Küresel Kriz ve Türkiye Ekonomisine Etkisi TİSK Sosyal Politika Gündemi Toplantısı 5 Kasım, 2008 İstanbul Dedeman Oteli Vefa Tarhan Northwestern University and Loyola University Chicago Ralph Marotta Professor of Finance ©Vefa Tarhan 1

Gündem 1. Kurumsal Finansman Kavramları 2. Küresel Krizin Fotoğrafı 3. Ekonominin Yakın Geçmişteki Başarısı 4. Ekonominin Yumuşak Karnı 4. Krizin Ekonomiye Etki Kanalları 5. Krizden Korunma Korunma Yolları ©Vefa Tarhan

Kurumsal Finansman Kavramları Yatırım Kararları Nakit akışları - tanım, kaldıraçlı/kaldıraçsız, enflasyon, erozyon, batmış maliyetler Kullanılması gereken iskonto haddi AOSM, özsermaye maliyeti, kredi maliyeti, firma/birim AOSM Finansman Kararları– optimal sermaye yapısı Şirket değerleri ve şirket birleşmeleri Temettü kararları ©Vefa Tarhan

Bu Kriz Değişik Bu kriz genellikle boyutu açısından1929 krizi ile karşılaştırılıyor  Ama bence bu bir elma/armut karşılaştırması oluyor Bu günkü dünyada ülkelerin hem reel sektörleri hem de finansal sektörleri iç içe: Globilizasyon Dolayısıyla dünyanın bir ucunda bir Ülke hapşırdığında bir başka ülke hızla nezle oluyor ©Vefa Tarhan 4

Krizin Fotoğrafı ©Vefa Tarhan

Yakın geçmişin diğer krizleri 1980’lerdeki Savings & Loans krizi Latin Amerika krizi Asya krizi Rusya tahvillerinin ödenememesi krizi Bu krizler hem global değildi hem de reel ve finansal kesimlerde aynı zamanda etkilemedi Daha da önemlisi bu krizler küresel finansal altayapıyı tehdit etmedi ©Vefa Tarhan 6

Bu Kriz… Bu kriz ise dünyanın finansal ve reel kesimlerini kasıp kavuruyor Örnek olmadığı için bilemiyoruz, ama hem en derin hem de en uzun süreli kriz olma potansiyeli var Ayrıca büyük bir ihtimalle hiç bir ülke bu krizin etkilerinden muaf olamayacak gibi gözüküyor ©Vefa Tarhan 7

Borsalarda buharlaşan değerler 2008 başından bu yana IMKB’deki şirketlerin değeri $287 $Milyardan $97 Milyara düştü 2007 sonunda 8 şirketin değeri $10 Milyarın üstündeyken Şu anda bu miktarın üstünde olan hiç bir şirket yok Rusya ve Brezilya borsalarda aynı dönemde değerlerinin 2/3’unu kaybetti ABD’deki kayıp $9 trilyon civarında Yıl başından bu yana tüm dünya borsalarındaki düşüş $26.5 trilyon ©Vefa Tarhan

Bu krizin değişik olduğu işaretleri Bu rakamın boyutunu anlamak için ABD GSMİH’nın $14 trilyon Küresel ekonominin büyüklüğünün $60 trilyon olduğunu hatırlamak yetiyor Borsa kayıpları çok yüksek olmasına rağmen esas problem bu değil Esas problem kredi pazarlarının bir “nükleer kış” ortamında olması Bu durum devam ederse, şirketler kısa ve uzun vadeli kredi bulamazlarsa, reel kesim çöker ©Vefa Tarhan 9

Olağan üstü bir kriz 25 Eylülde 3 aylık ABD hazine bonosunun faizi gün içinde eksi, gün sonunda sıfır oldu 26 Eylül Cuma günü General Motors şirketinin tahvilleri için 5 yıllık sigorta primi %38’e ulaştı. Bu şu demek oluyor: GM’in $10 milyonluk tahvilini sigorta ettirmek için (yani şirket ödeme yapamazsa ödemeyi size bu sigortayı satan yapacak) 5 sene sürecinde senede $3.8 milyon dolar ödemeniz gerekiyor ©Vefa Tarhan 10

Olağan üstü bir kriz… Morgan Stanley’nin tahvil sigortasının senelik maliyeti $1.8 milyon dolar, General Electric’in ise $800 bin dolardı. Bunlar Pazar fiyatı olamaz. Ancak “dünyanın sonu geliyor” fiyatı, paniğin fiyatı olabilir “Commercial Paper” olarak bilinen piyasının boyutu 2007 yazında $2.2 trilyon iken bu gün $1.6 trilyon (sadece son 3 haftada piyasa $208 milyar daraldı) AAA kredi notu olan General Electric şirketi bu piyasada 1 ay once %2’den kredi alabilirken son günlerde kredi maliyeti %3.5’e çıktı. şirket bu piyasadan aldığı krediyi %15 azaltmak zorunda kaldı ©Vefa Tarhan 11

Global “Ekonomik Lâle Devri”nin Sonu Geldi 1990-2007 döneminde enflasyon, faizler, volatilite çok düşük, büyüme yüksek olarak gerçekleşti Ama o günlerin sonu geldi. Global ekonomiler son yılda büyük bir şok yaşadı: ABD’de başlayan ve dünyaya yayılan kredi krizi Veriler kredi krizinin Finansal boyutunun bile sonunun gelmediğini gösteriyor. Finansal kriz reel sektör sahillerine ulaşmaya başladı AB’nin durumu ABD’den daha da kötü olabilir AB Türkiye ekonomisi için çok daha önemli ©Vefa Tarhan 12

Bu Krizin İsmi Bu krize önce likidite krizi adını verdiler Ancak bu krizin esas nedeni likidite azlığı değil tam tersine likidite bolluğu idi Likidite bolluğu riskin düşük fiyatlandırılmasını tetikledi ABD’nin cari açık problemi var Ancak cari açık finansman problemi yok Ama cari açık yine de problem : Yatırım problemi ABD bazlı varlıklara yatırımlar arttıkça fiyatlar yükseldi ve getiriler düştü Yatırımcılar: getirileri nasıl artırabıliriz? 1. Finansal kaldıraç arttı 2. Riskin fiyatı düştü: yatırımcılar aldıkları riske orantılı bir tazminat talep etmediler

Krizin bu günkü durumu Fed de yangına körükle gitti: LTCM, İnternet balonu, gayrimenkul balonu Kriz şu anda bir güvensizlik krizine dönüştü Guvensizlik krizi ile nasıl savaş edebileceğimizi bilmiyoruz Para politikası çalışmıyor Fed ne kadar para sürerse sürsün bankalar kredi vermekten korkuyorlarsa şirketler kredi bulamıyor Faizler neredeyse %0 (Fed-funds faizi %1)

Reel Mortgage Faizleri ve ABD’ye Sermaye Girişleri (%GSİMH) ©Vefa Tarhan

Gayrimenkul Grafikleri: 1997 1. Çeyrek– 2008 1. Çeyrek ©Vefa Tarhan

İnternet ve Gayrimenkul Köpükleri NASDAQ November 1998: 1900 December 1999: 4700 March 2001: 1800 Value of U.S. Residential Property End of 1990: $8 trillion End of 2006: $20 trillion ©Vefa Tarhan

Hedge Fonları

©Vefa Tarhan 19

Hedge Fon getirileri

©Vefa Tarhan 21