HAYVAN ÜZERİNDE DENEY VE ETİK Yard. Doç. Dr. Mine ŞEHİRALTI Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı

Genel Kavramlar I Bios: Yaşam, canlılık. Etik: İyi ve kötü arasında ayırım yapan, nelerin iyi ya da kötü olduğunu belirlemeye çalışan, iyilere ulaşmak için ne yapılması gerektiğine ilişkin öneriler sunan felsefenin bir dalıdır. Biyoetik: Tüm canlılar ve çevre ile ilgili etik sorunları kapsar. İnsanın sorumluluğu: İnsanı diğer canlılardan ayıran özellik; aklı sayesinde doğanın kendisi için çizdiği yola bağımlı olmaması, dış düntadaki koşulları değiştirebilmesi yani özgürlüğüdür. Bu ayrıcalık en gelişmiş canlı olarak insana özgürlüğü ile eşit derecede sorumluluk yüklemektedir. İnsan diğer canlılara ve çevreye karşı sorumludur, zarar vermekten kaçınmalıdır.

Genel Kavramlar II Bilimsel araştırmaların gerekliliği: Bilimin ilerlemesi insanlığa ve diğer canlılara yararlı-iyi olacaktır. Hayvan üzerinde araştırma kaçınılmaz olarak bir yaşama zarar verecektir-kötüdür. Ne kadar yarar için ne kadar zararın göze alınabileceği yani; iyiye ulaşmak için kötü sonuçların ortaya çıkmasına ne ölçüde izin verilebileceği biyoetik karar vermeyi gerektirir.

Araştırmanın Bilimsel ve Etik Açıdan Haklı Çıkarılması Zorunlu olmadıkça hayvanlar araştırma amacıyla kullanılmamalıdır. Eğer bir yaşama zarar verilecekse bunun haklı bir gerekçesi olmalıdır. Haklı çıkarma , araştırmacı dışında farklı üyelerden oluşan bir kurul tarafından incelenerek onaylanmalıdır. Bu kurulda; Araştırma; bilime, insanlara ve /veya diğer canlılara katkısının ne olacağı açısından incelenir Gerekli en az sayıda hayvan kullanılıp kullanılmadığı belirlenir. Hayvan kullanımı dışında alternatifler sorgulanır.

Yerine Geçirme (Replacement) Azaltma (Reduction) Rehber Kurallar Yerine Geçirme (Replacement) Azaltma (Reduction) Arındırma (Yöntemin olumsuz yönlerini azaltma ve verimliliği arttırma) (Refinement)

Yerine Geçirme Aynı amaca ulaşacaksa, filogenetik skalada daha yüksekte yer alan hayvan yerine daha aşağıda bulunan hayvanı kullanma, Omurgalı hayvanları öldürdükten sonra elde edilecek hücre, doku ve organlarla in vitro çalışma yerine geçebilecek alternatifleri (insandan çıkarılmış olan organ, doku çalışması, hücre ve doku kültürü, matematik yöntemler vb.) kullanma.

Azaltma Bir araştırmada kullanılacak hayvan sayısını en aza indirme. Kullanılacak hayvan türünün araştırmaya uygun olduğundan emin olma. Kullanılacak Yöntemler: Çok sayıda hayvan kullanmadan önce ortaya çıkabilecek sorunların bazılarını belirlemek için pilot çalışma uygulamak, İstatistik uzmanına anlamlılık için gerekli hayvan sayısı konusunda danışmak,

Hastalık, stres gibi deney sonuçlarını etkileyebilecek değişkenleri en aza indirmek, Elde edilecek bulguların yararlı olabilmesi için uygun hayvan türünü kullanmak, Farklı sonuç elde edilmeyecek ve bilime katkıda bulunamayacak tekrar çalışmalardan kaçınmak.

Arındırma (Yöntemin olumsuz yönlerini azaltma ve verimliliği arttırma) Her deney hayvanından elde edilecek bilgiyi arttırmak ve ağrılı acılı işlemleri azaltmaya çalışmak. Yöntemler: Ağrı ve acıyı önlemeye ya da azaltmaya çalışmak, Mümkün olan en erken dönemde deneye son vermek, ötenazi uygulanması gerekiyorsa en az strese sokacak yöntemi seçmek, Deneyde gerekli girişimi uygulamadan önce eğitim almak, Hayvanlarda kullanılan önemli girişim tekniklerini öğrenmek,

Kullanılacak drogun hayvan türüne göre uygun dozda olduğundan emin olmak, Ağrılı olabilecek işlemlerden önce uygun analjezik ve anestezik kullanmak, Asepsi kurallarına uymak, Eğer mümkünse bir hayvan için tek bir büyük cerrahi girişim uygulamak.

Uluslar arası mevzuat Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi (1978)- Unesko. Helsinki Bildirgesi (1964 ve revizyonları en son 2004) Avrupa Birliği Kararları

Ulusal Mevzuat 5199 Sayılı Hayvanları Koruma Kanunu (01. 07.2004) Hayvan deneyleri Madde 9.- Hayvanlar, bilimsel olmayan teşhis, tedavi, deneylerde kullanılamazlar. Tıbbi ve bilimsel deneylerin uygulanması ve denylerin hayvanları koruyacak şekilde yapılması ve deneylerde kullanılacak hayvanların uygun biçimde bakılması ve barındırılması esastır. Başkaca bir seçenek olmaması halinde, hayvanlar bilimsel çalışmalarda deney hayvanı olarak kullanılabilir.

Hayvan Deneylerinde Uyulması gereken Etik Kurallar Etiğin “yaşama saygı” ilkesi gereği bilimsel araştırmalarda kullanılması zorunlu olan deney hayvanlarına kötü uygulamalardan kaçınmak araştırmacının başta gelen sorumluluğu olarak görülmelidir. Araştırmalarda bilginin elde edilmesinde geçerliliği kanıtlanmış alternatif yöntemler varsa, çalışmanın hayvanlar üzerinde uygulanması uygun görülmemelidir. Deney için en uygun hayvan modeli seçilmeli ve ve bilimsel sonucu verebilecek en az sayıda hayvan kullanılmalıdır. Hayvanlara gereksiz acı ve ağrı verecek deneyler uygun bir anestezi yöntemi uygulanarak yapılmalıdır.

Hastalık modeli oluşturulduktan sonra bir süre gözlenecek hayvanlarda ortaya çıkabilecek ağrı ve stresin ağırlaşması durumunda ne yapılacağı belirlenmiş olmalıdır (deneyi durdurarak ötenazi uygulamak, deneyi etkilemeyecek şekilde ağrıyı azaltmak gibi). Yiyecek ve su alımında kısıtlamaları içeren çalışmalar kısa süreli olarak planlanmalıdır. Deney hayvanlarının bakımında türlerine uygun fizyolojik, psikolojik ve çevresel koşullar sağlanmalıdır. Şiddetli ve sürekli ağrı çeken ya da normal yaşamlarını sürdüremeyecek duruma gelen veya çevresi için risk oluşturabilecek hayvanların yaşamları en az acı duyacak şekilde sonlandırılmalıdır.