ATIKLARIN TEKRAR KULLANIMI, GERİ DÖNÜŞÜMÜ VE GERİ KAZANIMI Prof. Dr. Bestamin ÖZKAYA

Tanımlar Geri Dönüşüm (Recycling) Atıkların fiziksel ve/veya kimyasal işlemlerden geçirildikten sonra ikincil hammadde olarak üretim sürecine dahil edilmesi. Geri Kazanım (Recovery) Geri dönüşüm ve tekrar kullanımı kapsayan üst kavramdır. Atıkların özelliklerinden yararlanılarak içindeki bileşimlerin fiziksel, kimyasal veya biyokimyasal yöntemlerle başka ürünlere veya enerjiye çevrilmesidir. Geri kazanımı mümkün atıkların diğer atıklardan ayrılmaları işlemi ; Kaynakta Konteynerlerde Madde Geri Kazanım tesislerinde Transfer istasyonunda İmha sahasında yapılabilir.

Kentsel katı atıklardan geri dönüşüm için ayrılan en genel maddeler Alüminyum, kağıt, plastik, cam, demirli metaller, demir dışı metaller ve bahçe atıkları ile inşaat ve yıkıntı atıklarıdır. Ayrılan madde veya madde gruplarının bu proseslerde etkin bir şekilde kullanılabilmesi için ön işlemlerden (ayırma, boyut küçültme, öğütme v.b.) geçirilmeleri gerekmektedir. Geri dönüşüm için planlama yaparken katı atıktan ayrılması istenilen maddelerin özellikleri ve ekonomik değerleri göz önünde bulundurulmalıdır.

Geri Dönüştürülebilir Materyallerin Geri Kazanımı Kaynağında ayrılmış geri dönüştürülebilir materyallerin toplanması: Bu yöntem de ayrı toplanan materyaller toplama merkezlerine götürüldükten sonra alıcının talebine göre ek işlemlerden geçirildikten sonra veya geçirilmeden doğrudan pazarlanırlar. Geri dönüştürülebilir materyallerin karışık toplanması: Burada katı atığın üretim safhasında geri dönüştürülebilen ve dönüştürülemeyen olmak üzere iki sınıfa ayrılması gerekmektedir. Toplanan karışık geri dönüştürülebilir materyaller Maddesel Geri Kazanım Tesislerinde bileşenlerine ayrıldıktan sonra pazarlanırlar. Karışık KKA’ların toplanması: Bu yöntemde toplanan karışık atıklar merkezi işleme tesislerine getirilirler. Burada geri dönüştürülebilir atıkların geri kazanımı için donanımlı ekipmanlar ile ayırma işlemi yapılır. Bu sistemler genelde ön ayırma veya atık kaynaklı yakıt üretimi amaçlı kullanılırlar.

Kaynağında Ayrılmış Atık Maddelerinin Geri Kazanımı Kaynağında ayrılmış atık maddelerinin getirtme metodu ile geri kazanımı için ilk yaklaşımda uygulanan en yaygın yöntemler Atık Kumbaraları ve Atık Getirme Merkezleri (AGM) üzerinden geri dönüşümdür.

Atık Kumbaraları Geri dönüştürülebilir atıkların sahipleri tarafından getirildiği, şehir merkezlerinde kolay erişilebilecek noktalarda yer alan atık konteynerleridir. Her bir istasyona kağıt, cam, plastik, metal atıklar için toplam 4 adet kumbara yerleştirilir. Prensip olarak her 1000 kişilik nüfus için 1 adet istasyon yeterlidir.

Atık Getirme Merkezleri 7 Atık Getirme Merkezleri Mevcut sistemden farklı olarak AGM sistemi, toplama sistemi olarak değil getirme sistemi olarak adlandırılır AGM’ler, firmaların, belediyelerin veya vakıfların kuracağı ve işletebileceği ve atıkların kaynağında toplanmasına direkt olarak katkısı olan bir merkezdir AGM’ler, evlerde, alışveriş yerlerinde, ofislerde, parklarda, yeşil alanlarda ve sanayinin bazı bölümlerinde oluşan değerlendirilebilir atıkların vatandaşlar tarafından getirebileceği bir tesislerdir AGM’lerde toplanan atıklar, ayırma veya direkt olarak geri dönüşüm tesislerine götürülebilir ve bu tesislerdeki operasyonel maliyetlerin düşürülmesine katkı sağlar

AGM’lerin avantajları 8 Atıkların hanelerde ve ofislerde fazla birikmeden getirme olanağı sağlanması Toplama ve ayırma maliyetlerinin düşürülmesi; Evlerden, işyerlerinden ve ofislerden toplanan atıkların hacminin düşmesi, Buna müteakip toplama seferlerinin sayısını azaltılması, olanağını sağlar. Ambalaj atıklarının tesisteki işleyişe uygun şekilde vatandaş tarafından ön ayrıştırma yapabilme imkânı Mevcut sistemde toplama uygulaması olmayan Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların (AEEE) tesislerde toplanabilmesi Depozitolu sisteme geçiş halinde bu atıklar için uygun bir sistem teşkil etmesi Hurdacıları ve sokak toplayıcılarını entegre edebilme imkânı sağlaması

Yurtdışı uygulamaları 9 Yurtdışı uygulamaları Yurtdışında bilhassa Avrupa'da getirme sistemlerini kullanan birçok ülke var. Bu uygulamayı başta İsveç olmak üzere İngiltere ve Almanya vb. ülkeler uygulamaktadır. İngiltere, İsveç ve Almanya'daki atıkların %18-30’u AGM’lerde toplanmaktadır İngiltere, İsveç ve Almanya'da AGM’ler, vatandaşlara ortalama 10 km (15dk.) mesafelerde kurulmuştur Yine bu ülkelerde 70.000-100.000 nüfusa bir AGM kurulmuştur.

Küçük Orta Büyük Maksi AGM Kategorileri AVM’ler Hurdacılar 10 AGM Kategorileri Küçük Orta Büyük Maksi < 2.000m2 Maks 10 Konteyner 2.001-5.000m2 Maks 15 Konteyner 5.001-10.000m2 Maks 20 Konteyner > 10.001m2 Maks 30 Konteyner AVM’ler Hurdacılar Kampüslü Okul/Üniversiteler Siteler Parklar Hurdacılar Siteler Parklar Hurdacılar Küçük Sanayi Siteleri (KSS) Organize Sanayi Bölgeleri (OSB) Hurdacılar Küçük Sanayi Siteleri (KSS)

Sağda: AGM tekyönlü sistem Sol-alt: İki seviyeli sistem 11 Görseller: Sağda: AGM tekyönlü sistem Sol-alt: İki seviyeli sistem Sağ-alt: İki seviyeli sistem

Sağda: Konteyner levhaları Sol-alt: AGM alan planı 12 Görseller: Sağda: Konteyner levhaları Sol-alt: AGM alan planı Sağ-alt: Konteyner levhaları

Madde Geri Kazanım Tesisleri Maddesel Geri Kazanım Tesisleri (MGT), ikili toplama veya AGM sistemiyle toplanan kaynağında ayrılarak toplanan kentsel katı atıkların işlendiği, bu atıklardan yeniden kullanılabilir ve geri dönüştürülebilir maddelerin ayrılıp geri kazanıldığı, ayrıca geri kazanılmış maddelerin kalitesinin yükseltildiği tesislerdir. MGT’nin amacı, Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Direktifi ile Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği’nde belirlenen geri kazanım hedeflerine ulaşılmasını sağlamaktır. Tesiste geri kazanılabilir atıklar elle veya mekanik olarak materyal cinsine göre gruplandırılır ve istenilen ölçüde işlenir. İşlenen atıklar sıkıştırılıp balyalanarak satılmak üzere depolanır. İkili toplama sisteminin devreye girmesiyle, MGT ve AGM paralel olarak aynı amaç için hizmet verir. MGT’nin kurulmasıyla atık kumbaraları ile AGM’de toplanan atıklar da bu tesislere yönlendirilir. Geri kazanılan atıklar MGT’de işlenir, satışa hazır hale getirilir ve hammadde olarak yeniden üretim sektörüne dahil edilir.

MGT TASARIMI MGT’nin tasarımı sırasıyla fizibilite analizi, ön hazırlıklar ve nihai tasarım alt başlıklarında aşağıdaki kriterler dikkate alınarak yapılmaktadır. Fizibilite Analizi Entegre atık yönetiminde MGT’nin fonksiyonun belirlenmesi Kavramsal tasarımının yapılması Ekonomik analizinin yapılması Mülkiyet ve işletme planlamasının yapılması Gerekli ekipman ve iş gücünün temin edilebilirliği

MGT TASARIMI Ön Tasarım (Avan Proje) Proses akış diyagramının çıkarılması Geri kazanım oranının tahmin edilmesi Kütle dengesi ve yükleme hızının çıkarılması Ekipman seçiminin yapılması Plan ve tasarımların yapılması Personel ihtiyacının belirlenmesi Çevresel etkilerinin tespiti Sağlık ve güvenlik önlemlerinin alınması

MGT TASARIMI Nihai Tasarım (Uygulama Projesi) İnşaat, mekanik ve tesisat projelerinin hazırlanması ÇED dokümanlarının hazırlanması Detaylı maliyet hesaplarının yapılması Tesis ile ilgili ihale dokümanlarının tamamlanması

MGT’nin tasarımında göz önünde bulundurulması gereken başlıca hususlar aşağıda listelenmiştir MGT’nin işlevi doğru bir şekilde tanımlanmalı Ayrımı yapılacak maddeler belirlenmeli Madde özellikleri mevcut durum ve gelecekteki koşullar dikkate alınarak tanımlanmalı Proses akış diyagramları oluşturulmalı Prosesin yükleme hızı belirlenmeli Proses dışındaki diğer faaliyetler tasarlanmalı ve yerleşim planı hazırlanmalı Proseste kullanılacak ekipmanlar seçilmeli Prosesin çevreye olan etkisi incelenmeli Estetik açıdan düzenlemeler yapılmalı

MGT AKIM ŞEMASI

Madde Geri Kazanım Tesisi

Mekanik Ayırma: Dövmeli tip (a), Makaslı tip (b) parçalayıcı ekipman Çıkış taşıyıcısı Besleme taşıyıcısı Kesici makaslar Kesici dişler Şaft Rotor Örseleme plakası Harman döveni Düşürme plakası (a) (b) Mekanik Ayırma: Dövmeli tip (a), Makaslı tip (b) parçalayıcı ekipman

Yaygın olarak kullanılan elek tipleri: (a) Titreşimli elek , (b) Döner elek, (c) Disk elek

Atık Hava (a) 1. kat yüksekliği kat açısı (b) (c) Hava akımlı ayırıcı

Hava akımlı ayırıcı

Sıkıştıştırılarak satışa hazır hale getirilmiş a)pet şişeler, b)alüminyum kutular

Kentsel atıklar için uygulanan küp haline getirme ekipmanı

Hamurlaştırıcı ve taşıyıcı bantlar

Toplama Sistemi Geri dönüştürülebilir atıkların kaynağında ayrı toplanmasında iki sistem mevcuttur; Tüketiciden Alma Son kullanıcıdan alma, toplayıcının aktif olmasını gerektiren bir sistemdir. Geri kazanılabilir atıklar kullanıcı tarafından kaynağında çöpten ayrılır. Bu iş için tahsis edilmiş özel araçlar ve personeller ile toplanarak ayırma tesisine getirilir. Bu yöntem sayesinde evsel atıkların içinde yer alan geri dönüşümü mümkün atıkların %70-90 kadarı geri kazanım sürecine dahil edilebilir. En başarılı toplama yöntemidir.

Toplama Sistemi Tüketiciye Getirtme Son kullanıcı geri dönüştürülebilir atıkları geri alma merkezlerine ( Bring Back Center) satın alma merkezlerine (Buy Back Center) veya kumbaralara belirli bir mesafe kat ederek gönüllü olarak yada herhangi bir menfaat karşılığı getirir. Toplanan atıkların ücret mukabili satın alınması yada çeşitli promosyon veya ödüllerin verilmesi yöntemin etkinliğini artırır. Depozito ile geri toplama da getirtme yöntemlerinden biridir.

Toplama Sistemi

Ayırma Tesisleri Ayırma tesislerine getirilen bu atıklar türlerine göre (kağıt-karton, plastik, cam ve metal) ayrılır ve ikincil ham madde olarak kullanılır.

Depolama sahalarının kullanım ömrünün uzaması Faydaları Kaynakta Ayrı Toplama Çalışmalarının Katı Atık Bertaraf Sistemine Faydaları Depolama sahalarının kullanım ömrünün uzaması Taşıma maliyetlerinin azalması Kompost kalitesinin artması Mevzuat uyumu Sokak toplayıcılarının kontrolü

Atık Toplama Yöntemleri Toplama Atığın üretildiği noktadan toplama aracına yüklenmesi ve sonrasında istenilen yere taşınarak toplama aracından boşaltılmasına kadar geçen süreç Cadde kenarından elle Cadde kenarından mekanik ekipmanla

Atık Toplama Yöntemleri Karışık toplama Kaynağında ayrılmış geri dönüştürülebilir atıkların toplanması Getirtme yöntemi (tüketiciye getirtme) Kaynağından toplama (Tüketiciden alma) Ayrı toplamada kaynağında ayrı toplanan atıklar: Cam, şişe, kağıt, karton, plastik, metal (çok çıkan atıklar) Getirtme yöntemi: Pil, akü, floresan, kırık şişe, pencere camı, ayna, asbestli malzeme, motor yağı, bahçe atıkları, beyaz ve elektronik atıklar (az çıkan atıklar)

Ayrı toplama kabı çeşitleri Geri kazanılabilir atık toplama araçları

3. Organik Atıkların Ayrı Toplanması Organik atıklar geri kazanılabilir atıklardan ayrı olarak biriktirilmeli ve toplanmalı Toplama sıklığı haftada iki veya üç olmalı Bu atıklar genellikle konteynerlerde biriktirilmektedir. Konteyner büyüklükleri ve sayıları, bina ve sitede bir toplama aralığında oluşan atığı almaya yeterli olmalı Organik atıkların konduğu konteynerlerin rengi kahverengi, gri veya yeşilin tonlarında olmaktadır. Ayrı toplanan organik atıklar kompost ve/veya biyometan tesislerine yönlendirilebilir.

Organik Atıkları Konteynerlerle toplamanın faydaları Atıklar görüntü kirliliğine sebep olmamaktadır. Kokunun etrafa yayılması daha azdır. Atıkların iklim şartlarından etkilenmesi daha azdır. Toplamak için harcanan zaman poşetli sistemin 1/2-1/3'ü kadardır. Vaktinde çıkarılmayan atıklar , bir sonraki toplamaya kadar muhafaza edilir. Atıkların başıboş hayvanlar tarafından karıştırılması imkansızdır.

4. Boş Kabı Dolusu İle Değiştirme Bu metot büyük hacimli atık toplama kaplarının kullanılması halinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Atık kapları doldukları zaman yanlarına boşları bırakılmakta ve dolu olan alınmak sureti ile toplanmaktadır. Atık oluşumunun çok olduğu yerlerde ve sitelerde bu tip kapların kullanılması daha uygundur. Boşu ile değiştirilerek atık toplamada kullanılan konteynerlerin en küçüğü 5,5 m3 tür. Bu hacim 40 m3 e kadar çıkabilmektedir. Bu tip kapların sıkıştırmalı olanları da mevcuttur.

4. Boş Kabı Dolusu İle Değiştirme

ATIK PLASTİKLERİN ÇİMENTO FIRINLARINDA YAKIT OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ

KOMPOST TESİSİ MEVCUT DURUM

Mevcut durumda; 1- Depolama sahasına ilave nakliye bedeli 2- depolama sahalarında yer işgali 3- ilave işletme bedeline neden olmaktadır.

GENEL AKIŞ DİYAGRAMI Atık Geri kazanım hattı Geri kazanılamayan atıklar Org. kısım RDF tesisi Geri kazanılabilir malz. (PP,PE,PET) RDF malzeme Granül tesisi Çim san ek yakıt Konteynır üretimi Granül malzeme

RDF Tesisi: atıklar ikincil yakıt formuna dönüştürülerek çimento fabrikalarında fuel-oil, petro kok, benzin vb. yerine ek yakıt olarak kullanılabilecektir. (Türkiye de çimento san.de 4,5 milyon ton yıllık yakıt kullanılıyor. %40 ek yakıt kullanılabilirliğinden Üretilecek RDF bunun 1/20 sidir)

RDF(Refuse Derived Fuel) Metal Bertaraf Ön Parçalama Manyetik FE Ayırıcı Separatör yanmayan ve düşük kal. Atık ( çöp poşet, çocuk bezi, tahta, vs.) < 200 mm Son parçalama Eddy Current Magnet ( Al, Cu, Zn, Ni ) 0 - 40 mm Sıkıştırma ( kuru hava) RDF

Atıklar kırma-parçalama ve ısıl işlemlerden geçirilerek plastik sektörü için hammadde haline getirilecek ve daha sonraki aşamada belediyelerin çöp, ambalaj atığı konteynırı üretimi için uygun parametreler belirlenecektir.

Granül Tesisi Paketleme Paketleme Kırma Parçalama Yıkama (arıtma) Agromer (kurutma) Granür (eritme) Paketleme PP, PE Plastik PET Kırma Parçalama Yıkama (arıtma) Agromer (kurutma) Eritme Paketleme

Geri kazanılabilir plastik malzemelere ait mali analiz Plastik malzeme : 7 ton/gün 1 ton plastik değeri = 300 YTL/ton 1 ton granül değeri = 1700 YTL/ton

Teşekkürler