İŞYERLERİNDE ELEKTRİK KAZALARI ve ALINMASI GEREKLİ GÜVENLİK TEDBİRLERİ İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanı Salih Latif GÜLTEKİN

ELEKTRİĞİN İNSAN VUCÜDUNA ETKİLERİ

İnsan vücudunun direnci, temas yerindeki derinin direnci ile vücudun iç direncinden oluşur. Derinin direnç değeri, temas yerindeki derinin durumuna göre bir kaç yüz ohm ile bir kaç milyon ohm arasında değişir.

Kuru ve nasırlı derinin direnci çok büyüktür. İnce, rutubetli, sıyrılmış derinin direnci düşüktür. Temas yerindeki derinin delinmesi halinde geçiş direnci birdenbire düşer, geriye vücudun iç direnci kalır.

Kalbin hata akım devresi üzerinde bulunması halinde yabancı hata akımının bir kısmı kalp üzerinden geçerse kalp adaleleri kasılır ve kalbin kumanda sistemi bozulur. Kalp her ne kadar atmaya devam ederse de bu artık düzenli değildir.

Kalbin hata akım devresi üzerinde bulunması halinde yabancı hata akımının bir kısmı kalp üzerinden geçerse kalp adaleleri kasılır ve kalbin kumanda sistemi bozulur. Kalp her ne kadar atmaya devam ederse de bu artık düzenli değildir. İnsan vücudu içindeki akım yolunun önemi çok büyüktür. Zira insan vücudunun direnci bu akım yoluna bağlıdır. En tehlikeli durum, akımın sol elden girip göğüsten çıkmasıdır. Akımın tesir süresi 1 sn. dir.

Tesir tarzı bakımından akım, bölgesine ayrılmıştır. 4 akım şiddeti bölgesine ayrılmıştır.

1. BÖLGE Akım sadece hissedilir. Ölüm tehlikesi yoktur. Yaklaşık 1,2 mA parmak uçları ile dokunulduğunda hissedilir. 0,01 mA akımın hissedilme sınırı, elde gıdıklama, karıncalanma olur. 1-5 mA elde uyuşma hissi, elin ve kolun hareketi zorlaşır. Kadınlarda 6 mA, erkeklerde 9 mA el adalelerinde kasılmaya sebep olur

5-15 mA tutulan cisim henüz bırakılabilir. Elde ve kolda kramp başlar 5-15 mA tutulan cisim henüz bırakılabilir. Elde ve kolda kramp başlar. Tansiyon yükselir. 15-25 mA Tutulan cisim kendiliğinden bırakma mümkün değildir. Kalbin çalışmasının etkilenmesi az olur.

II. BÖLGE Tansiyon yükselir, teneffüs zorlaşır. Kalp düzensiz çalışır. Kısa süreli çarpmalar, korku ve şok tesiri yapar, fakat zararlı değildir. Kalp durması olabilir. Kısa sürede ortadan kalkarsa ve gerekirse suni teneffüs yapılarak, normal durum sağlanır.

Eğer elektrik çarpmasının süresi uzun olursa mesela 30 sn Eğer elektrik çarpmasının süresi uzun olursa mesela 30 sn. den sonra hasta şuurunu kaybeder. Bundan sonra ölüm baş gösterir. Eğer suni teneffüs yaptırılmazsa, akım tesiri kalmasa bile, 4 dakika gibi bir zamanda beyinde hayat merkezleri felç olur; ya vücutta kısmi felç veya bitkisel hayat baş gösterir. Ya da hasta ölür. Buna beyin ölümü denir. Bazı kimselerde 50 mA’ den sonra bayılma meydana gelir.

III. BÖLGE En tehlikeli bölgedir. Akımın belirli bir süre tesir etmesi halinde kalp bundan zarar görür. Ölüm baş gösterir. Buna kalp ölümü denir.

Kazazedeyi suni teneffüsle kurtarmak mümkün olmaz Kazazedeyi suni teneffüsle kurtarmak mümkün olmaz. Bununla beraber, bu bölgelerin sınırları kesin olmadığından ve akımın tesir tarzı şahıslara göre büyük farklar gösterdiğinden, daima kurtarma tedbirleri uygulanmalıdır.

İnsan vücudunun direnci mesela 1000 ohm olduğu kabul edilirse, normal 220 V şebeke geriliminde insan vücudundan 220 mA gibi bir akım geçer ki, bu da III. bölgeye isabet eder. 0,3 Sn.den sonra daha uzun bir süre tesir ettiği takdirde bu akım, ölümle sonuçlanan kalp fibrilasyonuna yol açar.

IV. BÖLGE Daha çok yüksek gerilim kazalarına söz konusu olarak yapılan deneyler sonucunda tehlikeli fibrilasyonlar III. bölgede baş gösterdikleri halde IV. bölgede rastlanmamıştır.

- Tansiyon yükselir. - Akciğer şişer, - Şuur kaybolur. - Kalp üzerinden geçmeyen büyük akımlar, vücutta yanmalara sebep olur. - Ark yüzünden meydana gelen elektrik yanıkları çok tehlikeli olur. Yanık yaraları hem çok zor iyileşir, Hem de böbreklerin normal çalışmasını engeller. Beynin ölüm süresi maksimum 4 ile 5 dakikadır.

ELEKTRİKTİK KAZALARINI ÖNLEME 1-Yalıtma - Koruyucu yalıtma, - Üzerinde durulan yerin yalıtılması, 2-Küçük Gerilim Kullanma, 3- Çift Yalıtma 4- Koruyucu Ayırma

5- Sıfırlama, 6- Koruma (Gövde) Topraklaması, 7- İşletme Topraklaması, 8- Kaçak akım rölesi montajı.

İZOLASYON: Amaç, dokunma geriliminin insan vücudundan geçmesini önlemektir. Bu nedenle dokunulması gereken anahtarlar, prizler, sigortalar, şalterler, buat ve besleme kabloları vb. gibi gereçler yalıtkan olan fiber porselen, PVC, plesiglas, kauçuk gibi malzemelerden oluşur ve yapılırlar.

Koruyucu yalıtma: Normalde gerilim altında olmayan ancak yalıtım hatası sonucu elektriklenebilen parçaların izoleli yapılmasıdır. Elektrik işlerinde kullanılan penseler, kargaburunlar, tornavidalar ve benzer el aletleri, uygun şekilde yalıtılmış ve yağdanlıkların, süpürgelerin, fırçaların ve diğer temizlik araçlarının sapları, akım geçirmeyen malzemeden yapılmış olmalıdır.

Üzerinde durulan yerin yalıtılması: Yerleri değişmeyen sabit elektrikli makina ve araçlarla, elektrik panolarının taban alanına tahta ızgara, lastik paspas vb. konulmak suretiyle yapılan bir korunma önlemidir. Bu korunma önlemi, herhangi bir elektrik kaçağında insanı toprağa karşı yalıttığı için elektik çarpılması gerçekleşmez.

KÜÇÜK GERİLİM KULLANMA: Burada amaç, normal şebeke gerilimini insan vücuduna zarar vermeyecek gerilim değerlerine düşürerek kullanmaktır. Bir yalıtım hatasında elektrik çarpmasının etkili olmaması için, elektrikli araçların 42 volt ve daha düşük gerilimle çalıştırılmasıdır.

Bu işlem çalışma yerinin dışında yerleştirilen girişi 220 volt , çıkışı 16-24-42 volt olan bir transformatör yardımıyla elde edilir. Bu yöntem özellikle seyyar lambaların dar ve iletken yeri bulunan kazan gibi yerlerle, ıslak ve nemli yerlerde kullanılması halinde başvurulan bir korunma yöntemidir. Bu devredeki fişler aynı yerde bulunabilecek daha yüksek gerilimli prizlere uymayacak türden seçilmelidir.

ÇİFT YALITMA: Bu yöntem özellikle seyyar el aletlerinde kullanılmakta olan bir güvenlik önlemidir. Cihazlar dıştan içe iki defa ı yalıtılmıştır. Bu tür seyyar el aletlerinde uluslararası kodlara göre UL veya iç içe iki kare işareti mevcuttur. Seyyar elektrikli el aletleri alındığında özellikle bu işaretlerin bulunup bulunmadığına bakılmalıdır.

KORUYUCU AYIRMA: Bu güvenlik önlemi de özellikle seyyar el aletlerinde başvurulan bir yöntemdir. 500 volta kadar olan çalışmalarda rahatlıkla kullanılabilen birebir tabir edilen bir transformatör yardımıyla elde edilen küçük gerilim veya akımda çalışma şeklindeki bir önlemdir. Özellikle şantiyelerdeki çalışmalarda bu yöntemle çalışmaya başvurmalıdır.

SIFIRLAMA: Elektrikli makina ve araçların gövde kısımlarının (yani şaselerinin) nötr iletkenine bağlanmasıdır.

KORUMA (GÖVDE) TOPRAKLAMASI: Koruyucu hat iletkeni kullanılarak başvurulan en önemli yöntem koruma topraklaması veya gövde topraklamasıdır.

Gerilim altında bulunmayan veya gerilimi tehlikeli olmayan tesisat kısımlarına, geçebilecek herhangi bir kaçak elektrik akımı nedeniyle bu kısımlarda iletken hale gelen ve el, ayak gibi kısımların dokunabileceği yakınlıkta bulunan kısımlarda tehlikeli bir gerilim oluşmasını engellemek için alınan güvenlik önlemidir. Böylelikle oluşan zararlı ve tehlikeli akımın büyük bir kısmı toprak üzerinden, çok az ve zararlı olmayan kısmı da dokunan kişi üzerinden toprağa geçer ve tehlike durumu ortadan kalkar.

Yapılacak olan topraklama açık ve gözle görülebilir,kontrol edilebilir şekilde yapılmış olmalıdır. Topraklama elemanlarının niteliği ve boyutları oluşabilecek en büyük kaçak elektrik akımını toprağa iletebilecek şekilde seçilmiş ve hesaplanmış olmalıdır.

KAÇAK AKIM RÖLESİ: Tüketici devrede, gelen ve giden akımların birbirlerine eşit olmadığı durumlarda, devreyi otomatik olarak kesen bir koruma cihazıdır. Yani insan vücudundan bir akım geçmesi halinde dönen akım, gelen akıma eşit olmayacak ve elektrik devresi kesilecektir.

-Dağıtım tablolarında işletme sırasında meydana gelebilecek her türlü zorlamalara dayanıklı yalıtkan ve madeni malzeme kullanılacaktır. -Dağıtım tabloları mekanik zorlanmalara, rutubete, ısınma ve ateş almaya karşı yeter derecede dayanıklı olacaktır. -Dağıtım tablolarının etrafı yabancı cisimlerin girmemesi için ve akım taşıyan noktaların dokunmaya karşı örtünmüş olacaktır.

-Dağıtım tablolarında, gerek ön ve gerekse arka taraflarda gerilim altında bulunan kısımlara dokunmaya engel olacak gerekli önlemler alınmış olacaktır. -Yalıtkan maddelerden yapılmış olsalar bile, dağıtım tablolarında ve bağlantı kutularında güvenlik hattının bağlanması ve dağıtımı için tertibat olacaktır.

TAŞINABİLİR ELEKTRİKLİ EL ALETLERİNDE ALINACAK GÜVENLİK ÖNLEMLERİ

Taşınabilir (Seyyar) elektrikli el aletleri,işletmelerde her aşamada kullanılan el matkapları seyyar lambalar, elektrikli testereler, bileme, taşlama ve yüzey temizleme vs. gibi elektrikli el aletleridirler.

Bu aletlerin kendilerine kablo fiş ve çalıştırma düğmeleri ile tutuş ve duruş biçimleri ile çalışma yapılan yerlerde gerekli önlemler alınmadıkça cihazlar seyyar olduğundan ve devamlı olarak elle tutulduğundan çeşitli iş kazaları oluşabilir. İstatistiksel olarak en fazla elektrik kazaları bu tür cihazlardan kaynaklanmaktadır. Çünkü; cihazlar çalışan elektrik kaçağı devresini hemen tamamlamaktadır.

Yüksek Gerilimde Güvenlik Önlemleri

Yüksek gerilim tesisatı üzerinde herhangi bir çalışmaya girişmeden önce,tesisat gerilimsiz durumu getirilmelidir. Daha sonra gerilim yokluğunu kontrol etmek ve topraklama-kısa devre etme tedbirlerine başvurmak gereklidir.

Topraklama-kısa devre etme işlemi, çalışılacak yerde, burası ile akım kaynağı arasında yapılmalıdır. Çalışılan tesisatın birden çok kaynaktan ring hatlarla beslenmesi halinde iki taraftan da topraklama ve kısa devre uygulanmalıdır.

DEVRENİN KESİLMESİ: Üzerinde çalışılacak hattın devresinin kesilmesi,hat üzerinde bulunan güç şalterlerinin ve ayırıcıların açılmasıyla sağlanır. Bu iş yapılırken bu cihazların sonradan kapatılma ihtimaline karşı kilitleme tertibatı bulunmalı, ayrıca kartlama yapılmalıdır.

GERİLİM KONTROLU: Bir tesisat kısmında çalışmaya başlamadan evvel, devresi kesilmiş hatta gerilim olmadığına kanaat getirmek şarttır. Hattın gerilim altında bulunup bulunmadığını tespit etmek için çeşitli usuller vardır. Devrenin açık olup olmadığını gerilim kontrol aletleriyle neon lambalı ıstanka,ve faz kalemi ile gerilim yokluğu tespit edilmelidir.

TOPRAKLAMA-KISA DEVRE ETME: Gerilim yokluğu kesin olarak tespit edildikten sonra,sıra topraklama ve kısa devre etme işlemine gelir.Devre dışı edilmiş tesisat kısımları üzerinde topraklama ve kısa devre etmede kullanılan iletkenler ve klemeslerin kısa devre akımlarının dinamik ve termik etkilerine dayanabilecek şekilde olması şarttır.

Topraklama kısa devre etme işlemleri çalışma yerinin mümkün olduğunca yakınında ve bu yeri besleyecek bütün kollar üzerinde olmalıdır.Daima ilk önce topraklama,sonra kısa devre etme işlemi yapılmalıdır. Her iki işlem için iyi yetişmiş elemanlar istihdam edilmeli,bu elemanlar yalıtkan eldiven kullanmalıdır.

İki taraftan beslenen ring hatlarında çalışıldığında hattın iki ucundaki istasyonda devreyi açmak, topraklamak, ve kısa devre etmek lazımdır. Ring hatlarda önce hattın bir ucundaki kesici ve ayırıcı açılır. Kilitlenir, kartlanır. Diğer yönden hat beslenmeye devam ettiğinden kısa devre topraklama yapılmaz. Sonra ikinci taraftaki kesici açılır,topraklama, kısa devre işlemleri yapılır.

Eğer üzerinde çalışma yapılacak hat bir yer altı kablosu ise,akımın kesilmesini müteakip kablonun bütün iletkenleri kısa devre edilip topraklanır. Bu şekilde kapasitif boşaltma yapılır. Aksi halde gerilim kesilse bile kablo tehlikeli olmaya devam eder.

Özetlemek gerekirse, yüksek gerilimli tesisatta yapılacak çalışmalarda insan hayatının tehlikelerden korunması için alınacak güvenlik tedbirlerinin başında, tesisatın geriliminin kesilmesi, bu durumun çalışma süresince emniyetle devam ettirilmesi gereklidir.

ELEKTRİK İŞLERİNDE KİŞİSEL KORUNMA ARAÇLARI Kişisel korunma araçları öncelikle, iyi yalıtılmış olmalı ve yalıtma işlemi, kullanılan gerilim değerine uygun olmalıdır. Alçak gerilimde kullanılan yalıtkan koruyucu yüksek gerilimde kullanılamaz.

1) Yalıtkan Baret (Kask veya güvenlik şapkası) Başlıca kullanma yerleri - Elektrik santralleri - Trafo bakım ekipleri - Hat bakım ekipleri

- Eldivenler kutular veya koruma torbalarında muhafaza edilmelidir. 2) Yalıtkan eldiven AG ve YG yalıtkan eldivenleri üzerinde bulunan kullanma gerilim değerleri ile yalıtkanlık özelliklerine dikkat edilmelidir. - Çatlama, - Yırtılma, - Delik olmamalı, - Eldivenler kutular veya koruma torbalarında muhafaza edilmelidir. - Keskin, sivri eşya ile temas etmesi önlenmelidir.

3) Hat ve trafo bakım ekiplerinde ayrıca mekanik çalışmalarda kullanılmak üzere deri eldiven, - Trafo ve santrallerde akü tesislerinde akü işlerinde lastik eldiven kullanılmalıdır.

4) Emniyet kemeri Emniyet kemerleri, kromlu kösele kayışlardan, veya keten pamuk veya uygun diğer malzemelerden yapılmış olmalıdır. - En az 12 cm genişliğinde ve 6 mm kalınlığında, taşıma yükü 1150 kg. olacak şekilde imal edilmelidir. - Kesik kusurlu olmamalı, perçin ve dikişleri sağlam olmalı

5) Yalıtkan ayakkabı 6) Tozluk Elektrik direklerindeki gibi tırmanılan yerlere 7) Önlük Trafo istasyonları ve santral merkezlerindeki akü tesislerinde, asit işlerinde çalışan işçilere dayanıklı önlük verilmelidir.

8) Gözlük a) Santrallar ve trafo merkezlerindeki akü tesislerinde asit doldurma ve boşaltma işlerinde çalışan işçilere verilecek gözlüğün yan taraflarının da kapalı olmasında fayda vardır. b) Hat bakım ekiplerinde çalışan işçilere kışın karlı yerlerde çalışmaları halinde verilmesi gereken kar gözlüğü verilmeli

9) Kulak Tıkacı -Elektrik santrallerinde gaz, buhar ve su türbünlerinin bulunduğu yerlerde kullanılmalıdır. -Yada bu kısımda çalışan işçiler, gürültüden belli oranda izole edilmiş çift kapı ve pencereli odalarda bulundurulmalıdır.

10) Koruyucu giyim eşyası İş elbisesi, Gerilimli hücrelere girmede, gerilim altında yapılan çalışmalarda elbiselerin ıslak ve yağlı olmamalarına dikkat edilmelidir.

11) Neon Lambalı Istanka: Her kullanmadan önce, kontrol edilmelidir. Kusursuz olmalı. Rutubetli ve kirli olmamalı, Istanka izolatörü temiz ve çatlaksız olmalıdır.

Dahili ve harici tip olmak üzere iki kısımdır. Kullanmadan evvel; 12) Yalıtılmış Tabure Dahili ve harici tip olmak üzere iki kısımdır. Kullanmadan evvel; -Tabure ayaklarının yere aynı zamanda bastıklarından, -İzolatörlerinin temiz ve iyi durumda bulunduğundan, -Tabure üst kısmının, topraktan yeteri kadar uzak bulunduğundan emin olunmalıdır.

13) Tırmanma Mahmuzu Kayış ve tokaları sık sık kontrol edilmelidir. 14-Çalışma Alanı Yasaklama işaretleri 15-Uygun Yangın Söndürme Cihazları 16-Suni Solunum Cihazı (Büyük Tesislerde)