DÜNYA'NIN ŞEKLİ VE BOYUTLARI Hazırlayan Fatih KARACAN www.ogretmenweb.com

DÜNYA’NIN ŞEKLİ Dünya' nın şekli tam bir küre olmayıp kutuplardan biraz basık, Ekvator da şişkindir. Dünya’ nın kendine özgü bu şekline GEOİD denir.

DÜNYA’NIN BOYUTLARI Ekvator çevresi 40.076 km Kutuplar çevresi 40.009 km Ekvator yarı çapı 6.378 km Kutup yarıçapı 6.357 km Basıklık oranı 1/297 Yüzölçümü 510 milyon km2 Hacmi 1.083.320.000 km3

DÜNYA'NIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI 1. Ekvator çevresi, kutup çevresinden daha uzun olur. 2. Ekvator yarıçapı, Kutup yarıçapından uzundur. 3. Yerçekimi, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe artar.

*Kutuplar,yerin merkezine daha yakın olduğundan, Ekvatora göre yerçekimi daha fazladır.( Yarıçap farklılığı ) Yerçekimi fazla Yerçekimi az

4. Güneş ışınlarının geliş açısı, Ekvator’dan kutuplara doğru azalır. 5. Sıcaklık, Ekvator’dan kutuplara doğru azalır. 6. Gölge Boyu, Ekvator’dan kutuplara doğru azalır.

7. Paralellerin boyları kutuplara gidildikçe küçülür. 8. Meridyenlerin arası mesafe kutuplara gidildikçe daralır. 00 300 600 900 Ekvator Eksen

Paralel Meridyen

10. Yeryüzünden yükseldikçe görülen alan genişler. 9. Dünya’ nın dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır. (Ekvator'da 1670 km/saat Kutuplarda O km/saat) 10. Yeryüzünden yükseldikçe görülen alan genişler. 1670 km ?

Örnek: Yer’in ekseni etrafında dönüşü sırasında, yukarıdaki şekil üzerinde belirtilen yerlerin hangisinde hız en fazladır? 1 B) 2 C) 3 D) 4

11. Kutup Yıldızının görünüm açısı bulunulan enlemi verir. 12. Haritalarda bozulma meydana gelir. Kutup yıldızı Bu enlemde 60 derece ile görülür 60 K Bu enlemde 30 derece ile görülür 30 K Ekvatordan daha güneydeki noktalarda görülmez

Haritalar çizilirken bozulmalar meydana gelir. Grönland-1 Grönland-2 Kuzey Amerika-1 Kuzey Amerika-2 Antarktika-1 Antarktika-2

9. Dünya’nın bir yarısı aydınlıkken diğer yarısı karanlıktır. 10. Ay tutulmasında Dünya’nın gölgesi Ay üzerine daire biçiminde düşer.

İki meridyen arasındaki uzaklığın Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?   A) Dünya’nın şeklinin geoid olması B) Meridyen boylarının eşit olması C) Paraleller arasında kalan meridyen yaylarının eşit olması D) Eksenin Ekvator düzlemini dik kesmesi

a uçağı Kutup Dairesi, b uçağı Yengeç dönencesi, c uçağı ise ekvator üzerinde, yerden aynı yükseklikte uçarak Dünya çevresindeki turlarını aynı sürede tamamlıyorlar. Aşağıdakilerin hangisinde, bu uçaklar, hızı en az olandan en fazla olana doğru sıralanmıştır? c < b < a B) b < c < a C) c < a < b D) a < b < c

a b c

Sosyal Bilgiler Öğretmeni Fatih KARACAN Sosyal Bilgiler Öğretmeni www.ogretmenweb.com

Fatih KARACAN www.ogretmenweb.com DÜNYA'NIN HAREKETLERİ Fatih KARACAN www.ogretmenweb.com

DÜNYA’NIN HAREKETLERİ I. GÜNLÜK (KENDİ EKSENİ ETRAFINDAKİ) HAREKETİ II. YILLIK (GÜNEŞ ETRAFINDAKİ) HAREKETİ

I- DÜNYANIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİ Batı Doğu

Dünya batı-doğu doğrultusunda kendi ekseni etrafında döner. Bir dönüşünü 24 saatte tamamlar. Batı Doğu 24 saat

- Güneşin doğuş ve batış süresi ekvatordan kutuplara doğru uzar. ÇİZGİSEL HIZ Dünyanın dönüş hızı Ekvatorda 1670 km/saat iken kutuplara gidildikçe azalır. Kutup noktalarında sıfır olur. Bunun sonucunda; - Güneşin doğuş ve batış süresi ekvatordan kutuplara doğru uzar. 400 km 800 km 1200 km 1670 km

AÇISAL HIZ Açısal hız tüm enlemlerde 4 dakikada 1°’dir.

Örnek Soru: Yer’in ekseni etrafında dönüşü sırasında, yukarıdaki şekil üzerinde belirtilen yerlerin hangisinde hız en azdır? 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

GÜNLÜK HAREKETİN SONUÇLARI 1. Gece ve gündüz birbirini takip eder. 2. Güneş ışınlarının geliş açısı gün içinde değişir. 3. Gölge boyu gün içinde değişir. 4. Yerel saat farkları ortaya çıkar.

*Gece gündüz ardalanır

* Gün içerisinde güneş ışınlarının geliş açısı değişir. Bunun sonucunda : a) Gün içerisinde sıcaklıklar değişir ve günlük sıcaklık farkları oluşur. Öğleden 1-2 saat sonra Sıcaklık Sabah Öğle Akşam

* Gölge boyları gün içerisinde değişir. Öğle Sabah Akşam

*Yerel saat farklılıkları oluşur. 1 DOĞU 2 DOĞU 3 DOĞU 4 DOĞU 5 DOĞU 6 DOĞU 4 d 4 d 4 d 4 d 4 d 12.00 12.04 12.08 12.12 12.16 12.20

5. Günlük sıcaklık farkları meydana gelir. Bunun sonucunda da: Mekanik çözülme Meltem rüzgarları . Basınç farkları 6. 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç kuşakları oluşur.

* Özellikle çöllerde mekanik çözülme ( fiziksel parçalanma ) meydana gelir. 1 2

* Günlük basınç merkezleri oluşur ve meltem rüzgarları meydana gelir. Deniz meltemi Kara meltemi Dağ meltemi Vadi meltemi

Dinamik basınç alanları oluşur * Dinamik basınç alanları oluşur.(30 enlemlerinde DYB, 60 enlemlerinde DAB) 60 K DAB 30 K DYB 30 G DYB 60 G DAB

7. Merkezkaç kuvveti meydana gelir. Bunun sonucunda: Sürekli rüzgarların yönlerinde sapmalar olur. Okyanus akıntılarında sapma ve halkalar oluşur. 8. Yönler belirlenir.

Sürekli rüzgarların ( Alize, Batı, Kutup ), yönlerinde sapmalar olur * Sürekli rüzgarların ( Alize, Batı, Kutup ), yönlerinde sapmalar olur. Bu sapmalar KYK’ de sağa, GYK’ de sola doğrudur. Aynı şekilde, okyanus akıntılarında da sapmalar olur. Sapma yönü, rüzgarlardaki gibidir. KYK GYK

DÜNYA’NIN YILLIK ( YÖRÜNGE ) HAREKETİ

tamamladığı hareketine “Yıllık Hareket” denir. Dünyanın, güneş etrafında, elips bir yörüngede 365 gün 6 saatte tamamladığı hareketine “Yıllık Hareket” denir.

Dünya güneş çevresindeki bir dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Dünyanın yörüngesi elips şeklindedir.

DÜNYANIN YÖRÜNGESİNİN ELİPS ŞEKLİNDE OLMASININ SONUÇLARI 1. Dünya’nın Güneşe uzaklığı değişir. Bu yüzden güneş çevresinde dönüş hızı da değişir. 2. Mevsim süreleri farklıdır. Şubat ayı 2 gün kısadır. (28 Şubat) Eylül ekinoksu 2 gün gecikir. (23 Eylül)

* Dünya, güneşe bazen yaklaşır, bazen de uzaklaşır. En yakınken tarih 3 Ocak, en uzakken tarih 4 Temmuzdur. Uyarı: Dünya’nın Güneş’e yaklaşıp uzaklaşmanın sıcaklık üzerinde etkisi yoktur. Esas olan, güneş ışınlarının geliş açısıdır.

Mevsim Süreleri KYK GYK İlkbahar - 92 İlkbahar - 89 Yaz - 94 Yaz - 90 * Mevsim süreleri eşit olmaz. Mevsim Süreleri KYK GYK İlkbahar - 92 İlkbahar - 89 Yaz - 94 Yaz - 90 Sonbahar- 89 Sonbahar - 92 Kış - 90 Kış - 94

* Şubat ayı 2 gün kısa sürer, KYK’de Eylül ekinoksu 2 gün gecikmeyle 23 Eylülde gerçekleşir. * Kutuplardaki 6 aylık gece-gündüz süreleri eşit olmaz. Aylar ve Gün Uzunlukları 4 Önemli Tarih Ocak : 31 Temmuz : 31 1- 21 Mart Şubat : 28 Ağustos : 31 2- 21 Haziran Mart : 31 Eylül : 30 3- 21 Aralık Nisan : 30 Ekim : 31 4- 23 Eylül Mayıs : 31 Kasım : 30 Haziran : 30 Aralık : 31 Kuzey Kutup Noktası ( 90 K ) Gündüz: 186 gün Gece : 179 gün Güney Kutup Noktası ( 90 G ) Gündüz: 179 gün Gece : 186 gün

EKSEN EĞİKLİĞİ

Ekvator Düzlemi : Ekvatordan geçtiği varsayılan düzleme denir. Ekliptik ( Yörünge ) Düzlem : Yörüngeden geçtiği varsayılan düzleme denir. Ekvator Düzlemi

Yer Ekseni : Bir kutuptan diğerine uzanan ve Ekvator düzlemini dik olarak kesen çizgidir. Eksen Eğikliği : Yörünge düzlemi ile Ekvator düzlemi arasındaki 23 27’ lık açıya denir. Yer Ekseni Eksen Eğikliği

EKSEN EĞİKLİĞİ Yörünge düzlemi ile ekvator arasında 23°27‘ bir açı vardır. Yörünge düzemi ile yer ekseni arasında 66°33‘ bir açı vardır.

Örnek: 1998 öSS (iptal) Yer ekseni ile ekvator düzlemi arasında 23°27’ lık bir açı olması nedeniyle, aynı boylam üzerinde, Güneş 21 Haziran’da Türkiye’nin kuzeyindeki bir noktada güneyindeki bir noktaya göre daha geç batar. Aşağıdakilerden hangisi, yukarıdaki durumu doğuran nedene bağlı değildir? A) Kuzey Yarım Küre’de kış mevsimi yaşanırken Güney Yarım Küre’de yaz mevsimi yaşanması B) Ekvator üzerinde yıl boyunca gece ve gündüz süresinin eşit olması C) Güneş ışınlarının dönencelere yılda birer kez dik gelmesi D) 21 Aralık ve 21 Haziran’da aydınlanma dairesinin kutup dairelerinden geçmesi E) Kutup noktalarında 6 ay boyunca Güneş’in batmaması

EKSEN EĞİKLİĞİNİN SONUÇLARI 1. Güneş ışınlarının düşme açısı yıl içerisinde değişir. 2. Mevsimler oluşur.

Bir noktaya güneş ışınlarının geliş açısı, yıl boyunca değişir *Bir noktaya güneş ışınlarının geliş açısı, yıl boyunca değişir. Bu nedenle, sıcaklık ve gölge boyları yıl boyunca değişir.

Kış İlkbahar Sonbahar Yaz * Mevsimler oluşur. NOT : 4 mevsim, sadece orta kuşakta yaşanır. Kış İlkbahar Sonbahar Yaz

3. Dönenceler ve Kutup dairelerinin enlem dereceleri oluşur.

*Dönenceler ve kutup daireleri oluşur.

4. Gece - gündüz süreleri değişir 5. Muson rüzgarları oluşur. 6. Güneş'in doğuş ve batış saatleri ve yeri değişir.

* Gece-gündüz süresi, yıl boyunca değişir.

* Güneşin doğuş-batış saatleri ve yeri yıl boyunca değişir. 21M – 23 E 21 H 21 A

7. Aydınlanma çemberinin sınırı değişir. 8. Kuzey ve Güney Yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır. 9. Gece-gündüz süreleri arasındaki fark Ekvatordan kutuplara gidildikçe artar. 10. Matematik iklim kuşakları oluşur.

* Aydınlanma çizgisi, yıl boyunca yer değiştirir. 1 2 3

* Aynı anda, farklı yarımkürelerde farklı mevsimler yaşanır. Yaz Kış

* Matematik iklim kuşakları oluşur.

Kutuplarda güneşin batmaması * Kutuplarda, gece ve gündüzler 6 ay sürer. Kutuplarda güneşin batmaması

EKSEN EĞİKLİĞİ OLMASAYDI ( EKVATORLA YÖRÜNGE DÜZLEMİNİN ÇAKIŞMASI ) 1- Mevsimler oluşmazdı. 2- Güneş ışınları, yıl boyunca sadece Ekvatora dik gelirdi. 3- Sürekli gece-gündüz eşitliği yaşanırdı. 4- Dünya üzerinde ılıman bir iklim yaşanırdı. 5- Aydınlanma çizgisi her zaman kutup noktalarından geçerdi. 6- Güneş her iki kutup noktasında da her zaman aynı anda görülürdü.

EKSEN EĞİKLİĞİ AZALSAYDI ( MESELA, 10° OLSAYDI ) 1- Dönenceler 10°, kutup daireleri ise 80° enlemlerinden geçerdi. 2- Orta kuşak genişler, tropikal kuşak ve kutup kuşağı ise daralırdı. 3- Gece-gündüz süreleri arasındaki fark azalırdı. 4- Orta kuşakta, yazlar daha serin kışlar ise daha ılık olurdu. K K D Y D O D G K D

EKSEN EĞİKLİĞİ ARTSAYDI ( MESELA, 35° OLSAYDI ) 1- Dönenceler 35°, kutup daireleri ise 55° enlemlerinden geçer. 2- Orta kuşak daralır, tropikal kuşak ve kutup kuşağı ise genişler. 3- Gece-gündüz süreleri arasındaki fark artardı. 4- Orta kuşakta yazlar daha sıcak, kışlar daha soğuk olurdu. K K D Y D O D G K D

Örnek Soru: Ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi arasındaki 23o27 açı 33o olsaydı. Dünya ile ilgili birtakım olgular bugünkünden farklı olurdu. Aşağıdakilerden hangisi böyle bir açı değişiminin sonucu olabilir? A) Tropik kuşağın genişlemesi B) Kutup kuşağının ortadan kalkması C) Ekvator çevresinde yıllık ortalama sıcaklıklarının yükselmesi D) Yer'in Güneş'ten aldığı enerjinin artması E) Yer'den uzaya yansımaların artması

Güneş ışınlarının, yıl içerisinde dik geldiği yerler 21 Haziran 21 Haziran 23° 27’ K ( YD ) Mayıs Temmuz Nisan Ağustos 23 Eylül 21 Mart Ekvator Ekim Şubat Kasım Ocak 23° 27’ G ( OD ) 21 Aralık 21 Aralık

Örnek Soru:

MEVSİMLER Eksen eğikliğine bağlı olarak 4 önemli gün dönümü ortaya çıkar. Bu günler aynı zamanda mevsimlerin başlangıç tarihidir. 21 Mart ve 23 Eylül Ekinoks (Gece-gündüz eşitliği), 21 Haziran ve 21 Aralık Solstis (gün dönümü) tarihleridir

21 MART (İLKBAHAR GÜNDÖNÜMÜ) Güneş ışınları Ekvator'a dik gelir. Gece-gündüz eşitliği yaşanır. Aydınlanma Çemberi kutup noktalarından geçer. Kuzey Yarımkürede ilkbahar, Güney yarımkürede sonbaharın başlangıcıdır. Kuzey yarımkürede gündüzler geceden uzun olmaya başlar.

Güneş ışınları nereye dik gelir. Hangi mevsim başlar Güneş ışınları nereye dik gelir? Hangi mevsim başlar? Aydınlanma dairesi nereden geçer? Nerede gündüzler daha uzundur? Nerede gölge boyu oluşmaz?

EKİNOKS TARİHLERİNDE YAŞANILANALAR: 1. Güneş tam doğudan doğup tam batıdan batar. 2. Aynı boylam üzerindeki noktalarda güneş sadece ekinoks günlerinde aynı anda doğar ve batar. 3. Her iki kutup noktasında da Güneş görülür. 4. Ekvator'da cisimlerin gölge boyu sıfır olur.

23 EYLÜL (SONBAHAR GÜNDÖNÜMÜ) Güneş ışınları Ekvator'a dik gelir Gece-gündüz eşitliği yaşanır. Aydınlanma Çemberi kutup noktalarından geçer. Kuzey Yarımkürede sonbahar; güney yarımkürede ilkbahar başlangıcıdır. Kuzey yarımkürede geceler gündüzlerden uzun olmaya başlar

Güneş ışınları nereye dik gelir. Hangi mevsim başlar Güneş ışınları nereye dik gelir? Hangi mevsim başlar? Aydınlanma dairesi nereden geçer? Nerede gündüzler daha uzundur? Nerede gölge boyu oluşmaz?

21 HAZİRAN (YAZ GÜNDÖNÜMÜ) Güneş ışınları Kuzey Yarım Kürede Yengeç Dönencesine dik (90°) açı ile gelir Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.

Güneş ışınları nereye dik gelir. Hangi mevsim başlar Güneş ışınları nereye dik gelir? Hangi mevsim başlar? Aydınlanma dairesi nereden geçer? Nerede gündüzler daha uzundur? Nerede gölge boyu oluşmaz?

KUZEY YARIMKÜREDE; Güneş ışınları Yengeç dönencesine dik gelir. Kuzey Yarım Kürede Yaz başlangıcıdır. 3. En uzun gündüz ve en kısa gece yaşanır. 4. Kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar. Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutbu arasında gündüzler 24 saatten fazladır 5. Bu tarihten sonra gündüzler kısalır; geceler uzamaya başlar. Not: Güney yarım kürede bu olayların tam tersi yaşanır.

Örnek: 2000 ÖSS 21 Haziran’da Y noktasında Güneş bir gün süreyle hiç batmazken, Z noktasında gündüz uzunluğu 16 saattir. Buna göre, bu iki nokta ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi kesin değildir? A) İki noktanın da Kuzey Yarım Küre’de olduğu B) Z noktasının güneş ışınlarını, Y noktasına göre, daha büyük açıyla aldığı C) Y noktasının Kuzey Kutup Dairesi üzerinde olduğu D) İki noktanın farklı meridyen yayları üzerinde olduğu E) Z noktasının, Y noktasına göre, ekvatora daha yakın olduğu

21 ARALIK (KIŞ GÜNDÖNÜMÜ) Güneş ışınları Güney Yarımkürede Oğlak Dönencesine dik gelir Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.

Güneş ışınları nereye dik gelir. Hangi mevsim başlar Güneş ışınları nereye dik gelir? Hangi mevsim başlar? Aydınlanma dairesi nereden geçer? Nerede gündüzler daha uzundur? Nerede gölge boyu oluşmaz?

KUZEY YARIMKÜREDE; 1. Güneş ışınları Oğlak Dönencesine dik gelir. 2. Kış mevsimi başlar. 3. En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır. 4. Kuzey Kutup dairesi ile Kuzey kutbu arasındaki enlemlerde gece süresi 24 saatten fazladır. 5. Kuzeye doğru gidildikçe gece süresi artar. 6. Bu tarihten sonra geceler kısalmaya gündüzler uzamaya başlar. Not: Güney Yarımkürede bu sırada bu olayların tam tersi yaşanır.

Örnek: 1990 öSS Ankara’da oturan bir kişi 21 Aralık’ta başka ülkedeki bir kente gidiyor. Gittiği yerde gündüz süresinin Ankara’dakinden daha uzun olduğunu görüyor. Bu kişinin gittiği yer Ankara’ya göre nerede olabilir? Kuzeydoğuda B) Kuzeyde C) Güneyde D) Doğuda E) Batıda (1990 - ÖSS)

AYDINLANMA ÇİZGİSİ

Örnek Yukarıdaki şekilde gösterilen X ve Y noktalarıyla ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Y noktası 21 Aralık’ta güneş ışınlarını dik alır. B) X noktasında yıl boyunca gece-gündüz süreleri eşittir. C) X ve Y noktalarının bulundukları enlemler arasındaki bir yer, yıl içinde iki kez güneş ışınlarını dik alır. D) Y noktasındaki gölge boyunun yıl içinde en kısa olduğu tarih 23 Eylül’dür.

Örnek: Güneş’in, görünen günlük ve yıllık hareketleri göz önüne alındığında, Ankara’da yatay bir düzlem üzerine dik olarak yerleştirilen 1 metrelik bir çubuğun gölge uzunluğunun sıfır olması olanaklı mıdır, neden? A) Olanaklıdır. Çünkü, Haziran’da gündüzler çok uzundur. B) Olanaklıdır. Çünkü, Güneş öğleyin tepe noktasından geçer. C) Olanaklı değildir. Çünkü, çubuk uzundur. D) Olanaklı değildir. Çünkü, Ankara dönenceler dışında yer alır.

Örnek Aşağıdakilerden hangisi, yerkürenin günlük ve yıllık hareketlerine bağlı olarak değişmez? A) Güneş’in doğuş ve batış saatleri B) Dünya’nın Güneş’e göre konumu C) Gece ve gündüzün uzunluğu D) Yer ekseninin ekvator düzlemiyle yaptığı açı

Örnek: Aşağıdaki tabloda K, L ve M kentlerinin 21 Haziran ve 21 Aralık’taki gündüz uzunlukları (saat) gösterilmiştir. Buna göre K, L ve M kentleriyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi kesinlikle yanlıştır? A) Üç kent de Kuzey Yarımküre.dedir. B) Ekvatora en yakın kent K’dir. C) M kenti diğerlerinden daha kuzeydedir. D) L kenti orta kuşakta yer alır.

Örnek: Dünya üzerindeki herhangi bir yerde gece-gündüz uzunluğunun sürekli değişmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A)Yer ekseninin yörünge düzlemine eğik olması B)Dünyanın günlük hareketi C)Dünyanın geoit şeklinde olması D)Dünyanın güneş çevresinde dönüş yönü

www.ogretmenweb.com FATİH KARACAN Sosyal Bilgiler Öğretmeni www.ogretmenweb.com veya www.sosyalbilgiler.info dışında yayınlanması yasaktır. www.ogretmenweb.com