapmak gerektiğini, yol boyunca dikkatli olmak, kavramak, seçilen yolun neden seçildiğinin açıklamasını yapmak gerektiğini iletir.

Günümüzde bireylerin yaşamlarının niteliğini etkileyen kararları vermede sorumlulukları giderek artan sağlık ekibi üyelerinin, etik ilkeleri daha yakından tanımaları bir zorunluluk haline gelmiştir.

Sağlık ekibinin en önemli üyelerinden biri olan hemşireler, hasta ve ailelerle daha çok birlikte olduklarından çoğunlukla etik sorunları ilk olarak tanımlayan ve ele alan sağlık personelleridir. Hemşirelerin sıklıkla yaşadıkları etik ikilemlerden biri bakım verdikleri hastalara fiziksel tespit uygulama kararıdır.

Bu nedenle fiziksel tespitin koruyucu etkinliği, tespitlerin kullanımında yarar zarar dengesi ve alternatif yöntemlerin uygulanabilir olup olmadığı sağlık personeli tarafından göz önünde bulundurulmalıdır.

Hemşireler hastalara tespit etme kararı ile karşı karşıya kaldıklarında etik ilkelerden olan otonomi, zarar vermeme ve yararlılık ilkeleri ile ilgili ikilemler yaşamaktadırlar

Hastanın tıbbi tedavilerini sürdürmek, yataktan düşmesini önlemek, davranışlarının kontrolünü sağlamak ve takılı olan tüplerini çıkarmasını önlemek amacıyla, hastaya yarar sağlamak adına uygulanan fiziksel tespit, olası zararları düşünüldüğünde zarar vermeme ilkesi ile çelişmektedir.

O halde “sağlık personeli bu durumda nasıl karar vermelidir O halde “sağlık personeli bu durumda nasıl karar vermelidir? Hastaya uygulanan fiziksel tespitin hasta üzerindeki etkisi nasıl olabilir? Hastaya fiziksel tespit uygulama süresi ne kadar olmalıdır? Hastaya fiziksel tespit uygulanmadan önce denenmesi gereken alternatif yöntemler denendi mi?” gibi soruların sağlık personeli tarafından cevaplanması gerekir. (EŞER İ, HAKVERDİOĞLU G., 2006)

Etik karar verme, hasta yararına olması için tüm seçenekleri açıklayan akılcı bir yaklaşımdır. Hemşirelerin etik karar vermelerine yardımcı olacak kaynaklar etik kod dışında, etik komiteler ve etik karar verme modelleridir İlk etik komite ABD’de 1980 yılının başlarında oluşturulmuştur.

Hastanelerdeki etik komiteler genellikle hekim, hemşire, sosyal çalışma uzmanı, avukatlar, yöneticiler ve biyo etikçilerden oluşmaktadır . Hastane etik komitelerinin,sağlık bakımının etik yönleri konusunda hastane çalışanlarını eğitmek, etik konularda kurum için rehberlik etmek gibi önemli fonksiyonları vardır.

Hemşirenin hastanın otonomisini sağlama, savunuculuk, eğiticilik ve danışmanlık rolleri gereği etik kurullarda önemli bir yeri vardır.

Etik karar vermede başvurulabilecek bir diğer kaynak, karar verme modelleridir. Etik karar verme ile ilgili çeşitli modeller geliştirilmiştir. Bu modeller birbirlerine önemli ölçüde benzerlik gösterir.

Aşağıda belirtilen model karar vermede Kullanılabilir Aşağıda belirtilen model karar vermede Kullanılabilir. Bu model 8 adım içerir. Bunlar: Problem hakkında geriye dönük bilgi elde etme, Problemin etik yönlerini tanımlama,

Kararla ilgili kişiyi tanımlama, Olası seçenekleri ve bu seçeneklerin sonuçlarını tanımlama, Geçerli etik teori ve ilkelere başvurma, Etik çıkmazı çözme, Kararı uygulama, Eylemin sonuçlarını değerlendirme. (KARAÖZ S., 2000)

Kaynaklar: Articles, Research, & Resources in Psychology, Steps in Ethical Decision-Making (http://kspope.com/memory/ethics.php) erişim: 17 Temmuz 2011 Çakar, U., Arbak, Y., (2008) ‘İşletme Eğitiminin Ahlaki Değerlendirmeler Üzerindeki Etkisi’, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (16) s.1-19 Josephson Institute Booklet, Making Ethical Decisions: The Six Pillars of Character (http://charactercounts.org/sixpillars.html) erişim: 17 Temmuz 2011 Tepe, H., (2009), ‘Kitle İletişim Araçları ve Etik’ Etik ve Meslek Etikleri, Yayına Hazırlayan, Harun Tepe, Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara.

Demir, M., (2010), Sağlık Haberleri ve Medya Gerçeği Nobel Yayınları, Ankara Eşer İ., Hakverdioğlu G., (2006), Fiziksel Tespit Uygulamaya Karar Verme C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu 10 (1) Karaöz S., (2000), Cerrahi Hemşireliği ve Etik C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu 4 (1)