НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ НАСТАВКА ЗА МНОЖИНА РЕЛАТИВНА НАСТАВКА /-ki/ ПРАШАЛНА ПАРТИКУЛА “mİ”

б) НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ Дефиниција: Наставките за присвојност покажуваат кому му припаѓа именката на која доаѓаат. При јазична комуникација, лицата се делат на три. Овие лица можат да бидат во еднина и множина: 1. говорител / говорители (ben / biz) 2. лицето на кое му се говори / лицата на кои им се говори (sen / siz) 3. лицето за кое се говори / лицата за кои се говори (o / onlar)

б) НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ Наставките за присвојност во турскиот јазик се следниве: а) Наставка за прво лице еднина (1Tie), /-m/ - Ако именката во финална позиција содржи вокал, тогаш наставката доаѓа директно: ütü+m, masa+m, yazı+m, usta+m, oda+m, kanka+m, anne+m, koca+m, amca+m, и др. Исклучок: Не се користи su+m, туку su+(yu)m. (Претпоставка: *sıb+ım > sub+ım > su(ø)+(y)um) - Ако, пак, именката во финална позиција содржи консонант, тогаш пред наставката се вметнува еден тесен вокал (помошен глас): kız+(ı)m, eş+(i)m, ev+(i)m, gül+(ü)m, oğul+(u)m (> oğlum), bilgisayar+(ı)m, и др. Овој тесен вокал подлежи на палаталната и на лабијалната вокална хармонија.

б) НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ б) Наставка за второ лице еднина (2Tie), /-n/ - Кога именката завршува на вокал, тогаш наставката доаѓа директно: yara+n, sayı+n, koşu+n, teyze+n, aile+n, gösteri+n, ileti+n, и др. Исклучок: Наместо su+n, се користи su+(yu)n. - Кога, пак, именката завршива на консонант, тогаш пред наставката се додава еден помошен глас (тесен вокал): ders+(i)n, saç+(ı)n, gurur+(u)n, göz+(ü)n, и др. Овој тесен вокал, подлежи и на палаталната и на лабијалната вокална хармонија.

б) НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ в) Наставка за трето лице еднина (3Tie), /-İ/ - Наставката подлежи и на палаталната и на лабијалната вокална хармонија. - Кога именката во финална позиција содржи консонант, наставката доаѓа директно на именката: saç+ı, ev+i, buz+u, söz+ü, и др. - Ако, пак, во финална позиција доаѓа вокал, тогаш пред наставката се вметнува спојниот консонант “s”: deri+(s)i, kapı+(s)ı, kutu+(s)u, kötü+(s)ü, и др. (Забелешка: Спојниот консонант “s” се употребува само пред наставката за присвојност во трето лице еднина!) Исклучок: Наместо su+(s)u, се користи su+(y)u. Погрешни употреби (по аналогија на iki+(s)i): bir+i+(s)i, üç+ü+(s)ü, dört+ü+(s)ü (>dördüsü), beş+i+(s)i, и др. Правилни употреби: bir+i, üç+ü, dört+ü (>dördü), beş+i, и др.

б) НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ г) Наставка за прво лице множина (1Çie), /-mİz/ - Наставката подлежи и на палаталната и на лабијалната вокална хармонија. - Ако именката завршува на вокал, наставката доаѓа директно на именката: yapı+mız, bölge+miz, koşu+muz, görgü+müz, и др. Исклучок: Наместо su+muz, се користи su+(yu)muz. - Ако именката завршува на консонант, тогаш пред наставката се вметнува еден тесен вокал: çay+(ı)mız, dert+(i)miz (>derdimiz), tuz+(u)muz, söz+(ü)müz, и др. Овој вокал подлежи и на палаталната и на лабијалната вокална хармонија.

б) НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ д) Наставка за второ лице множина (2Çie), /-nİz/ - Наставката подлежи и на палаталната и на лабијалната вокална хармонија. - Кога именката завршува на вокал, тогаш наставката доаѓа директно на именката: görgü+nüz, iğne+niz, maşa+nız, soru+nuz, и др. Исклучок: Наместо su+nuz, се користи su+(yu)nuz. - Ако, пак, именката завршува на консонант, тогаш пред наставката се додава еден тесен (помошен) вокал, кој подлежи на вокалните хармонии: kız+(ı)nız, köpek+(i)niz (>köpeğiniz), kulüp+(ü)nüz (>kulübünüz), okul+(u)nuz, и др.

б) НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ ѓ) Наставка за трето лице множина (3Çie), /-lArİ/ - Наставката подлежи на палаталната вокална хармонија. - Наставката доаѓа директно на именката, без разлика дали таа завршува на вокал или консонант: arabaları <araba+ları, düşleri <düş+leri, elleri <el+leri, kuşları <kuş+ları, и др. Внимание: Понекогаш наместо за наставката /-lArİ/, всушност се работи за наставката за множина /-lAr/ и наставката за присвојност во трето лице еднина /-İ/: Onun çocukları var. (3Tie) Onların çocukları var. (3Çie)

б) НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ За разлика од наставките за падеж кои бараа елемент нанапред во реченицата со кој формираа привремени врски, наставките за присвојност гледаат наназад во реченицата и бараат друг именски елемент: Meyrem’in eşi. Ülkemin durumu. Saç rengi.

б) НАСТАВКИ ЗА ПРИСВОЈНОСТ Шематски приказ на сите наставки за присвојност: ЕДНИНА МНОЖИНА 1. Лице /-m/ /-mİz/ 2. Лице /-n/ /-nİz/ 3. Лице /-İ/ /-lArİ/

в) НАСТАВКА ЗА МНОЖИНА Единствената наставка за множина што денес се користи во турскиот јазик е наставката /-lAr/. Има две варијанти и подлежи на палаталната вокална хармонија. Без разлика на каков глас завршува именката, секогаш се користи директно: araba+lar, gece+ler, taş+lar, seçenek+ler, и др. Во минатото: Наставка за дуал /-z/: göz, diz, omuz, ikiz, и др. Наставка за множина /-An/: oğul+an (>oğlan), kız+an, и др. Денес овие наставки се третираат како деривативни наставки. Внимание: Наставката /-lAr/ која се користи со финитни глаголски форми, не е наставка за множина, туку наставка за лице во трето лице еднина: gel-di-ler, kaç-mış-lar, и др.

г) РЕЛАТИВНА НАСТАВКА /-ki/ Дефиниција: Релативната наставка, на именката или зборовите од именско потекло на кои се додава, им дава значење на наоѓање во некое место или во некое време или, пак, припадност на некое лице или предмет. Наставките за падеж се користат на апсолутниот крај на именката. Меѓутоа, релативната наставка прави исклучок и е единствена наставка која може да дојде после падежните наставки.

г) РЕЛАТИВНА НАСТАВКА /-ki/ Релативната наставка, од падежните наставки доаѓа само после наставката за генитив и наставката за локатив: - По GEN: ben+im+ki, sen+in+ki, o+(n)un+ki, Emre+(n)in+ki, biz+im+ki, ev+in+ki, komşu+(n)un+ki, bura+(n)ın+ki, и др. - По LOC: siz+de+ki, ora+da+ki, Sevim+de+ki, su+da+ki, ağaç+ta+ki, kutu+da+ki, и др.

г) РЕЛАТИВНА НАСТАВКА /-ki/ Релативната наставка се користи кога се испушта вториот именски елемент и во тој случај првиот именски елемент ја добива релативната наставка: sen+in eş+(i)n > sen+in+ki Ø Релативната наставка /-ki/, всушност, се користи како „замена“ за испуштениот именски елемент. Сите наставки кои се користеле по испуштениот именски елемент се додаваат по релативната наставка: biz+im çocuk+lar > biz+im+ki+ler, ev+de misafir+ler+in > ev+de+ki+ler+in, и др.

г) РЕЛАТИВНА НАСТАВКА /-ki/ Испуштениот елемент може да биде и партицип (глаголска-придавка) или партиципна група: yüzünde var olan acı ifade > yüzündeki acı ifade yüzünün var olan acı ifadesi > yüzününki acı ifade Значи, испуштениот елемент може да биде и зборовна група: bardağın kırılan kenarı > bardağınkisi Исто така, може да се користи и по некои прилози за време: akşam+ki, gece+ki, sabah+ki, yarın+ki, и др. Релативната наставка спаѓа меѓу едноваројантните наставки, но во последно време може да се сретне и варијантата /-kü/. Оваа варијанта се среќава само во два примери и според тоа сè уште не може да се каже дека е двоваријантна наставка: dün+kü, bugün+kü.

г) РЕЛАТИВНА НАСТАВКА /-ki/ Внимание: Честопати во пишаниот збор релативната наставка /-ki/ се меша со сврзникот “ki”. Релативната наставка образува само привремени врски меѓу два именски елементи, но никако не ги сврзува. O kadar koştu ki kalbi duracaktı. (“O kadar koştu.” VE “Kalbi duracaktı.”) Derin derin düşündük ki yanlış yapmayalım. (“Derin derin düşündük.” VE “Yanlış yapmayalım.”)

д) ПРАШАЛНА ПАРТИКУЛА “mİ” Во некои туркиски (туркофонски) јазици навистина се користи како наставка, но во стандардниот турски јазик на РТ се користи како партикула. Според тоа, без исклучок, прашалната партикула секогаш се пишува одвоено од зборот на кој се однесува. Служба: На претходниот збор му додава прашално значење и на тој начин образува прашална реченица. Со други зборови кажано, прашалната партикула секогаш се однесува на првиот претходен збор.

д) ПРАШАЛНА ПАРТИКУЛА “mİ” Освен на почетокот на реченицата, може да се користи секаде: Ertan işe dün gitmek istemedi. Ertan mı dün işe gitmek istemedi? Ertan işe mi dün gitmek istemedi? Ertan işe dün mü gitmek istemedi? Ertan işe dün gitmek mi istemedi? Ertan işe dün gitmek istemedi mi? (Зошто не може да дојде на почетокот на реченицата?) Меѓу прашалната партикула и зборот на кој прашањето се однесува не може да се вметнат други зборови. (Зошто?)

д) ПРАШАЛНА ПАРТИКУЛА “mİ” Прашалното значење не мора секогаш да се однесува само на еден збор. Честопати прашањето се однесува и на зборовни групи: Televizyon starı mı geldi dedin? Dün öğleden sonra mı yağmur yağdı? Önümüzdeki hafta mı finaller? Иако се работи за еден збор, односно една партикула, сепак, како исклучок, има четири варијанти: mı, mi, mu, mü. Подлежи и на палаталната и на лабијалната вокална хармонија.

Пронајдете ги наставките за деклинација во следниов текст: Siyah çerçeveli gözlükleri ona entelektüel bir hava veriyordu. "Hiç senin tipin değil aslında" dedim. "Benim tipim olanları da gördük." "Bu yaştaki kadınlarla uğraşmak zordur ama." "Ayrıca böyle gidersen yüz yaşına geleceksin ve hâlâ yanında kimse olmayacak." "Şahsen programdan sonra ilgilenmeyi düşünüyorum." Elvan Perin Orkestrası olarak, Etiler'deki ilk gecemizdi. Masaların neredeyse tamamı dolmuştu, işletmecilerin yüzü gülüyordu. Başımı çevirip mekânı dolduran kalabalığa baktım ve Elvan kardeşimizin benim zannettiğimden de meşhur olduğunu düşündüm. (Tuna Kiremitçi, “Bu İşte Bir Yalnızlık Var”)

Пронајдете ги наставките за деклинација во следниов текст: Altan malum hedefine o kadar kilitlenmişti ki, yanından ayrıldığımı fark etmedi bile. Gruptaki öteki oğlanlar sahne kenarındaki bir masada oturmuş gülüşüyorlardı. Onlara yaklaşınca ellerindeki maytapları yakıp bana doğru salladılar. "Olayımız nedir?" dedim. "On ikiye doğru başlarız herhalde" dedi Hakan. Bas gitarı o çalıyordu grupta. "Onu sormuyorum. Etrafta bir sürü kız var. Niye bir şey yapmıyorsunuz?" "Altan Abi bizim yerimize zamparalık yapar nasılsa." "O zaman sana bir şey söyleyeyim" dedim, eğilip kulağına fısıldayarak. (Tuna Kiremitçi, “Bu İşte Bir Yalnızlık Var”)

Пронајдете ги наставките за деклинација во следниов текст: "Özür dileyeceğine git de şu kızlarla tanış. Odasına girdiğimde Elvan ayaklarım uzatmış cep telefonuyla konuşuyordu. Üzerinde allı pullu sahne kostümü vardı. Yeni sıkılmış, ağır bir parfüm kokusu burnuma doldu. Makyaj masası renk renk çiçekle doluydu. Aynanın önünde, birazı içilmiş bir viski şişesi duruyordu. Ben kapıya doğru geri hamle edince eliyle kalmamı işaret etti. "Nasılsınız?" dedi, telefonu çantasına koyarken. "Kalabalığın farkında mısınız?" (Tuna Kiremitçi, “Bu İşte Bir Yalnızlık Var”)

Пронајдете ги наставките за деклинација во следниов текст: Oturduğu yerden uzanıp elimi tuttu, "İnsan sizin yanınızda iyi hissediyor" dedi, "Teşekkür ederim." O gece sahnede fırtına gibi estik. Masalarda oturanları dans ettirdik, duygulandırdık, içlerini hayatla doldurduk. Sarhoş olmalarını, terlemelerini, birbirlerine dokunmalarını sağladık. Patronların sekreterlerle, şube müdirelerinin üniversite öğrencileriyle yakınlaşmasına neden olduk. (Tuna Kiremitçi, “Bu İşte Bir Yalnızlık Var”)

ЗА ДЕНЕС ТОЛКУ 