Çocuğun İyi Olma Hali Açısından Türkiye’deki Çocuğun Durumu ve Sosyal Politikalar Doç. Dr. Serra Müderrisoğlu Boğaziçi Üniversitesi Psikoloji Bölümü

ÇALIŞMA EKİBİ Doç. Dr. Serra Müderrisoğlu Boğaziçi Üniversitesi Psikoloji Bölümü Doç. Dr. Pınar Uyan Semerci İstanbul Bilgi Üniversitesi Siyaset Bilimi Yrd. Doç. Dr. Burcu Yakut Çakar Kocaeli Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölümü Dr. Abdullah Karatay Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Başak Ekim Akkan Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu Temel dayanağı: Kalkınma Bakanlığı ve UNICEF için hazırlanan 2013 yılında tamamlanan ‘Çocuk Refahı Belgesi’dir.

KAVRAMSAL ÇERÇEVE Gelişimsel Psikoloji Literatürü: Yoksulluğun en belirgin ve kalıcı etkilerini çocukluk dönemimde yaşananlarla yoksulluk süreçleri ile tanımlıyor – özellikle uzun süreli yoksulluk deneyimi çok etkili. Ancak sadece yoksulluk sınırı altında yaşayan çocukların gelişimi olumsuz etkilenmiyor, o sınıra yakın yaşayan çocukların gelişimi de olumsuz etkileniyor. Bio-ekolojik Gelişim Modeli (Bronfenbrenner): Gelişimin her evresinin çocuğun ve ailenin içinde bulunduğu çevre koşulları ile şekillendiğini ve önceki dönemlerdeki kazanımların bir sonraki dönem ile ilişkili olduğunu göstermiştir. Erken çocukluk dönemine yapılan yatırımın en büyük kazancı sağladığını göstermiştir.

KAVRAMSAL ÇERÇEVE Çocuğun iyi olma hali literatürü: Çocuğa bakış: ‘Geleceğin yetişkinleri’ olarak değil ‘bugünün gelişmekte/şekillenmekte olan çocukları’ – Çocuğun iyi olma halini belirleyen ekonomik, siyasi, sosyal ve psikolojik faktörlerin birbirleriyle ilişkili bir biçimde multi-disipliner bir yaklaşımla anlaşılmasının gerekliliği Olumsuz göstergeler yerine olumlu göstergeleri kullanmak Çocuğun gözünden deneyimini öğrenmek

KAVRAMSAL ÇERÇEVE Yapabilirlik Yaklaşımı literatürü: Çocuk haklarının temel alınması çok önemli olmakla birlikte her çocuğun bu hakları hayata geçirmede eşit fırsatlara sahip olmadığı görülmektedir. Yapabilirlik yaklaşımı, çocuğun iyi olma hali yaklaşımı ile birleşerek çocuğun yaşam kalitesini ve memnuniyetini ön plana alan ve geliştirilen temel göstergeler çerçevesinde yapabilirliklerini (‘capabilities’) genişletmeyi hedefler. Oluşturulan göstegeler çerçevesinde çocuk yoksulluğunun çocuklar üzerindeki etkilerini ÇOK BOYUTLU algılamak ve sosyal politikalara YÖN VERMEK VE ETKİLERİNİ DEĞERLENDİREBİLMEK için önemli bir araç haline gelmiştir.

MEVCUT DURUM

TÜİK veritabanları – Nisan 2013 ‘İstatistiklerle Çocuk 2012’ FAYDALANILAN VERİLER TÜİK veritabanları – Nisan 2013 ‘İstatistiklerle Çocuk 2012’ HÜNEE - TNSA 2008 verileri PISA sonuçları HBSC 2009/2010 verileri DSÖ raporları UNICEF, UNDP, UNESCO raporları OECD, Dünya Bankası raporları EUROSTAT verileri Bakanlıkların verileri (Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı) Veritabanlarında özellikle bölgesel ve refah koşullarına göre geöstergelerin nasıl bir yön çizdiği bizim için önemliydi.

MADDİ DURUM İyileşen ekonomik göstergelere rağmen halen gelir yoksulluğu OECD ülkelerine göre çok yüksek (2011) TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması: (Eşdeğer hanehalkı kullanılabilir medyan gelirin %60 kriterine göre): Türkiye yoksulluk oranı: %22,6 15 yaş altı çocuk yoksulluk oranı: %32,1 Kent: Toplam yoksulluk oranı: %15,9 15 yaş altı çocuk yoksulluk oranı: %23,8 Kır: Toplam yoksulluk oranı: %37,5 15 yaş altı çocuk yoksulluk oranı: %49,1

MADDİ DURUM TÜİK, 2012 Çocuk İşgücü İstatistikleri: 2006 verileri ile karşılaştırıldığında çalışan çocuk oranları neredeyse aynı – Toplam %5,9 ekonomik işlerde çalışıyor. Ev işlerinde faaliyette bulunan çocuk oranı 2006’ya göre artmış: %49,2 Kırda özellikle çocuklar ücretsiz aile işçisi olarak çalışıyorlar. 2006 verileri ile karşılaştırıldığında hem çalışan, hem okuyan çocuk oranı daha fazla. Çalışma nedeni olarak en fazla söylenen: Hanehalkı gelirine katkıda bulunmak %41,4 Hanehalkının ekonomik faaliyetine yardımcı olmak %28,7

Çok ciddi fırsat ve gösterge eşitsizliklerinin sürdüğü bir noktadayız. MADDİ DURUM Sürekli yoksulluk riski altında bulunanların oranı %16 oldu  Dört yıllık panel veri kullanılarak hesaplanan “sürekli yoksulluk” oranı, son yılda ve önceki üç yıldan en az ikisinde yoksulluk riski altında olanlar – (eşdeğer hanehalkı kullanılabilir medyan gelirin %60’ı) Buna göre, hem 2011 hem de 2012 yıllarında sürekli yoksulluk riski altında olanların oranı %16 olarak hesaplandı. Çok ciddi fırsat ve gösterge eşitsizliklerinin sürdüğü bir noktadayız. Bölgesel eşitsizlikler Kır/kent eşitsizlikleri Hizmet sunum kapasitesindeki eşitsizlikler Hizmet kalitesinde eşitsizlikler (devlet okullarındaki farklar) Özellikle daha kırılgan gruplara (zorunlu göç, roman, çalışan çocuklar gibi) ilişkin politikaların yetersizliği

SAĞLIK Temel Konular Önemli iyileşmeler (çocuk ölüm hızı, gebelik, bebek, çocuk izlemlerinde artış gibi) bulunmakta Ancak, Süreç faktörleri: Hamilelik ve doğum/sonrası bakım göstergelerinde bölgesel ve maddi duruma göre farklılıklar Bebeğin/çocuğun fiziksel gelişimi açısından bölgesel ve maddi duruma göre farklılıklar

SAĞLIK - SÜREÇ Hamilelik ve doğum süreci (özellikle hastanede doğum oranı, doğum sonrası bakım alma (anne ve bebek) arasında bölgesel farklılıklar bulunmakta. Maddi durum ve anne eğitimi düzeyi de fark yaratmakta. (TNSA, 2008). Hanehalkı refah düzeyi En düşük Düşük Orta Yüksek En yüksek Doğum öncesi bakım 76% 90.7% 98.7% 97.8% Demir hapı 61.8% 74.8% 87.7% 88.4% 90.1% Hastanede doğum 70.5% 91.8% 96.4% 98.8% 98.9% Doğum sonrası bakım almayan anne oranı 34.3% 16.2% 11.5% 8.6% 3.8% Doğumdan 4 saat sonra bakım alma oranı 46.8% 65% 62.4% 71.5% 74.1% Doğum sonrası bakım almayan bebek oranı 28.6% 12% 6.7% 3.7% 1.7%

Bebek Ölüm hızı Çocuk Ölüm hızı Yıllara göre bebek ölüm hızı (1000 canlı doğumda) Yıllara göre 5 yaş altı ölüm hızı (1000 canlı doğumda) Bölgelere göre bebek ölüm hızı (2011) Bölgelere göre 5 yaş altı ölüm hızı (2011)

EĞİTİM Temel konular: Erken dönem okul öncesi eğitime erişim Okullaşma oranı ve devamsızlık boyutu Okul terk oranı Orta öğretime erişim ve kız çocuklarının eğitime devamı konusu Eğitimde kazanım düzeyi (okuma becerileri, matematik ve fen okuryazarlığı) – SES’le ilişkisi Okul koşullarındaki eşitsizlikler

Okul öncesi eğitim: MEB 2009-12 verileri Toplam Erkek Kız 2009/10 3-5 yaş 26.9 27.3 26.5 4-5 yaş 38.6 39.2 37.9 2010/11 29.9 30.3 29.4 43.1 43.7 42.5 2011/12 30.9 31.2 30.5 44 44.6 43.5 5 yaş 65.7 66.2 65.2

OKULLULAŞMA (MEB, TNSA) İLKÖĞRETİM ORTAÖĞRETİM Toplam Erkek Kız 1997/98 84.7 90.3 79 37.9 41.4 34.2 2004/05 89.7 92.6 86.6 54.9 59.1 50.5 2011/12 98.7 98.8 98.6 67.4 68.5 66.1 Toplam Kent Kır Batı Güney Orta Kuzey Doğu İlköğretim net 92.7% 93.5% 90.8% 94.5% 93.4% 95.3% 96.9% 87.1% erkek 94.2% 91.8% 95.2% 96.0% 96.5% 88.9% kız 91.9% 92.8% 89.8% 93.8% 93.3% 94.6% 97.2% 85.2% Ortaöğretim net 61.0% 68.1% 41.1% 69.3% 60.2% 65.9% 71.9% 43.5% 65.2% 70.9% 49.9% 71.5% 58.4% 74.5% 51.4% 57.1% 65.7% 32.2% 67.2% 61.7% 57.6% 69.9% 35.4% Yıllar içinde hem ilköğretim hem de orta öğretime net katılım artıyor Ancak orta öğretim kent/kır farkı özellikle kız çocukları için çok yüksek, aynı şekilde doğu için de geçerli

İlköğretimde net okullulaşma (%) Orta öğretimde net okullulaşma (%) OKULLULAŞMA (TNSA, 2008) İlköğretimde net okullulaşma (%) Orta öğretimde net okullulaşma (%) Ilköğretim ve orta öğretim için maddi durumun çok ciddi etkisi var Bu etki daha da fazla kız öğrencileri etkiliyor Orta öğretime devam ailenin maddi koşullarıyla yakından ilişkili Toplam: illköğretim net: %92.7, k: %91.9, e: 93.5 – Orta öğretim: %61, k: %57.1, e: %65.2

ÇOCUK YOKSULLUĞUNU HEDEF ALAN MEVCUT PROGRAMLAR

Şartlı Nakit Transferleri SOSYAL YARDIM Şartlı Nakit Transferleri (SYGM 2011 Yılı Faaliyet Raporu) 2011 Faydalanıcı sayısı Ödenen Miktar ŞNT - Eğitim 1.863.099 397.486.970 ŞNT - Sağlık 757.757 143.303.400 Toplam 540.790.370 SYGM tarafından yapılan toplam sosyal yardım 1.490.142.965,05

EĞİTİM ALANINDAKİ YARDIMLAR Bedava okul kitapları dağıtımı: 2003’de ilköğretimde başlayan uygulama 2006’da ortaöğretimde de uygulanıyor. 2011 harcaması: 265.000.000TL Eğitim Desteği: Ihtiyaç sahibi öğrencilere önlük, çanta, ayakkabı, kırtasiye vb. yardımı. (Yerel SYDV - 103.443.272 TL) Öğle Yemeği ve Besin Takviyesi Programları: MEB tarafından bedava taşımalı eğitim – 800.000 öğrenci SYGM öğle yemeği masrafını karşılıyor – 2011: 200.000.000 TL Okul Sütü Projesi: 1.-5. sınıflarda okuyan 7.200.000 öğrenciye günlük 200mL UHT süt dağıtımı

SAĞLIK ALANINDAKİ YARDIMLAR 0-18 yaş arasındaki çocuklar için Evrensel Sağlık Sigortası 2009 yılında yapılan Sosyal Güvenlik Yasasındaki değişiklik Ocak 2012 tarihi itibariyle uygulama başladı Çocuklara yönelik temel bakım üniteleri: Sağlık bakanlığına bağlı Aile Sağlığı Merkezleri, Temel Sağlık Hizmetleri Merkezleri, hastanelerdeki çocuk birimleri Erken Dönem gelişim taramaları: Sağlık Bakanlığı tarafından ÇPGD (Çocuğun Psikososyal Gelişimini Destekleme) programının uygulanması Çıraklık süreci boyunca sigorta

SOSYAL POLİTİKA ÖNERİLERİ

İLKESEL YAKLAŞIM Çocuğun yüksek menfaatini merkeze alan iyi olma hali yaklaşımı – Türkiye için geçerli olacak çocuğun iyi olma hali göstergelerinin oluşturmak Çocuklar arasındaki eşitsizlikleri ve çocuğa yönelik politikaların etki alanını değerlendirmek, Gerekirse politika değişim odaklarını belirlemek İlgili Bakanlıkların Türkiye için oluşturulacak göstergeleri kendi çalışmalarının etkilerini izlemede kullanmaları için önerilmektedir.

İLKESEL YAKLAŞIM 2. Eşitsizlikleri azaltacak toplum temelli politikalar uygulanması - Eşitsizliklere maruz kalan kişileri güçlendirmek Hizmetlerin kişilerin yaşadıkları yerlerde sunulması Hizmetlerin rahatlıkla erişilebilir olması Kişilerin sosyal politikaların oluşumu ve uygulanışında aktif katılımı 3. Dezavantajlı bölgelerde yaşayan tüm çocukların hedef alınması - Yoksulluğun ve eşitsizliklerin ağırlıklı yaşandığı bölgelerde HEDEFLİ PROGRAMLAMA Göstergeler ışığında bölgelerin tanımlanması tüm çocuk ve ailelerin erişimine açık olmasını

İLKESEL YAKLAŞIM 4. Üretilecek çocuk politikalardan hizmet sunumuna kadar bütünsel bir yaklaşım, Çocuk Hakları Stratejisi ve Eylem Planı Çocuk Bütçesi Çocuklara Yönelik Riskleri Önceden Fark Edebilecek bir Erken Uyarı Mekanizması

SOMUT SOSYAL POLİTİKA ÖNERİLERİ Dezavantajlı çocukların hedeflenmesinde bölgesel yaklaşım Gösterge seti üzerinden haritalandırma yoluyla dezavantajlı bölgelerin tespiti Dezavantajlı mahallelerde Toplum Merkezlerinin yaygınlaştırılması Bu merkezlerde ERKEN ÇOCUKLUK GELİŞİMİ üzerinde yoğunlaşmış programların oluşturulması (ailelere eğitim, danışmanlık) 6-18 yaş grubu çocuklarına ilişkin programların oluşturulması

ALANLARA İLİŞKİN SOSYAL POLİTİKA ÖNERİLERİ Maddi Durum: Ailelerin geçim stratejilerinin desteklenmesi Sağlık:Erken çocukluk gelişiminin desteklenmesinin öncelenme 0-6 yaş için Sağlık Bakanlığı ve Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı arasında işbirliği ve eşgüdüm Gebelik-ilk 12 ay: ASM’ler üzerinden bebeğin/ailenin desteklenmesi, 12-66 ay: ASPB Çocuk ve ergen ruh sağlığı danışmanlığının geliştirilmesi

ALANLARA İLİŞKİN SOSYAL POLİTİKA ÖNERİLERİ Eğitim: Çocuk yoksulluğu ile mücadelede fırsat eşitliğini sağlayacak şekilde politikalar üretmek Dezavantajlı çocukların gittiği okullara daha fazla kaynak aktarılarak, eğitim kalitesinin artırılması, öğretmenlerin o okullarda uzun süreli kalmalarının sağlanması, Rehberlik hizmetlerinin güçlendirilmesi, ücretsiz öğle yemeği sunulması, birleştirilmiş ve ikili öğretim uygulamalarının en alt düzeye indirilmesi, ücretsiz etüd sağlanması Katılım: Çocuklara yönelik katılım mekanizmalarının oluşturulması Okul içi ve okul dışı: kendileri ile ilgili konularda görüş bildirme ve karar verme süreçlerine katılım mekanizmalarının etkinleştirilmesi