KKTC’de Kayıtdışı Ekonominin Kıbrıs Türk Ticaret Odası [Kktc kayItdIşI ekonomİ İLE mücadele projesİ] KKTC’de Kayıtdışı Ekonominin Boyutlarının Ölçümü ve Çözüm Önerileri 30 Nisan 2013 Kıbrıs Türk Ticaret Odası, Lefkoşa

KKTC’de Kayıtdışı Ekonomi Kıbrıs Türk Ticaret Odası [Kktc kayItdIşI ekonomİ İLE mücadele projesİ] KKTC’de Kayıtdışı Ekonomi Kıbrıs Türk Ticaret Odası bünyesinde yürütülen KKTC’de Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele Projesi kapsamında ilk iki aşama olan Boyutlarının Ölçülmesi ve Çözüm Önerileri raporları tamamlanmıştır. Proje kamu kesimi, sivil toplum örgütleri ve akademisyenlerin katılımıyla yürütülmektedir.

I. Aşama Boyutlarının Ölçümü Kıbrıs Türk Ticaret Odası [Kktc kayItdIşI ekonomİ İLE mücadele projesİ] I. Aşama Boyutlarının Ölçümü 30 Nisan 2013 Kıbrıs Türk Ticaret Odası Konferans Salonu

Kayıtdışı Ekonomi Kavramları Kıbrıs Türk Ticaret Odası [Kktc kayItdIşI ekonomİ İLE mücadele projesİ] Kayıtdışı Ekonomi Kavramları KAYITDIŞI EKONOMİ Gri Kara Alt Paralel Gölge Gözlenmeyen Gizli Gayri Resmi Yasadışı Alacakaranlık Saklı Düzensiz İkinci Beyandışı Ayışığı Marjinal

TOPLAM EKONOMİK FAALİYETLER: KAYITLI VE KAYITDIŞI EKONOMİ Kıbrıs Türk Ticaret Odası [Kktc kayItdIşI ekonomİ İLE mücadele projesİ] TOPLAM EKONOMİK FAALİYETLER: KAYITLI VE KAYITDIŞI EKONOMİ TOPLAM EKONOMİK FAALİYETLER Kayıtlı Ekonomi Piyasa Dışı Ekonomi ( Devlet transferleri, sosyal faaliyetler) Piyasa İçi Ekonomi (mal ve hizmet üretimi ve satışı) Kayıtdışı Ekonomi ( Parasal değeri olmayan yasal veya yasadışı faaliyetler) Piyasa İçi Ekonomi (Kayıtdışı olarak gerçekleştirilen mal ve hizmet üretim ve satışı)

KayItdIşI Ekonomİ FarklI YaklaşIM ve Perspektİfler Kayıtdışı Ekonomi Kayıtdışı Milli Gelir Kayıtdışı Maliye Geliri (Beyandışı Gelir)

KAYITDIŞI EKONOMİ: MİLLİ GELİR YAKLAŞIMI (YASAL FAALİYETLER) KAYITDIŞI İSTİHDAM ANKETLERE BEYAN EDİLMEYEN HANE HALKI VE ŞİRKET GELİRLERİ KAYIT SİSTEMİ YETERSİZLİĞİ YASADIŞI EKONOMİ (Suç Gelirleri)

KAYITDIŞI EKONOMİ: MALİYE YAKLAŞIMI VERGİ KONUSU GELİRLER KAYITDIŞI MALİYE GELİRİ (BEYANDIŞI GELİR) KAYITLI MALİYE GELİRİ (BEYAN EDİLEN GELİR)

KAYITDIŞI EKONOMİ: MİLLİ GELİR YAKLAŞIMI Kayıtdışı İstihdam ve yarattığı milli gelir Mikro yaklaşım Parasalcı Yaklaşımlar Üretim Girdileri esas alınarak yapılan hesaplamalar Çoklu Sebep Çoklu Göstergeler Yaklaşımı (MIMIC)

KAYITDIŞI İSTİHDAMIN BİLEŞENLERİ Kayıtdışı İstihdam Kayıtdışı Çalışan KKTC Vatandaşları Kaçak Çalışan Yabancılar İkinci İş Yapanlar

KAYITDIŞI İSTİHDAM (DPÖ VE AGA ANKETLERİ) Rum tarafında çalışanlar ayrıştırılmış. KKTC sınırları içerisinde çalışanları yansıtıyor (Ayrıştırma yapılmadan kayıtdışı istihdam %0,3 daha yüksektir 2005 yasal ve idari düzenlemeler Yerleşmiş işgücünü yansıtan, fazla hareket etmeyen işgücünün kayıtdışılık konusunda bilgi vermektedir. Kaynak: DPÖ HHİA 2004-2011, AGA 2012 verileri

İŞTEKİ DURUMA (STATÜYE) GÖRE KAYITDIŞILIK Özel sektör toplam çalışanlarının %12,6’sı Kenid namına çalışnalrın %27’si kayıtdışı çalıştığı Toplam kayıtdışı çalışanların da %45,9’u kendi namına ve %54 de özel sektör çalışanı olarak çalışmaktadır Kaynak: Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele Projesi, 2012 Aile Geçim Anketi.

VATANDAŞLIĞA (UYRUĞA) GÖRE KAYITDIŞI İSTİHDAM Ulaşılabilen işgücünde kayıtdışılığın uyruğa göre dağılımı, ulaşılamayan Kaçak çalışma oranı yüksek. Kaçak yaşam oranı yüksek.. Kaynak: Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele Projesi, 2012 Aile Geçim Anketi.

CİNSİYET VE YAŞ GRUPLARINA GÖRE KAYITDIŞILIK (2011) Cinsiyet temelinde bir farklılık yok Yas temelinde 24 yaşına kadar kayıtdışılığın yüksek olduğu ortaya çıkmaktadır. Emeklilik yaşı sonrası kayıtdışı çalışmanın artığı da ortaya çıkmaktadır. Kaynak: DPÖ HHİA (2012)

KAYITDIŞI İSTİHDAMIN AİLE FERTLERİ ARASINDA DAĞILIMI Aile fertleri arasındaki kayıtdışılık dağılım eşite yakın... *Aile ile birlikte yaşayanlar Kaynak: Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele Projesi, 2012 Aile Geçim Anketi.

EĞİTİM DURUMUNA GÖRE KAYITDIŞILIK Kaynak: DPÖ HHİA’leri (2004-2011)

Kayıtdışı İstihdamın Sektörel Dağılımı

MESLEK GRUPLARINDA KAYITDIŞILIK Kaynak: Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele Projesi, 2012 İşletme Anketi

KAYITDIŞI İSTİHDAMIN BÖLGESEL DAĞILIMI (2004-2011, ORTALAMASI) Kaynak: DPÖ HHİA (2004-2011)

İKİNCİ İŞ ORANI VE ESAS İŞTEKİ DURUMUNA GÖRE DAĞILIMI (%) Genel Oran 15 Kamu Çalışanları 19 Özelde Ücretli Çalışanlar 10 İkinci İşteki Durumu(%) Ücretli veya Maaşlı Yevmiyeli Kendi Hesabına / İşveren Ücretsiz Aile İşçisi Esas İşteki Durumu (%) 11,8 12,0 69,2 7,0 3,0 10,4 82,1 4,5 11,0 11,9 71,9 5,2 Kaynak: Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele Projesi, 2012 AGA DPÖ HHİA’leri (2004-2011)

İKİNCİ İŞİN FARKLI FAALİYET VE MESLEK AĞIRLIKLARI (%) Kaynak: Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele Projesi, 2012 Aile Geçim Anketi

İKİNCİ İŞ SAHİPLERİNİN BÖLGESEL DAĞILIMI (%) Kaynak: Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele Projesi, 2012 Aile Geçim Anketi.

KAÇAK ÇALIŞMA ORANI (2004-2011) Kaynak: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Çalışma Dairesi (2012)

KAÇAK ÇALIŞMANIN BÖLGESEL DAĞILIMI (2006-2011 ORTALAMA, %) Lefkoşada denetim daha fazla, çalışma dairesi kapasitesi merkezde daha iyi çalıştığı için daha iyi sonuçlar alınmıştır.. Kaynak: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Çalışma Dairesi (2012) Not: Yeni iskele Gazi Mağusa ya dahil edilmiştir.

ÇALIŞMA İZİNLİLER İLE SİGORTA PRİMİ YATIRILANLARIN KARŞILAŞTIRMASI (2002-2010) Kaynaklar: Muhaceret Dairesi (2013) ve Sosyal Sigortalar Dairesi (2013)

KKTC’de Kayıtdışı İstihdam: Nüfus Yaklaşımı 2006 2011 1. Toplam Nüfus (De- facto)   265.100 294.396 1.1. Görevli, iş ziyaret, seyahat, amacıyla bulunan * 4.484 4.980 1.2. Yaş Grubu 0-14 48.590 53.960 2. Yaş Grubu 15+ 212.026 235.457 2.1. Ekonomik olarak faal olmayanlar** 104.011 118.119 3. İşgücü 108.015 117.429 3.1. Çalışanlar 98.487 106.847 3.2. İşsizler 9.528 10.411 4. Kayıtlı ve Rum Kesiminde Çalışanlar 83.789 84.591 4.1. Toplam Kamu Çalışanı (EİP)*** 14.088 11.826 4.1.1. Devlet 12.903 10.809 4.1.2. Yerel Yönetimler 204 200 4.1.3. Kamu Kurumları 981 817 4.2. Sosyal Güvenlik Sistemi (SSY ve SGY) 65.689 71144 4.3. Rum Kesiminde Çalışanlar 4.012 1621 5. Kayıtdışı İstihdam**** 14.698 22.256 Kayıtdışı İstihdam / Toplam Çalışanlar (%) 14,9 20,8 Kayıtdışı İstihdam / İş Gücü (%) 13,6 19,0 Kayıtdışı İstihdam /Kayıtlı İstihdam (%) 17,5 26,3 Kaynaklar: DPÖ (2007), DPÖ (2012), Sosyal Sigortalar Dairesi (2012), Maliye Bakanlığı (2012) Notlar: *0 -14 yaş grubu dahil değildir, **Emekli, Ev Hanımları, Öğrenciler, Zorunlu askerlik görevini yapan er-erbaşlar, Maaşa bağlanmış çalışmayan engelli, *** Devlet emeklilik fonuna ve/veya ilgili kurumun emeklilik fonuna tabi olan çalışanlar. ****Toplam çalışan- kayıtlı çalışanlar.

KKTC’YE GİRİŞ-ÇIKIŞ YAPAN YABANCLARIN KÜMÜLATiF TOPLAMI (GİRİŞLERİN KÜMÜLATİF FAZLALIĞI) Göç olduğu net olarak ortaya çıkmaktadır

KKTC’DE KAÇAK NÜFUS TAHMİNİ   2006 2011 Ülkeye Giriş-Çıkış Farkları 126.583 147.792 Çalışma İzinli 37.323 32.274 İş Kurma İzinli 370 456 İkamet İzinli 5.216 8.319 Çocuk Sayısı 7.864 12.479 Üniversitede Öğrenci 29.540 33.581 Vatandaş Olanlar 32.211 36.327 Kalan 14.059 24.357 -giriş çıkış yapanların aynı seyahat belgesini kullandıkları varsayılmıştır. Eğer TC giriş ve KKTC ile çıktıysa giriş-çıkış fark sonuçları değişecektir. Vatandaşlıklar konusunda yeterli veri olmaması yöntemin güvenirliliğini zayıflatmaktadır Demografik yapı ile ilgili veri olmaması kalanların ne kadarının işgücü piyasasına dahil olduğunu tahmini zorlaştırmaktadır Kaynaklar: İzinlerle iligli rakamlar İçişleri ve Yerel Yönetimler Bakanlığı, Üniversite öğrenci sayısı DPÖ (2012), Vatandaşlıklar 2006’ya kadar DPÖ 2006 Nüfus ve konut sayımı, 2007-2011 değişik gazete (haberleri www.haberkibrisonlinehaberler.com, Havadis Gazetesi), Çocuk sayısı için ikamet izinliler 1,5 katsayısı ile çarpılarak hesaplanmıştır.

KAYITDIŞI İSTİHDAMIN YARATTIĞI MİLLİ GELİR Kayıtdışı istihdama ödenen toplam ücretler (2006 ve 2011)

1.1. KAYITDIŞI İSTİHDAMIN YARATTIĞI MİLLİ GELİR (2006 VE 2011) PL KDE 2006-2011 2006 2011 Kayıtdışı GSMH Milyon TL GSMH’ya Oranı (%) A. Esas Durum 0.459/0,459 301,0 7,3 675,1 11,0 B. Kayıtdışı çalışanların maaşlarının kayıtlıların yarısı kadar olması 0.391/0,392 353,8 8,6 791,7 12,9 C. Sermaye kullanımının kayıtlılar kadar olması 0.365/0,366 379,1 9,2 846,5 13,8 D. Sermaye kullanımının eşit fakat maaşın kayıtlıların yarısı kadar olması 0.302/0,305 457,0 11,1 1.017,7 16,6   Kayıtdışılık (Ortalama) 372,7 9,1 832,8 13,6

KAYITDIŞI İSTİHDAM VE YARATTIĞI MİLLİ GELİR Not: 1996 ve 2000 rakamları Besim (2003)’den alınmıştır.

KAYITDIŞI İSTİHDAMIN VERGİ VE SOSYAL GÜVENLİK KAYIPLARI (2006 VE 2011) Vergi: Toplam yerel gelirlerin %5’i kadardır Sosyal güvenlik kayıpları: 78 milyon bu da prim tahsilatlarının % 78 kadar, Devlet katkısının %60 kadardır

KAYITDIŞI MİLLİ GELİR: MİKRO YAKLAŞIM Kayıtdışı milli gelir, hane halkı harcama ve gelir arasındaki ilişki incelenerek hesaplanmıştır Hane halkı harcama ve gelir anketleri, DPÖ Bütçe anketi (2008) kullanılacaktır. Anketlerden kullanılacak mikro veriler sayesinde değişik çalışma statüsünde bulunan hane fertlerinin harcama bileşenleri ile gelir kaynakları belirlenmiştir. Farklı çalışma statüsünde olan kişilerin gelir ve harcama eğilimleri karşılaştırılarak fark bulunmaya çalışılmıştır. Temel yaklaşım: Kişilerinin gerçek gelirlerini ancak harcamalarına bakılarak hesaplanabileceği görüşü vardır. Gelir-gider farkı olarak da anılan bu yaklaşımda, çalışanların gelirlerini gizleyebilirken, harcamalarını gizleyemeyecekleri varsayımı söz konusudur.

ÇALIŞMA STATÜLERİNE GÖRE HANE HALKI VERİLERİ   Kamu Çalışanı Özel Sektör Çalışanı Kendi Namına Çalışan/İşveren Hane halkı toplam harcanabilir gelir (yıllık) 47.973 28.833 33.652 Hane halkı toplam gıda harcamaları (aylık) 691 548 694 Referans kişi yaşı 41 37.8 47.4 Hane halkı büyüklüğü 3,39 3,47 3,58 Toplam hane sayısı 605 641 256

MİKRO YAKLAŞIM METODU Pissarides ve Weber (1989) Ln(GIDA)=a1 + a2X + a3 ln(GELİR) Besim ve Jenkins (2005) Ln(GIDA)=b1 +b2X +b3 ln(GELİR) + b4 (ln(GELİR)*X)

1.2. 2SLS ENSTRÜMANTAL DEĞİŞKENLER VE TAHMİNLERİ

KAYITDIŞI MİLLİ GELİR HESAPLAMASI VE VERGİ KAYBI (2008)

KKTC’deki KayItdIşI Ekonomİ: ParasalcI YaklaşImlar : Sabİt Oran YaklaşImI (1900-2011) 1977-1990 %14,9 1991-2000 % 42,8 2001-2011 % 23,2

Mübadele YaklaşImIyla KayItdIşI Ekonomİ (1990-2011) Fisher (1911) para miktar teorisi M*V= P*T esas alınarak Feige (1979) 1990-2000 ortalama %52 2001-2011 ortalama %42

Nakit Para Talebi Yaklaşımı (Ekonometrik Tanzi Metodu) Not: t-testleri parantez içerisinde verilmiş ve tümü %5 anlamlı testini geçmektedirler. Tek yıldız ( *) % 10 anlamlı seviyede olduğunu anlatırken geriye kalanlar % 5 ve % 1 seviyelerinde anlamlıdırlar. L doğal logaritmayı anlatır.

1.3. ParasalcI YaklaşImlarIn KarşIlaştIrILMASI (1990-2011)

1.4. ÜRETİM GİRDİLERİNİ ESAS ALAN YAKLAŞIM: ENERJİ YÖNTEMLERİ

Çoklu Sebep Çoklu Göstergeler YaklaşImI Yapısal Model: η=γ11X1+ γ12 X2+ γ13 X3+ γ14 X4+ γ15 X5+ γ16 X6 +ζ Ölçme Modeli: Y1= λ11 η + ε1 Y2= λ21 η + ε2 MİMİC MODELİ SONUÇLARI (1977-2010) Sebep Değişkenleri    Tahmin Edilen Katsayılar t-istatistikleri İşsizlik Oranı λ1=0,291  (2,55) Enflasyon Oranı λ2=0,199  (3,27) Kişi Başı Elektrik Tüketim Artışı λ3=0,643  (3,94) Toplam Vergi Gelirleri GSMH’ya Oranı λ4=0,454  (3,67) Kendi Namına Çalışanlar λ5=0,156  (2,07) Gösterge Değişkenleri  t-istatistikleri İstihdam λ6=-0,428  (-2,43) Reel GSMH Büyüme Hızı λ7=-0,433  (-2,71) C/M2 λ8=0,172  (2,24) Note: t-istatistikleri parantez içerisinde verilmiştir. Bulguların %95 güven seviyesinde anlamlı oldukları gösterimektedir.

1.5. KKTC’de kayItdIşI ekonomİ: MIMIC YAKLAŞIMI (1990-2010)

KKTC’de Malİye YaklaşImIyla KayItdIşI Ekonomİnİn Ölçülmesİ 2.1. Teftiş- İnceleme Yöntemi (Matrah farkı) Teftiş inceleme sonucu ortaya çıkan matrah farkı oranları hem kurumlar hem de şahıslar için çok fazladır Veri azdır fakat teftişlerin ne kadar etkili olabileceğini ve vergi kayıplarını azaltabilmek için önemli bir veri oluşturmaktadır

2.1.Alternatİf İncelemeler (Re’sen) Şahıs ve kurumların beyan ettikleri ile re’sen yoluyla toplanan miktarlar karşılaştırması Re’sen uygulaması aslında beyan edilmemiş gelirler olarak değerlendirilebilir. Gelir vergisinin, kandi namına çalışnları kapsar, % 50’ye yakın vergi dairesine beyan etmedikleri Yüksek oranda re’sen yapılması beyan edilmeyen gelirlerin yüksek olmaya devam ettiğini götermektedir

Milli Gelir Hesapları ile Beyan Edilen Gelirin Farkı   2000 2002 2004 2006 2008 2010 GSMH 651.380.055 1.418.703.264 2.520.806.747 4.101.387.191 5.128.334.134 5.649.534.936 Net Dış Alem Faktör Gelirleri 1.415.659 11.001.479 64.062.662 113.287.485 48.426.455 35.398.050 GSYİH 649.964.396 1.407.701.785 2.456.744.086 3.988.099.706 5.079.907.679 5.614.136.886 Amortisman 32.498.220 70.385.089 122.837.204 199.404.985 253.995.384 280.706.844 Net Milli Gelir 617.466.176 1.337.316.695 2.333.906.881 3.788.694.720 4.825.912.295 5.333.430.042 Dolaylı Vergiler 51.888.592 114.081.636 270.641.931 441.815.749 664.399.850 687.951.431 Subvansiye 9.099.502 19.707.825 34.394.417 55.833.396 71.118.708 78.597.916 Faktör fiyatları ile Milli Gelir 556.478.083 1.203.527.234 2.028.870.533 3.291.045.576 4.090.393.738 4.566.880.694 Sosyal sigorta primleri 25.634.987 48.065.712 104.010.548 214.192.415 305.143.815 334.276.173 Emekli Sandığı 2.619.923 5.574.593 13.212.874 19.853.079 31.260.888 40.975.378 İhtiyat Sandığı 15.625.134 28.071.080 53.153.438 107.648.486 144.393.596 140.433.032 Vergi Harcamaları 6.513.801 14.187.033 25.208.067 41.013.872 51.283.341 56.495.349 Beyan Edilmesi Gereken Gelir 506.084.239 1.107.628.816 1.833.285.606 2.908.337.725 3.558.312.099 3.994.700.762 Beyan Edilen Gelir 207.293.406 305.286.305 662.988.245 1.111.227.325 1.666.661.204 1.970.532.049 Fark 298.790.833 802.342.512 1.170.297.361 1.797.110.400 1.891.650.895 2.024.168.713

2.2. Beyan Edİlmeyen Gelİr (GSMH, %)

Düşük Beyan: Resmİ Beyanlar İle Anket Verİlerİnİn KarşIlaştIrIlmasI

2.3. KayItlI ÇalIşanlarIn DüşüK Beyan OranI (%)

Toplam Vergi, Sosyal Güvenlik ve İhtiyat Sandığı Prim Kayıpları (2011) Kayıtdısi Çalışanların   Vergi Kaybı 98.266.216 Sosyal Güvenlik Prim Kaybı 78.005.320 İhtiyat Sandığı katkı kaybı 23.400.624 2. Kayıtlı Çalışan (Düşük Beyan) 169.846.987 144.550.627 45.533.448 3. Toplam Vergi Kaybı 268.113.203 Yerel Gelirlerin (%) 13,7 Bütçe Açığının (%) 47,8 4. Toplam Sosyal Güvenlik Prim Kaybı 222.555.947 Devletin Sosyal Sigortalara yaptığı katkının (%) 113,6 Prim Tahsilatının (%) 62,7 5. Toplam İhtiyat Sandiği Katkı Payı Kaybı 68.934.072 İhtiyat Sandığı Toplam Prim Tahsilatı (%) 49,2

KKTC’de KayItdIşI EkonomİNİN Büyüklüğü Kayıtdışı Milli Gelir: Doğrudan yöntemler: Kayıtdışı istihdamın yarattığı kayıtdışılık (%13,6) Mikro yaklaşım (%8,6) Toplam alt sınır (%22,2 ) Dolaylı Yöntemler: Parasalcı yaklaşımlar (24,3) MIMIC yaklaşımı (% 28,8) Toplam üst sınır (%28,9) Kayıtdışı Maliye Geliri: Düşük Beyan: AGA,İA-Resmi Beyan Karşılaştırması Toplam Alt sınır (%50,5) DPÖ-Vergi Dairesi farkı ( %44,8) Kayıtdışı istihdamın ve mikro yaklaşım sonucu (%15,4) Toplam Üst Sınır (%60,2) -Bunun yanında kayıtdışılığı hesaplama yöntemi kapsamlı ve sonuçları tutarlı olan MIMIC yöntemi sonuçlarına göre KKTC’de kayıtdışı ekonominin boyutu son yıllarda %29 civarındadır. -KKTC’de kayıtdışı milli gelir, resmi GSMH’nın %22’si ile %29’u arasındadır. Bu tespit, milli gelir hesaplarına dahil olmayan kayıtdışı ekonomik faaliyetlerle üretilen geliri anlatmaktadır.

Kayıtdışı Maliye Geliri KKTC’de KayItdIşI EkonomİNİN Büyüklüğü Kayıtıdışı Ekonomi Kayıtdışı Milli Gelir %22,2 - 28,7 Kayıtdışı Maliye Geliri %50,5 - 60,2

MIMIC Yöntemi ile Kayıtdışı Milli Gelir Ülke Karşılaştırmaları

Kişi Başi Gelir & Kayıtdışı Ekonomi

II. Aşama Çözüm Önerileri 30 Nisan 2013 Kıbrıs Türk Ticaret Odası Konferans Salonu

Çalışmanın Kapsamı ve Yöntemi KKTC’de Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele’nin Çözüm Önerileri mücadelenin toplumsal uzlaşı ihtiyacı dikkate alınarak; ilgili paydaşların da katılımıyla, Dünya literatürü ve uygulamaları derlenerek hazırlanmıştır Bu birikimlerden; KKTC’nin koşulları dikkate alınarak politikalar ile yasal ve kurumsal düzenleme önerileri oluşturulmuştur.

Çalışmanın Akışı KKTC gerçeği dikkate alındığında, kayıtdışılık ile mücadelede vergi ve emek (istihdam) politika ve düzenlemeleri öne çıkıyorsa da bunları tamamlayacak araçlar olan; genel yaklaşımlar, kamu harcamaları, muhasebe uygulamaları ve muhasebe mesleği düzenlemeleri, finans piyasası, milli gelir hesaplamaları ve istatistiki altyapı geliştirme, ayrı başlıklar altında incelenmiştir.

Siyasal alanda kararlılık, Dünya uygulamaları ve tecrübelerinde bazı ana ilkeler ile yola çıkıldığını görmekteyiz; Siyasal alanda kararlılık, Önlemler ve uygulama öncelikleri olan bir plan, Devlet politikası olarak benimsenme, Mücadeleyi belirli bir süreye yayma, Toplumun tüm kesimlerinin desteğini sağlama, Bu politika ilkeleri doğrultusunda çözüm önerileri oluşturulma,

KKTC’de uygulanabilir politikalar ile yasal ve kurumsal düzenleme önerileri; Erişilebilir, net ve anlaşılır hedeflerle hazırlanmış, Bu öneriler, projenin bir sonraki aşaması olan strateji ve eylem planına da elverişli bir zemin hazırlayacak  nitelikte oluşturulmuştur.

Genel Yaklaşımlar TEMEL ESASLAR İlgili paydaşların katılımının da sağlanmasıyla kayıtdışı ekonomi sorununu aşmaya yönelik ortak bütünlüklü bir eylem planının hazırlanması, Devlet politikası haline getirilmesi gereken kayıtdışı ile mücadele ile ilgili politika, önlem ve önerilerin yer alacağı eylem planının bir takvime bağlı olarak hazırlanarak siyasi kararlılık ile uygulanması,

Genel Yaklaşımlar Kayıtdışılığa karşı toplumsal mücadele verilmesi, Sosyal diyalog mekanizmasının çalıştırılması, Devletin toplam hizmet kalitesinin artırılması, Devlette yolsuzluk ve suistimal ile etkin şekilde mücadele edilmesi, Şeffaflık ve hesap verebilirliğin sağlanması, Ülkeye giriş çıkışların ciddi bir şekilde kontrol altına alınması,

Genel Yaklaşımlar Teknolojinin gelişmesiyle oluşan yeni kayıtdışı işlemlerin önüne geçilmesi, Af uygulamalarının tamamen sona erdirilmesi, Etkin denetim ve müeyyide uygulanması, Siyaset kurumunun kamusal işlemler üzerindeki etkisinin minimize edilmesi, Bürokratik işlemlerin asgariye indirilmesi.

Genel Yaklaşımlar (İA)

Genel Yaklaşımlar (KÇA)

Genel Yaklaşımlar (KÇA)

Genel Yaklaşımlar (İA)

Genel Yaklaşımlar (KÇA) Genel Politikalar (İA)

Genel Yaklaşımlar (İA)

Genel Yasal Düzenlemeler Ceza ve Yaptırımların Artırılması, Yargı Organının Etkin Çalışmasının Sağlanması, e-Devlet çalışmalarını yapacak kurum / kuruluşların net olarak belirlenmesi, Toplumun tüm kesimlerinin desteği ile stratejik eylem planları oluşturulması,

Genel Kurumsal Düzenlemeler Nüfus Kayıt Dairesi, Şirketler Mukayyitliği ve Muhaceret Dairesi’nin sicil merkezi olarak tanımlanması, Tüm işlemlerde kullanılacak sicil numarasına bağlı adres bilgilerinin sürekli yenilenmesi, Kayıt prosedürünün basitleştirilmesi, işlem sayısı ve süresinin kısaltılması, İşlemlerde bilgisayar ve iletişim teknolojisinin etkin olarak kullanılması, Kurumlararası bilgi dolaşımı ve bilgi paylaşımı için çapraz kontrol mekanizmasının çalıştırılması,

Genel Kurumsal Düzenlemeler Kayıtdışı ekonomi ile mücadelede ilgili kurumların güçlendirilmesi, Teftiş sisteminin etkinleştirilmesi, denetime işçi ve işveren örgütlerinin de dahil edilmesi, Kamuda görev yapan tüm çalışanların verimlilik, etkinlik esasları ile görev yapmalarının sağlanması, Kamu çalışanlarının sürekli eğitim programlarına tabi olmasının sağlanması, Kamuda verilen her hizmetin tanımlanmış olmasının sağlanması, Kamu hizmet binalarının geliştirilmesinin sağlanması,

Vergi Politikaları Önerileri Vergi tabanının genişletilerek mevcut vergi yükünün azaltılması, Vergi kaçırmanın yakalanma olasılığının ve yaptırımlarda caydırıcılığın artırılması, Vergi mevzuatındaki karmaşanın giderilmesi ve basitleştirilmesi, Vergi idaresi üzerinde siyasi iradenin etkisinin azaltılması, Af ve benzeri uygulamalara son verilmesi,

Vergi Politikaları Önerileri Vergi oranlarında sık sık değişiklikler ve ek vergi uygulamaları yapılmasına son verilmesi, Vergi mükellef hizmetlerinin artırılması, Vergi denetim birimlerinin güçlendirilmesi, Harcamaların bankacılık sistemi üzerinden yapılmasının teşvik edilmesi, Vergi kültürü ve eğitimi uygulamalarının yapılması, Vergi bilincinin geliştirilmesi,

Vergi Politikaları Önerileri (KÇA)

Vergi Politikaları Önerileri (KÇA)

Vergi Politikaları Önerileri Vergi yükünün azaltılması, Vergi alışkanlıklarını geliştirecek teşvik uygulamalarının hayata geçirilmesi, Yatırımda kullanılacak dağıtılmayan kurum kazançlarının belli koşullarda vergilendirilmemesi, Vergi muafiyet ve indirimler ile matrah ve oranlarının düzenlenmesi,

Vergi Politikaları Önerileri Akaryakıt, alkollü içecekler ve tütün vb. ürünlerde vergi kayıplarını önleyecek uygulamaların hayata geçirilmesi, Ana firmaların taşerondan sorumlu tutulması, Yasalarda sağlanan teşvik imkanlarından kaynaklanan kayıpların önlenmesi, Gümrük uygulamalarında kolaylaştırıcı düzenlemelerin yapılması, Muafiyet kullanan veya götürü vergilendirilen mükelleflere fiş kesme zorunluluğu ve aldıkları belgeleri saklama mükellefiyeti getirilmesi,

Vergi Politikaları Önerileri (KÇA)

Vergi Yasal Düzenleme Önerileri Gelir ve Kurumlar Vergisi Yasası Küçük işletmelere yönelik düzenlemeler yapılması, Yazar kasa fişleri, yeni nesil POS cihazlarının kullanımının sağlanması, Kira gelirleri vergilendirme düzenlemelerinin yeniden yapılandırılması, Gelir Vergisi Cetveli’nin matrahlarının genişletilerek vergi oranları (10, 20, 25, 30, 37 ) sayısının azaltılması, Zaman aşımı süresinin 12 yıldan 5 yıla indirilmesi,

Vergi Yasal Düzenleme Önerileri KDV Yasası Ve Mevzuatı KDV Oran sayısının (0, 5, 10, 16, 20) azaltılması, "Devreden KDV" alacaklarını vergi veya diğer kamu yükümlülüklerine kullanabilme hakkı tanınması, Sabit kıymet alımında ödenen KDV'lerin 3 taksit yerine bir defada indirim konusu yapılması, İhracat nedeniyle yapılacak KDV iadesinin pratikleşmesi,

Vergi Yasal Düzenleme Önerileri Vergi Usul Yasası Kapsamlı olarak tadili veya yeniden yazılması, Cezalarının güncelleştirilmesi, muhasebe defter ve kayıtları ile ilgili bürokratik işlemlerin pratikleştirilerek süratlendirilmesi, Re'sen tarhiyatların ve bunlara ilişkin itiraz ve sonuçlandırma esas ve koşulların somut kurallara bağlanması, Bağımsız Vergi İtiraz (Tahkim) Komisyonu müessesesinin oluşturulması, "Amortisman İndirim Oranları" nın düzenlenmesi, Caydırıcı ağır para ve hapis cezalarının düzenlenmesi,

Vergi Kurumsal Düzenleme Önerileri Gelir ve Vergi Dairesi’nin vergi konularına göre yapılandırılması ve idari kapasitesinin artırılması, Personel, bina, donanım, teknoloji kullanımının geliştirilmesi, Denetim kadrolarının oluşturulması,

Vergi Kurumsal Düzenleme Önerileri İhtilaflı vergiler ile işleme tabi tutulmayan yükümlülerin belirlenerek gerçek vergi alacağı envanterinin vergi miktar ve mükellef sayıları ile birlikte, Tahakkuk etmiş ancak tahsil edilmemiş olanlar, Re'sen yapılan ancak itiraz altında olanlar, Tebliğ edilmemiş olanlar, Kamu alacağı vasfı kazanmış alacak olanlar, Zorla tahsil işlemleri için mahkemeye sevk edilmiş olanlar, şeklinde envanter çıkarılmalıdır.

Kamu Harcama Politikaları Önerileri Şeffaflık ve hesap verebilirliğin toplum bilincine çıkartılması, Kamu harcamalarında fayda maliyet analiz çalışmalarının hayata geçirilmesi, Kamu harcama politika esaslarının belirlenmesinde mükellef ve mesleki örgüt temsilcilerinin görüşlerinin alınması,

Kamu Harcama Politikaları Önerileri Ödenen vergilerin bireylere kamusal hizmet olarak dönmediğine yönelik düşüncenin ortadan kaldırılması, KKTC Kamu çalışanlarına yönelik yapılan ankette (KÇA) katılanların; %85’i Devletin yaptığı harcamalar göz önüne aldığımda vergi gelirlerinin verimli kullanılmadığını, %84’ü ödediği verginin karşılığını devletin sağladığı altyapı, eğitim, sağlık vb. hizmetlerle alamadığını, %63’ü vergi sistemi ve devlet harcamalarını bir arada değerlendirdiğinde vergi kaçırmayı anlaşılabilir bulduğunu, Diğer yandan kamu harcamalarını %44 oranıyla en çok yatırımlara yönelik olarak yapılması gerektiğini, belirtmektedirler.

Kamu Harcama Politikaları Önerileri

Kamu Harcama Politikaları Önerileri Sosyal yardımların objektif kriterler ile kullandırılması, Kamu ihaleleri ve alımlarının, vergi ve sosyal güvenlik primi yatırımları ile ilişkilendirilmesi, Usulsüzlük veya ihmal nedeniyle oluşan kamu zararlarının karşılanması, Kamuda yapılan tüm ödemelerin ortak veri tabanı üzerinden izlenmesi, İç ve dış mali kontrol uygulamalarının yürütülmesi, Vergi harcamalarının hesaplarda yer alması,

Kamu Harcamaları Yasal ve Kurumsal Düzenleme Önerileri Uluslararası standartlarda Kamu İhale Yasası’nın çıkartılması ve Kamu İhale Kurumu’nun oluşturulması, İç kontrole yönelik yasal düzenlemenin yapılması; kaynakların ekonomiklik, etkililik ve verimlilik esaslarına göre yönetilmesinin sağlanması,

Kamu Muhasebe Uygulamaları Politika Önerileri Muhasebe uygulamalarında duran varlıklara yönelik hesaplardaki eksikliklerin giderilmesi, Nazım hesaplarda bilanço dışında maddi değeri olup tutulmayan hesapların düzenlenmesi, Devlete verilen her tür teminatın hesaplarda yer alması, IMF ve Dünya Bankası gibi kuruluşlarca benimsenen (IPSAS)’a tam uyum sağlanması,

Kamu Muhasebe Uygulamaları Yasal ve Kurumsal Öneriler Devlet tarafından uygulamaya konulan muhasebe standartlarının diğer kamu birimlerinde de tam olarak yaşama geçmesi için gerekli düzenlemelerin yaptırımları ile birlikte hayata geçirilmesi, Kamu Muhasebe Standartları Kurulu’nun oluşturulması ,

Özel Kesim Muhasebe Uygulamaları Politika Önerileri Muhasebe standartlarının (Tek Düzen Muhasebe Sistemi) mevzuata uygun düzenlemesi, Muhasebe ve Denetim Meslek Yasası’nın yürürlüğe girmesi ile muhasebe standartları, denetimi vb. düzenlemelerinin oluşturulacak Kurullar tarafından yerine getirilmesi,

Özel Kesim Muhasebe Uygulamaları Politika Önerileri Tüm işletmelerin muhasebe kayıtlarını elektronik ortamda tutmaları sağlanmalı,

Özel Kesim Muhasebe Uygulamaları Yasal ve Kurumsal Önerileri Tek Düzen Muhasebe Sisteminin mevzuata uygun düzenlemesinin yapılması, Muhasebe ve denetim standartlarının tek mevzuat altında toparlanması, Muhasebe Meslek Yasası altında oluşturulacak Kurulların düzenli olarak muhasebe ve denetim standartlarını oluşturulması,

Muhasebe Meslek Düzenlemeleri Politika Önerileri Meslek kuruluşunun oluşturulması, Meslek kuruluşu ile meslek mensuplarının yetki ve sorumluluklarının net olarak tanımlanması, Meslek mensuplarının yaptığı işlemlerden doğabilecek sorumlulukların net yaptırımlar ile de tanımlanması,

Muhasebe Meslek Düzenlemeleri Yasal ve Kurumsal Önerileri Muhasebe mesleğine yönelik kriterler, esaslar ve koşullarına yönelik AB’nin ilkelerini esas alan mevzuat düzenlenmesinin yapılması, Meslek Yasası ilkelerini uygulayacak kurulun meslek mensupları tarafından seçilecek kişiler ile akademisyenler ve diğer temsilcilerden oluşturulması, Meslek statülerinin yetkili muhasip, (B) ve (A) yetkili muhasip ve denetçi şeklinde tanımlanması, Belli koşullarda bu mesleklerin ortaklık veya şirketleşme şeklinde gerçekleştirilebilmesi,

İşgücü Piyasası Politika Önerileri Ana Politika Yaklaşımları Kayıtdışı istihdama neden olan ortamın değiştirilmesi, bireylerin kayıtdışında kalma nedenlerinin ortadan kaldırılması, Caydırıcı, önleyici ve teşvik edici yöntemlerin birlikte kullanılması, Sosyal güvenlik politikalarının kayıtlı istihdamın hem arz hem de talep yönünde teşvik edici olması,

İşgücü Piyasası Politika Önerileri Kayıtlı İstihdamı Teşvik Edici Politikalar: Kendi işini kuracaklara kredi imkanı, vergi ve/veya prim indirimi sağlanması, Yerel işgücü istihdamının teşvik edilmesi, Ev hizmetlerinde kayıtlı istihdamın teşvik edilmesi, Mesleki sertifikasyon sisteminin yaygınlaştırılması ve etkin kullanımının sağlanması, Mesleki eğitimin özendirilmesi ve geliştirilmesinin sağlanması,

İşgücü Piyasası Politika Önerileri (İA)

İşgücü Piyasası Politika Önerileri (KÇA)

İşgücü Piyasası Politika Önerileri Yabancı işgücü istihdamının yeniden düzenlenmesi, Muhaceret uygulamalarının yeniden düzenlenmesi, Devlet projeleri ve devletin teşvik uyguladığı projelerde işgücünün kayıtlı olmasının sağlanması, İşgücü üzerindeki kamusal yükün azaltılması, Sigortalılara verilen sağlık hizmetlerinin kalitesinin artırılması,

İşgücü Piyasası Yasal Düzenleme Önerileri Çalışma Mevzuatına İlişkin Yasal Düzenlemeler Ev hizmetlerinde ve kısmi çalışma konusunda özel düzenleme yapılması, Özel istihdam bürolarına ilişkin düzenleme yapılması, Çalışma izinli yabancı uyruklu işçilerin aynı işkolunda işyeri değiştirme kurallarının kolaylaştırılması,

İşgücü Piyasası Yasal Düzenleme Önerileri Sosyal Güvenlik Mevzuatına İlişkin Yasal Düzenlemeler Eksik ücret bildiriminin önlenmesine ilişkin düzenleme yapılması, Belirlenmiş sektörler ve çalışma şekillerine dönük düzenleme yapılması, Emeklilik sonrası çalışmaya devam edilmesi halinde nimet-külfet dengesinin sağlanması,

İşgücü Piyasası Kurumsal Düzenleme Önerileri Kamu kurumlarının güçlendirilmesi, Meslek örgütlerinin güçlendirilmesi, Kurumlar arasında işbirliği ve koordinasyonun artırılması, Kayıt prosedürünün basitleştirilmesi, işlem sayısının azaltılması, İşlemlerde bilgisayar ve iletişim teknolojisinin kullanılması,

Finans Piyasası Politika Önerileri Nakit sirkülasyonunun azaltılması için; POS cihazları kullanımının teşvik edilmesi, Banka ve Kredi Kartı kabulü ve ödemelerin yaygınlaşmasının teşvik edilmesi, Elektronik ödeme sistemlerinin kullanılmasının zorunlu hale getirileceği ekonomik aktivitelerin tanımlanması, Kamu kesimi ile finans sektörü arasında etkin işbirliği yapılması,

Finans Piyasası Yasal Düzenleme Önerileri Finans sektöründe tek denetim ve gözetim otoritesinin KKTC Merkez Bankası’nın olması, Bankacılık Yasası, Poliçeler Yasası, Banka Kartları ve Kredi Kartları Yasası, Borç ilişkilerinde Uygulanacak Kuralları Yasası, Ödünç Para Veren Finans Şirketleri  (Düzenleme ve Denetim) Yasası Düzenlemelerinin hayata geçirilmesi, KKTC Merkez Bankası Risk Merkezi ve Çek Odasının yapılandırılması, KKTC EFT Sisteminin oluşturulması,

Milli Gelir Hesaplamaları ve İstatistiki Altyapı Politika Önerileri Gümrüklerden başlayarak hesap sistemlerinde belli bir formatta tanımlama ve kodlama sistemlerinin kullanılması, Milli gelir hesaplamalarında güncel ulusal hesaplar sistemine geçilmesi, Milli gelir hesaplamalarının katma değer yanında gelir ve harcamalar yöntemlerinin de kullanımının sağlanması, Demografik ve sosyal, makroekonomik ve iş istatistiklerinin oluşturulması, Dairenin özerk bir yapıya kavuşturulması,

Milli Gelir Hesaplamaları ve İstatistiki Altyapı Yasal Düzenleme Önerileri Demografik ve sosyal, makroekonomik ve iş istatistiklerinin oluşturulması, Tanımlama ve kodlama sistemlerinin kullanılması, Güncel ulusal hesaplar sistemine geçilmesi, Anketleri doldurulma zorunluluğu getirilmesi, Kurumlar arası veri akımını sağlayacak ağın oluşturularak Dairenin koordinatör kuruluş olarak tanımlanması,

Katılım ve değerlendirmeleriniz için teşekkürler Ölçüm ve Çözüm Öneri Raporları, Kapsamlı Literatür Taraması, Ölçüm ve Önerileri ile Birlikte Kitap Olarak Sizlere Ulaştırılacaktır. Katılım ve değerlendirmeleriniz için teşekkürler