PARA TEORİSİ

Paranın Tanımı Para, ihtiyaçlarımızı karşılayan mal ve hizmetlerin alım ve satımını (değişimini) kolaylaştıran ve herkes tarafından kabul edilen ortak bir değişim arzcı olarak tanımlanabilir. Paraya para olma gücünü ve özelliğini veren asıl şey, onun halk tarafından kabul edilmesi ve benimsenmesidir. Yasalar tarafından zorunlu değişim aracı olarak kabul edilmesi, onun durumunu daha da güçlendirmektedir.

Paranın İşlevleri Para ortak bir değer ölçüsüdür, Para ortak bir değişim aracıdır, Para bir tasarruf aracıdır, Para bir borç ödeme aracıdır, Para bir ekonomi politikası aracıdır.

Para ortak bir değer ölçüsüdür Bütün ekonomik faaliyetler ortak bir ölçüye göre yürütülür. Bu ölçü ise para veya para birimidir. Paranın iyi bir ortak değer ölçüsü olması, bizzat kendi değerinin mümkün olduğu kadar değişmez olmasına bağlıdır.

Para ortak bir değişim aracıdır Paranın ortak bir değişim aracı olma işlevini gereği gibi yerine getirebilmesi için, miktarının ekonomideki mal ve hizmet değişiminin aksamadan yapılabilmesine yetecek kadar olmalıdır. Ekonomik yaşam geliştikçe, üretim arttıkça daha çok alış veriş olacak ve bu nedenle daha çok paraya ihtiyaç duyulacaktır. Bu durumda, eğer para kıt bir madenden yapılıyor ve bu nedenle miktarı arttırılamıyorsa, para ortak bir değişim aracı olma işlevini yerine getiremeyecektir. Aksine para miktarı kolayca arttırılabilen bir maldan yapılıyor ve bu nedenle miktarı gereğinden fazla çoğalıyorsa, para değer kaybedecek ve belki de herkes tarafından kabul edilebilir olma niteliğini yitirme söz konusu olabilecektir.

Para bir tasarruf aracıdır Paranın iyi bir tasarruf aracı olabilmesi, onun değerini koruyabilmesine bağlıdır. Değeri sık sık değişen, daha açık bir ifadeyle sık sık satın alma gücü kaybına uğrayan para, iyi bir tasarruf aracı olma niteliğini yavaş yavaş yitirir.

Para bir borç ödeme aracıdır Paranın ortak bir borç ödeme aracı olma özelliğini devam ettirebilmesi, değerini koruyabilmesine bağlıdır. Eğer paranın değeri sık sık düşüyorsa, bu işlevini sağlıklı bir şekilde yerine getirmesi beklenemez.

Para bir ekonomi politikası aracıdır Günümüzde modern iktisadi düşüncenin etkisiyle para, ekonomik olayların oluşumunda önemli bir rol oynamakta, üretime ve gelirlerin bölüşümüne önemli katkılar sağlayarak ekonomi politikasının amaçları doğrultusunda kullanılabilmektedir.

Para Çeşitleri Mal para, Temsili para veya kağıttan para, Kaydi para.

Mal Para Bu tür paralar daha çok ilk toplumlarda kullanılan çeşitli maddelerden (aynı zamanda mallardan) oluşan değişim araçlarıdır. Zamanla bunların altın ve gümüş gibi daha değerli maddeler kullanılmaya başlanmıştır. Bu paraların değerleri yapıldıkları maddenin piyasa değerine dayanmaktadır ve reel ve nominal değerleri birbirine eşit olmuştur. Yine bu tür paralarda paranın nominal değeri onun satın alma gücünü gösterir. Paranın nominal değeri ise üzerinde yazıldığı değeridir.

Temsili para veya kağıttan para Bu tür paralarda paranın reel değeri ile nominal değeri birbirinden çok farklıdır. Genellikle bu tür paralarda, paranın yapıldığı maddenin değeri önemsiz derecede azdır. Altın ve gümüş sertifikalar, Altın ve gümüş gibi paraların yaygın olarak kullanılmasıyla, beraber zamanla onların taşınması da sorun oluşturmuştur. İşte bu sorunu gidermek amacıyla bu paraları temsilen üzerinde değerleri yazılı sertifikalar kullanılmaya başlamış ve değişim aracı olarak kolaylıklar sağlamıştır. İstendiğinde bu sertifikaların üzerinde yazılı değerler üzerinden temsil ettikleri madeni paralarla değiştirilmesi bu paraların yaygın olarak kullanılmasını beraberinde getirmiştir.

b) Banknot, Altın ve gümüş paraları temsil eden sertifikaların güven kazanmasıyla, altın ve gümüşü ellerinde bulunduran kişiler (bankerler) kendi altınları karşılığında da sertifikalar çıkarmaya başlamışlardır. Zamanla, 100 altın para karşılığı çıkarılan 100 liralık altın sertifika temsil ettiği altının tam karşılığı olarak değil, örneğin 100 altın para karşılığı 250 altın sertifika olarak çıkarılmaya başlamıştır. İşte bu tür sertifikalara banknot denmektedir. İlk başlarda banknotları her banka çıkarmıştır. Oysa günümüzde banknotlar sadece merkez bankaları tarafından çıkarılmaktadır

Kağıt para Paranın tarihi gelişimi izlenirse, 19914 yılında altın para sistemine son verildiği ve yerine kağıt para sistemine geçildiği görülür. Kağıt para, reel değeri kağıt bedeli ve basım masraflarından oluşan, fakat satın alma gücü reel değerlere göre çok yüksek olan ve değişim aracı olarak kullanılması devlet tarafından zorunlu tutulan paradır. Kağıt paranın onu çıkaran bankada belli bir altın karşılığı yoktur. Kağıt parayı ya devlet bastırıp piyasaya dürer, ya da bu görevi merkez bankasına verir. Kağıt parada en önemli sorun miktarının sınırlı tutabilmektir.kağıt parada titizlikle uyulması gereken ilke, para miktarının sadece ekonominin ihtiyaçlarına cevap verebilecek ölçülerde arttırılmasıdır. Kağıt parayı gereğinden fazla arttırdığımızda enflasyon söz konusu olur. Yok eğer kağıt para ekonomideki ihtiyaçları karşılayacak kadar yoksa piyasada, o zaman ekonomik ilişkiler ve işlemlerin yapılması zorlaşır ve bu da dolaylı olarak üretimin azalmasına sebep olur.

Ufaklık para madenden yapılan bu paraların, maden olarak değerleri ile üzerinde yazılı değerleri birbirinden önemli ölçüde farklıdır. Ancak şiddetli enflasyon dönemlerinde fiyatlar hızla yükseldiğinden, paranın metal olarak değeri, üzerinde yazılı nominal değerine çok yaklaşır, bazen onun ötesine geçer. Bu durumlarda para ağır ağır piyasadan kaybolur. Parayı piyasadan çekenler onları eriterek metal olarak kullanırlar.

Kaydi Para (Mevduat Parası, Banka Parası) Kaydi para, diğer para çeşitleri gibi elle tutulur ve gözle görülür bir para değildir. Sadece banka kayıtlarında görülen ve maddi olmayan bir para çeşididir. Buna para denilmesinin nedeni, bir satın alma gücü yaratmış olmasındandır. Böylece ödemelerin pek çoğu çek ve kredi kartı ile ve paraya hiç el sürmeden gerçekleşebilmektedir. O halde kaydi para da, diğer paralardan farklı yanlarının olmasına karşın, bir ödeme ve değişim aracıdır. Kredi kartları, çekler….

Ayrılan Yasal Karşılık %20 (Milyon TL) Verilen Kredi (Milyon TL) Yatırılan Mevduat (Milyon TL) Ayrılan Yasal Karşılık %20 (Milyon TL) Verilen Kredi (Milyon TL) 600 120 480 96 384 76.8 307.2 - Toplam 2 400

A K = A – bankaya yatırılan para, r - Yasal karşılık olanı, * r A – bankaya yatırılan para, r - Yasal karşılık olanı, K- bankanın yarattığı kredi miktarı Formülden de anlaşılacağı üzere yasal karşılıklar oranı ile bankaca yatırılan para miktarı arasında ters yönlü bir ilişki vardır.

Asli para, Tali (ikinci derecede) para. Asli yada esas para, bir ülkedeki yasaların kendisine para olma niteliğini verdiği ve dolayısı ile borç ödemede sınırsız olarak kullanılabilen paradır. Örneğin Türkiye”de kullanılan kağıt para asli paradır. Buna karşılık, tali yada ikinci derecedeki paralar, ödemelerde esas parayı temsilen kullanılan pardır. Yukarıda açıkladığımız altın ve gümüş sertifikalar ve banknotlar tali para grubuna girerler. Bunun yanında banka parası ve çekler de tali para grubuna dahildirler.

Para Sistemleri Parayla ilgili konuları düzenleyen her çeşit yasa, karar ve uygulamaların tümüne para sistemi demekteyiz. Bir ülkede altından, kağıttan, bakırdan, gümüşten, nikelden yapılmış paralar bulunabilir. Ancak bunlardan genellikle biri standart paradır. Para standardı, para sisteminin dayandığı para demektir. Standard olarak kabul edilen paranın sınırsız ödeme gücü vardır. Buna yasal dolanım gücü denir. T.C. Merkez Bankası”nın çıkardığı kağıt paranın sınırsız ödeme gücü vardır.

Para Sistemleri Altın Para Sistemi (Altın Para Standardı) - Altın Sikke Standardı, - Altın Külçe Standardı, - Altın Döviz Standardı. Kağıt Para Sistemi (Kağıt Para Standardı)

Altın Para Sistemi Bu sistem Birinci Dünya Savaşı”na kadar bazı istisnalarla tüm ülkelerde kullanılmıştır. Altın standardı sisteminin en belirgin özelliği, milli paranın değerinin doğrudan doğruya bir miktar altına başlanmış olmasıdır. Örneğin, bir ABD doları karşılığının 0.88867 gr. Altın olması gibi. Bunun yanında ikinci önemli özellik, her isteyenin bu parayı, parayı çıkaran bankaya (bunlar genellikle merkez bankaları benzeri kurumlardır) vererek karşılığı olan altını alabilmesidir. Altın standardı sisteminin üçüncü özelliği, bu sistemi uygulayan ülkelerde altın ihracat ve ithalatının tamamen serbest olmasıdır.

Altın Standardı Sistemi”nin üç ayrı uygulama şekli vardır: Altın Sikke standardı Sikke madenden yapılmış bir paradır. Bu sistemde külçe altın darphanede para olarak basılır ve bu para asli para olarak kullanılır. Paranın değeri, para kaç gram altından oluşuyorsa, o kadar altının piyasa değerine eşittir. İki ülke parasının değişim oranı ise, her birinin içerdiği altın miktarına göre belirlenir. Örneğin, A ülkesinin altın sikkesi 3.5 gr. Ve B ülkesininki 7 gr. ise (altın ayarlarının aynı olduğu varsayımı ile) bu durumda A”nın sikkesi B”ninkinin yarısı değerindedir. Bu değer farklılıklarına kur veya parite diyoruz. Bu iki ülke arasındaki ticari ilişkilerde herhangi bir sorunun ortaya çıkması söz konusu değildir.

Altın Külçe Standardı, Bu sistemde, bir önceki sistemde olduğu gibi, asli para yine altındır. Ancak burada; altının bizzat dolanımı yerine, altını temsil eden banknotların dolanımı söz konusudur. Banknotlar, daha önce verdiğimiz bilgilerden hatırlayacağımız gibi, tali (yani ikinci dereceli) paradır. Banknotların karşılığının ne miktar altın olduğu saptanmıştır. Banknotlar her istendiğinde asli para olan altına çevrilebilme yeteneğine (konvertibilitesi) sahiptirler. Ancak merkez bankası banknot verip karşılığında altın almak isteyenlere altın sikke değil, altın külçe vermektedir. Altın külçe sistemi, uluslar arası ticarette, altının fazla üretilememesi nedeniyle ortaya çıkan para darlığı sorununu çözümleyebilmiştir. Çünkü, bankalar ellerinde bulunan altın miktarına göre daha fazla banknot çıkararak mal değişimini kolaylaştırmışlardır.

Altın Döviz Standardı Bu sistemde milli para doğrudan doğruya altına bağlı değildir. Fakat altına bağlı olan yabancı bir paraya (döviz) bağlıdır. Yani bu sistemde altın konvertibilitesi yerini, başka bir ülkenin parası olan döviz konvertibilitesine bırakmıştır. Böylece, milli para dolaylı olarak altına bağlanmış olmaktadır. Bu durumda elinde lira olan kimse bunu ne altın sikkeye, ne de altın külçeye çevirebilecektir. Yapılacak şey, lirayı önce dolara (örnekte dolar altın karşılığı olan yabancı paradır) çevirmek, sonra da doları altına çevirmektir. Ancak, bu sistemin işleyebilmesi, devletin ya da onun görevlendirdiği bir kurumun, paranın bağlanmış olduğu dövizi belirli fiyattan alıp satması ve bunu aralıksız sürdürmesi koşuluna bağlıdır.

Buraya kadar açıkladığımız altın para sisteminin en eskisi olan altın sikke standardı daha ziyade, 16 ile 18 inci asırlarda kullanılmış ve 19 uncu asrın ortalarına doğru yerini altın külçe standardına bırakmıştır. Birinci Dünya Savaşı ise, ABD hariç, hemen tüm ülkeleri altın esasını terk etmeye zorlamış ve bu ülkeleri büyük mali krizlere sürüklemiştir. Bugün dünyanın hiçbir belli başlı ülkesinde milli para altına bağlanmış değildir. Yani bu paraların, parayı çıkaran bankalarca altına çevrilmesi söz konusu değildir.

Kağıt Para Sistemi (Kağıt Para Standardı) Kağıt para sisteminde, paranın altına çevrilme (altın konvertibilitesi) olanağı yoktur. O halde kağıt paranın, para olma gücü, belli bir miktar altın karşılığına sahip olmasından gelmemektedir. Çünkü böyle bir karşılığı yoktur. Kağıt para, para olma gücünü yasadan ve onu çıkaran devlete olan güven ve itibarından almaktadır. Devlet çıkardığı yasalarla, kağıt paranın dolanımını zorunlu tutmakta, halk da hem yasalara uymak zorunda olduğu ve hem de devlete güvendiği için bu parayı, para olarak kabul etmektedir.

Kağıt para sisteminde kağıt para asli paradır, altın karşılığı yoktur ve dolanımı zorunludur. Bu sistemde; Kağıt paranın sınırsız borç ödeme niteliği vardır, Kağıt paranın basımı serbest değildir ve bu yetki sadece devlete veya merkez bankalarına verilmiştir, Bu para ülke içerisinde geçer, kağıt para ile genelde dış ülkelerde borç ödeme olanağı yoktur. Bu sistemde dış borçlar, dışarıya satılan mal ve hizmetlerden elde edilen yabancı para (döviz) ile ödenir. Ekonomileri çok güçlü olan bazı ülkelerin kağıt paraları hem ülke içinde, hem de ülke dışınd a kullanılabilir. Bunlar uluslar arası konvertibilitesi olan paralardır. ABD doları, AB Euro”su, Japon Yen”i gibi paralar bu gruba girer

Uluslar arası Para Sorunları Bir ülkenin, diğer ülkelere olan borçlarını ödemede kullandığı yabancı paralara döviz diyoruz. Kambiyo kelimesi ise dövizle ilgili işlemleri kapsayan bir kavramdır. Milli para ile yabancı para arasındaki değişim oranında da döviz kuru ya da kambiyo kuru denilmektedir.

1944 yılında ikinci dünya savaşı sonrasında uluslararası para sistemini oluşturmak için ABD Bretton Woods”ta imzalanan bir anlaşma ile sabit kur esasına dayanan, uluslararası ödemelerde kullanılacak yeni bir parasal sistem kurulmuştur. Bretton Woods anlaşması ile ortaya çıkan yeni uluslararası para sisteminin özelliklerini şöyle özetleyebiliriz:

Anlaşmaya katılan her ülke parasının değeri dolara göre saptanmıştır Anlaşmaya katılan her ülke parasının değeri dolara göre saptanmıştır. Doların ise (altın karşılığı olan tek ulusal para olarak) altın karşılığı 1 ons altın = 35 dolar ya da 1 dolar = 0.88867 gr. Altın olarak belirlenmiştir. ABD dış talep olduğunda doları, 1 ons altın = 35 dolar paritesi üzerinden altına çevirmeyi kabul ediyordu. Uluslar arası ödemelerde rezerv olarak altın, IMF kredileri ve Sterlin kullanılabilecekti.

Anlaşma, ancak çok özel ve düzeltilmesi olanaksız parasal dengesizliklerde herhangi bir ülkeye, parasının dolar karşısındaki değerini değiştirme olanağı tanıyordu. Bu tür ayarlamalar için müsaade edilen devalüasyon ve revalüasyon oranları en çok %110 olacaktı. Ancak söz konusu ekonominin yapısından doğan dengesizlikler nedeni ile bu ayarlama %10u aşacaksa, bu durumda IMF”den izin almak gerekiyordu.

Bu anlaşma uluslar arası para sistemini bir çeşit altın döviz sistemine bağlamış oluyordu. Çünkü bu anlaşmaya giren her ülke parasının değerini dolara göre saptamıştı. Doların değeri ise altın olarak belirlenmişti. İşte bu sistem ABD dolarının günümüzdeki önemini ortaya koymaktadır. Çünkü ülkeler dış ticaret işlemlerini gerçekleştirmek ve tasarruf yapmak için altın karşılığı olan dolar talep etmekteydi. Çünkü istediklerinde doları verip altın alabileceklerdi.

ABD, içerisinde bulunduğu ekonomik güçlükler nedeniyle 1971 yılında doların altın karşılığının olmadığını ilan etmiştir. ABD”yi buna iten zorluklar, dış ticaretin büyük boyutlara varan açıklar vererek borçlu ülkeler arasına girmesiydi. Böylece para altına bağlı tek ülke olan ABD, parasının karşılığı olamayan ülkeler arasına girmiş oluyordu. Kısa bir dönem için bu görevi IMF özel çekme hakları SDR üstlense de 1974 yılında SDR”nin de altınla ilişkisi tamamen kesilerek sistem ortadan kalkmıştır.