IV. GEZEGENLERİN GÖRÜNEN HAREKETİ - II Şimdi Kepler kanunlarından faydalanarak görünen hareketlerin nasıl açıklanabileceğini görelim. Bunun için iç ve dış gezegenler ayrı ayrı incelemek gerekir.

İç gezegenler: Örnek olarak Venüs’ü alalım İç gezegenler: Örnek olarak Venüs’ü alalım. Venüs ile Yerin Güneş etrafında dolanma süreleri oranı, yaklaşık 8/13 tür. Kolaylık sağlamak için 8/12 alalım: buna göre Venüs üç defa dolandığında yer iki defa dolanmış olacaktır. Üçüncü Kepler kanununa göre, bu periyotlara karşılık gelen ortalama uzaklıkları kolayca hesaplayabiliriz.

Kolaylık olmasa için yörüngeleri birer daire kabul ederek yarıçapları, 3/4 ile orantılı, aynı merkezli iki daire çizelim. İçteki daire Venüs’ün dıştaki de yerin yörüngesi olsun (Şekil 9). Belirli bir anda Venüs alt kavuşum konumuna gelebilir. Bu durumda incelemeye başlayalım. Periyotlar oranını 8/12 aldığımıza göre Venüs’ün yörüngesini 8, Yerinkini de 12 eşit parçaya bölelim. Yani yer va Venüs yörüngeleri üzerindeki bir bölümlük yolu eşit zamanda alacaktır.

> Şekil 9 Günlük Hareket 6 7 18 5 19 17 4 12 8 20 5 3 4 20 13 11 16 21 19 9 21 6 14 22 18 10 2 15 3 23 17 14 22 15 24 9 2 10 7 16 1 8 23 13 11 1 12 24 Şekil 9

Alt kavuşum konumunda Venüs ve Güneş aynı doğrultuda olduklarında Venüs görülmez. Güneş ile beraber doğar ve batar. 1-1 konumu, geldiklerinde yerden bakıldığına göre Venüs, Güneş’in batısındadır, yani Güneşten önce doğar ve önce batar. Bu durumda Venüs doğmadan önce doğu ufkunda bir sabah yıldızı olarak görülür. Venüs 3-3 konumuna kadar güneşin batısındadır. Yani batı uzanımındadır, ve 3-3 konumunda, en büyük batı uzanımında bulunur. Venüs’ün en büyük batı uzanımı 48o’dir. Bu konumdan sonra Venüs’ün batı uzanımı küçülmeye başlar ve 12-12 durumuna kadar devam eder. 12-12 durumunda üst kavuşum halindedir. Güneşin arkasındadır, görülmez. 13-13 de Venüs Güneşin doğusuna geçmiştir, yani güneşten sonra doğar ve sonra batar. Artık bir akşam yıldızı olarak görünür. Doğu uzanımı yavaş yavaş büyür ve 21-21 de en büyük doğu uzanımına (48o) erişir; sonra tekrar doğu uzanımı küçülmeye başlar ve nihayet 24-24 de uzanım sıfır olup ikinci alt kavuşuma erişir.

Şimdi güneşi göz önüne almadan Venüs’ün Gök küresi üzerinde görünen yerinin değişimini inceleyelim. Şekilden görüldüğü gibi Venüs (0-0) konumundan (1-1) konumuna kadar batıya doğru hareket etmiş görülmektedir (geri hareket) (1-1) den biraz sonra yön değiştirerek doğuya doğru hareket etmeye başlar yani ileri harekete geçer. Yön değiştirme sırasında kısa bir zaman duraklar. Bundan sonra (23-23) konumuna kadar daima ileri hareketlidir. 23-23 konumunda bir duraklama yapar ve yön değiştirerek geriye hareket başlar ve yaklaşık iki ay bu yönde ilerler ; yine kısa bir duraklamadan (1-1 civarı) sonra tekrar ileri harekete geçer.

Görülüyor ki ya yaklaşık 22 ay ileri, 2 ay geri hareketlidir, ve geri hareket alt kavuşum yakınlarında olmaktadır. Venüs'ün yörünge düzlemi ile Yer yörünge düzlemi tamamen birbirine çakışık olmadığından görünen yörünge düğümlü olmaktadır.

Merkür gezegeni için de ayni inceleme yapılabilir, Merkür için en büyük uzanım 28o dir. İç gezegenlerin yörüngeleri yerin yörüngesi içinde olduğundan Ay gibi evreler gösterirler. Güneşli yüzleri yerden değişik miktarlarda görünür. Üst kavuşumda aydınlık yüzünü, alt kavuşumda karanlık yüzünü ve en büyük uzanımlarda da yeni yüzünü görürüz (Şekil 10).

Dolun Şişkin Şişkin Dördün Dördün Hilal Yer Şekil 10

Dış Gezegenler: örnek olarak Jüpiter'i alalım Dış Gezegenler: örnek olarak Jüpiter'i alalım. Onun Güneşten uzaklığı Yer-Güneş uzaklığının 5 katı ve periyodu 12 yıldır. Buna göre, yarıçapları oranı 5 olan aynı merkezli iki daire çizelim. Yörüngesini temsil eden daireyi 12 eşit parçaya ayıralım (Şekil 11). Jüpiter’in periyodu 12 yıl olduğuna göre bir yılda 30 lik bir yay kat eder. Bunu da 12 eşit parçaya bölersek bu parçalardan her birini bir ayda kat edecektir. Şimdi şekil üzerinde görünen hareketi inceleyelim.

< < Şekil 11 12 Jüpiter 10 8 9 6 10 8 4 11 7 2 12 6 Yer 5 1 2 4 Yer < 5 1 2 4 3 Şekil 11

Kavuşum konumunu başlangıç alalım (0-0) Kavuşum konumunu başlangıç alalım (0-0). Bu durumda Jüpiter Güneşin arkasında olduğundan gözükmez. (1-1) e gelindiğinde Jüpiter Güneşe göre geri kalmıştır, yani güneşin batısındadır. Güneşten önce doğar ve Güneşten önce batar yani sabah yıldızıdır. Bundan sonra batı uzanımı devamlı olarak artar, (4-4) te 90o ve 6-6 ile 7-7 arasında 180o (Karşılaşma) olur. Karşılaşa konumunda, Güneş batarken doğar Güneş doğarken batar. bu konumdan sonra Jüpiter Güneşe göre doğudadır. 0 halde güneşten sonra doğar ve sonra batar yani akşam yıldızıdır. Karşılaşmadan sonra Jüpiter Güneşe hergün biraz daha doğudan yaklaşır, 9-9 da uzanımı 90o olur ve yaklaşma devam eder ve ancak 13-13 den biraz sonra ikinci kavuşum meydana gelir.

Şimdi de Jüpiter’in gök küresi üzerindeki görünen yerinin değişimini inceleyelim. (bunun için Yer-Jüpiter doğrultusunun değişimini inceleyelim). 0-0 dan 4-4 konumuna kadar Jüpiter (yerden bakıldığına göre) pozitif yönde (doğuya doğru) yer değiştirir; yani ileri hareketlidir. 4-4 den 5-5 e kadar hemen hemen yer değiştirmez, yani gezegen duraklar ve sonra geri harekete başlar ve bu 8-8 e kadar devam eder. 8-8 den 9-9 a kadar duraklar ve sonra tekrar ileri harekete geçer. Demek ki Jüpiter gibi bir dış gezegen, karşılaşma konumu yakınlarında iken geri hareket etmektedir. Halbuki bir iç gezegen alt kavuşum civarında geri hareket ediyordu. O halde genel olarak bir gezegen yere en yakın olduğu zaman geri hareket ediyor gibi görünmektedir.

Gezegenlerin yörünge düzlemlerinin Yer yörünge düzlemi ile çakışık olmadığı göz önüne alınırsa, böyle bir hareketin gök yüzünde ilmikli bir eğri meydana getireceği kolaylıkla anlaşılır. Dış gezegenler ay gibi bütün evreleri göstermezler. Kavuşum ve karşılaşma konumlarında onların yerden görünen yüzleri tamamen aydınlanmıştır. Diğer konumlarda da yine dolun evreden fazla ayrılmazlar. Güneşe dönük olan yüzleriyle dünyaya dönük olan yüzleri hemen hemen aynıdır. Dış gezegenler her zaman hemen hemen dolun evrede görünürler, yalnız Mars biraz ayrıcalık gösterir; uzanımı 90o ye yakınken şişkin aya benzer (Şekil 12).

Kavuşum Dolun Güneş Şişkin Şişkin Yer Dolun Karşılaşma Şekil 12

Kaynaklar Astronomi I Ders Notları by Prof. Dr. Semanur ENGİN, Ankara Üniversitesi http://www.physics.hku.hk/~nature/CD/regulare/lectures /chap02.html http://www.astro.columbia.edu/~archung/labs/fall2001/le c01_fall01.html http://www.timezone.com/library/tmachine/tmachine0005 http://www.phy.olemiss.edu/~luca/astr/Topics- Introduction/Eclipses-N.html http://www.astrologyclub.org/articles/nodes/nodes.htm