BİTKİ TANIMA VE DEĞERLENDİRME II DERS NOTLARI-VI (ABIES)

ABIES ABIES MILL., GÖKNAR - FAM.: PINACEAE Vatanı: Esas itibariyle Kuzey Yarı Küresi’nin ılıman kuşağında dağlık bölgelerde, bu arada memleketimizde, Kuzey Afrika ve Himalaya’larda doğal yayılmış yapmaktadır. Tür sayısı: 40 Habitusu: Yaz kış yeşil, genellikle piramidal veya dar konik şekilde gelişme gösteren boylu ağaçlardır. Dalları çevrel dizilmiş ve yanlara doğru yönelmiştir. Gövdesi nadiren çatallanır. Gövde kabuğu genç ağaçlarda ince, genellikle pürüzsüz, yaşlı ağaçlarda ise; kalın çatlaklı ve gövdenin dip kısmı ekseriya olukludur. Tomurcukları yuvarlak veya yumurta şeklinde, uç kısmı yuvarlak veya sivri, reçineli ya da bazı türlerde olduğu gibi reçinesizdir. Sürgünleri genellikle tüysüz, nadiren olukludur. Çiçek ve kozalakları: Çiçeklcri tek evciklidir. Erkek çiçekler sürgünlerde üst yaprakların koltuğunda yer alırlar. Uçları aşağıya doğru yönelmiş olup, pul şeklinde örtü yaprakçıkları tarafından korunurlar. Dişi çiçekler sürgün olarak, münferit halde bulunurlar. Kozalakları yumurta veya silindir biçiminde ve yukarıya doğru yönelmişlerdir. Kozalak pulları, tohum olgunlaştığında tohumla birlikte ağaçta kalan kozalak ekseninden ayrılarak yere dökülürler.

ABIES Ekolojik istekleri: Işık: Bazı türler hariç, göknarlar genellikle yan gölge şartlara ihtiyaç gösterirler. Nem: Nispi nemi yüksek, yaz ayları yağışlı olan serin ve ılıman bölgeler göknarlar için genellikle ideal yetişme ortamlarıdır. Bazı türler geç ilkbahar donlarına karşı duyarlıdırlar. Toprak istekleri: Göknarlar nemli, kumlu veya kumlu killi topraklarda iyi gelişirler. Abies alba, A. cephalonica ve A. pinsapo hariç diğer türler kireçli topraklardan hoşlanmazlar. Peyzaj mimarlığında kullanımı: Göknarların iğne yapraklı ağaçların çoğunda olduğu gibi, çim sahalarında soliter halde, ancak çok geniş yeşil alanlarda ise gruplar halinde bulundurulmaları uygundur.

Abies nordmanniana Spach. Doğu Karadeniz Göknarı, Kafkasya Göknarı Doğu Karadeniz Bölgesi ve Kafkaslar’da Picea orientalis ile karışık halde doğal yayılış yapan bir göknar türüdür. Samsun ve Kızılırmak’tan itibaren Kafkaslar’a kadar uzanan Doğu Karadeniz dağlarında saf veya karışık olarak bulunur. Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yüksek dağ bölgelerinin kuzey yamaçlarında Fagus orientalis, güney yamaçlarında ise Pinus nigra var caramanica ve Quercus türleri ile ve Giresun ve Artvin’de Picea orientalis ile karışık meşcereler oluşturur. Optimal yetişme ortamlarında 30-40 m’ye ulaşır. Abies nordmanniana geç donlara karşı hassas olan, gençlik devresinde yarı gölge ortam isteyen, kumlu veya killi taze topraklarda yetişebilen ve fakat iyi gelişebilmesi için mutlaka nispi neme ihtiyaç gösteren bir göknar türüdür. İlk gençlik devresinde (1-20 yaş arasında) gayet yavaş gelişme göstcrir. Geç sürgün verdiğinden ilkbahar donlanndan zarar görmez.

Abies nordmanniana Doğu Karadeniz Göknarı geniş piramidal şekilde gelişir ve çok sık dallanma gösterir. Alt dalları yanlara doğru horizontal yönelir veya hafifçe aşağıya doğru sarkar. Gövdesi gri, genç sürgünleri parlak yeşilimsi sarı renkte olup, ekseriya kısa tüylüdür.

Abies nordmanniana İğne yaprakları 2-3 crn uzunluğunda ve 2-2,5 mm genişliğinde, parlak koyu yeşil renkte, uç kısmı yuvarlak, bazan kertikli, alt kısmı 2 adet gümüşi beyaz şeritlidir. Genç sürgünlerde iğne yapraklar çok sıralı, yaşlı dallarda ise gayri rnuntazam iki sıralı dizilmiştir. Horizontal yönde olan iğne yapraklar, yukarıya doğru yönelmiş bulunanlardan daha uzundur.

Abies nordmanniana

Abies nordmanniana Kozalakları uzun yumurta biçiminde, 15-16 cm uzunluk ve 5 cm genişlikte, gençlikte yeşilimsi, olgun halde kahverengi ve ekseriya bol reçinelidir. Abies nordmanniana park ve bahçelerde, bilhassa geniş yeşil alanlarda soliter halde bulundurulmaya veya gruplar halinde kullanılmaya uygundur. Endüstri bölgelerinde kullanıldığında kirli hava şartlarından fazla zarar görmez. Doğu Karadeniz Göknarı ancak nispi nemi yüksek olan yerlerde, nemli topraklarda iyi gelişme gösterir. Abies nordmanniana soliter halde bulundurulmaya ya da gruplar halinde kullanılmaya uygundur. Endüstri bölgelerinde kullanıldığında kirli hava koşullarından fazla zarar görmez.

Abies nordmanniana

Abies nordmanniana subsp. bornmuelleriana Abies nordmanniana subsp. bornmuelleriana Mattf. Batı Karadeniz Göknarı, Uludağ Göknarı Bu alt tür Türkiye’ye özgü bir endemik takson olup, ünlü botanikçi Bornmueller’in adını almıştır. Uludağ Göknarı, çoğunlukla 40 metreye değin boylanabilen birinci sınıf orman ağacı durumundadır. Ana türe çok yakından benzemekle birlikte, genç sürgünlerin tüysüz, tomurcukların da reçineli olması ile ondan ayrılır

Abies nordmanniana subsp. bornmuelleriana Kozalak, iğne yaprak gibi öteki tüm morfolojik özelliklerce Doğu Karadeniz Göknarı’nın hemen tümüyle aynısıdır. Ayrıca, ondan küçük bir farklılık olarak iğne yapraklarının bazılarının üst yüzlerinin uç kısımlarında da beyaz stoma lekeleri görülmektedir. Nisbi nem açısından Doğu Karadeniz Göknarına oranla daha kanaatkar olması nedeniyle Ankara’da kent içi yeşil alan oluşturulması çalışmalarında A. Nordmanniana’ya tercih edilir.

Abies nordmanniana subsp. bornmuelleriana

Klikya Göknan, Toros Göknarı Abies cilicica Abies cilicica Carr. Klikya Göknan, Toros Göknarı Ülkemizde Toroslar'da 1300-2000 m yüksekliklerde ve Lübnan dağlarında Cedrus libani, Pinus nigra ve Juniperus drupaceae ile birlikte doğal olarak yetişen bir türdür 25-30 m kadar boylanır. Gövdesi kül renginde ve pürüzsüz olup, ileri yaşlarda çatlamalar gösterir. Tepe dar bir piramit şeklindedir. Bol dallanma gösterir. Alttaki dallar horizontal veya aşağıya doğru yönelmiştir. Genç dallar sarı kahverengi, önce tüylü ve pürüzsüzdür. Tomurcuklar yumurta şeklinde, uç kısmı sivri, hafif reçinelidir.

Abies cilicica Yaprakların üst kısmı açık yeşil, alt kısmı her birinde 7 çizgi bulunan 2 adet beyaz renkte stoma şeridi bulunur. Yapraklar oldukça seyrek sıralanmış, dalın üst kısmında yukarıya doğru yönelmiştir.

Abies cilicica Kozalakları silindir şeklinde, 15-20 cm uzunluğunda ve uç kısmı sivri, kırmızı kahverengidir. Abies ci1icica güneşli veya yarı gölge ortamlardan, rutubetli, kumlu veya normal killi topraklardan hoşlanır. İlkbahar donlarından zarar görür. Dekoratif görünüşe ve hızlı gelişime sahip olan A. cilicica geniş yeşil alanlarda özellikle gruplar halinde kullanılmaya elverişli bir göknar türüdür. Ege, özellikle Akdeniz Bölgesi'nde yeşil alanların tesislerinde bu göknar türüne yer verilmelidir.

Abies equi-trojani Aschers. et Sint. (A. nordmanniana ssp. equi-trojani Coode et Cullen), Kazdağı Göknarı Doğal olarak ülkemizde, Çanakkale’de Kazdağı’nda 1300-1800 m yüksekliklerde yetişmekte olan bu tür, A. bornmülleriana’ya benzer ve A. cephalomca ile A. nordmanniana arasında bulunur. Yapılan araştırmalar A. equi-trojani'nin saf bir tür değil, A. cephalonica ile A. bornmülleriana’nın doğal bir melezi olduğunu ortaya koymuştur. Kazdağı Göknarı doğal yayılış, bölgesinde saf veya Pinus nigra ve Fagus orientalis ile karışık meşcereler teşkil etmektedir. Kazdağı Göknarı yeryüzünde tek doğal bulunuş yeri Kazdağlar olduğu için endemik bir ağaçtır. 1883 te keşfedildiğinde başka bir göknar türünün varyetesi sanılmıştı, ama daha sonraları bunun yeni bir tür olduğu anlaşılmış ve civardaki Truva kentinden dolayı ona Abies equi-trojani adı verilmiştir. Mitolojide de Odysseus'un Truva Atını Kazdağı Göknarından yaptığı söylenir. Piramidal yapıdaki ağaç 30 m. kadar boylanabilir.

Abies equi-trojani İğne yaprakları uzun sürgünler üzerinde (kısa sürgünü yoktur) tek tek ışığa yönelik olarak tarak biçiminde dizilmişlerdir. İğne yapraklar sürgün ucuna doğru daralırlar. Işık yapraklarının uçları sivri diğerleri ise küt veya kertiklidir. Yapraklar yassı ve iki yüzlüdür. Yaprağın üst yüzü hafif olukludur, alt yüzünde ise iki tane belirgini gümüşi renkte beyaz stoma bandı bulunur. İğne yapraklar sürgünler üzerinde uzun süre, 7-10 yıl kalır. Kozalakları 15-20 cm boyunda ve silindir şeklinde olup, örtü pulları geriye doğru kıvrılmıştır. A. equi-trojani ülkemizde henüz yeşil alanlarda kullanılmakta olan yaygın bir tür değildir.

(Abies pectinata Loud.), Ak Göknar Abies alba Abies alba Mill. (Abies pectinata Loud.), Ak Göknar Doğal olarak Güney ve Orta Avrupa'nın dağlık bölgelerinde yetişen bu tür, uygun toprak ve iklim şartlarında 40-50 m yüksekliğe ulaşır. Gençlik devresinde piramidal, yaşlı halde düzensiz veya yuvarlak tepeye sahiptir.

Abies alba Abies alba’nın gövde kabuğu gri beyaz ve pürüzsüz, dalları ise gri kahverengi ve tüylüdür. Uç tomurcuklar yumurta şeklinde, reçinesiz veya çok hafif reçinelidir. Yaprakları 1.5-3 cm uzunluğunda, uç kısmı küt veya çatallanmıştır; üst yüzü parlak koyu yeşil renkte olup, alt kısmı ise 2 adet beyaz şeridi bulunur.

Abies alba Kozalakları silindir şeklinde, uç kısmı küt, gençlik devresinde yeşil, olgunlaştığında kahverengi olup 10-15 cm uzunluktadır. Kozalak pulları dışarıya doğru tüylü, örtü pulları ise geriye dönüktür.

Abies alba Kışları fazla soğuk, kontinental iklim şartlarına veya yazları kurak yerlerde yetiştirilmeye uygun olmayan bir türdür. Özellikle gençlik devresinde doğrudan doğruya güneş ışığına maruz yerlerde bulundurulmamalıdır. Abies alba iyi gelişebilmek için yüksek nispi neme ve kumlu toprağa ihtiyaç gösterir. Ülkemizde ancak Marmara ve Karadeniz Bölgesi'nde yetiştirilebilir. Peyzajda geniş yeşil alanlarda soliter halde bulundurmalı, ancak çok geniş yeşil alanlar da gruplar oluşturulmalıdır.

Abies balsamea (L.) Mill. Balzam Göknarı Kuzey Amerika’nın doğusunda, Göller bölgesinde Kanada’da doğal olarak bulunur.Vatanında genellikle 15-20 m. Boylanır. Oldukça sığ köklüdür. Bataklık arazide saf meşcereler kurar. Uzun ömürlü değildir, 150 seneden fazla yaşamazlar.

Abies balsamea 1,5-2 cm uzunluğundaki iğne yaprakları koyu yeşil renktedir. Uçları yuvarlak veya hafif kertiklidir, alt yüzlerinde belirgin iki gümüşi stoma bandı bulunur. Oğuşturulduğunda aromatik bir koku yayar. Kozalakları küçük, silindirik biçimde, 6-10 cm uzunluğunda, tazeyken koyu menekşe rengindedir. Üzerinde bol reçine akıntıları görülür.

Abies balsamea Kabuğundaki reçine bezlerinden elde edilen reçine ‘Kanada Balsamı’ olarak mikroskobik objelerin lam ve lamel arasına monte edilmesinde kullanılır. Bataklık yerlerin ağaçlandırılması için uygundur. Nisbi nem isteği fazladır.

Abies cephalonica Loud. (A. panachaica Heldr., A. reginae amaliae Hel- dr.), Yunanistan Göknarı Ana vatanı olan Yunanistan’da 20-30 m yüksekliğe ulaşır. Geniş piramit şeklinde taç oluşturur. Bol ve sık bir dallanma gösterir ve dalları narindir. Gayet dolgun ve güzel bir habitusa sahiptir. Gövdesi gri, pürüzsüz olup, ancak ileri yaşlarda çatlamalar gösterir. Genç dallar parlak açık kahverengidir. Tomurcuklar yumurta şeklinde ve bol reçinelidir.

Abies cephalonica Yaprakları: 2-3 cm uzunluğunda, üst kısmı parlak koyu yeşil renkte, basık, alt kısmı her birinde 5-6 çizgi bulunan 2 adet beyaz renkte stoma şeridi olup, uç kısmı sivri, sert ve batıcıdır.

Abies cephalonica Kozalakları silindir şeklinde, önce yeşilimsi kahverengi, olgun halde kahverengi, 5-20 cm boyunda ve üst kısmı reçinelidir. Örtü pulları geriye doğru dönüktür. Ege ve Akdeniz Bölgesi’nde yeşil sahalarda kullanılmaya, bilhassa hızlı geliştiğinden, gayet uygundur. Geç ilkbahar donlarından, özellikle genç sürgünler, zarar görürler. Normal kumlu veya killi kum topraklarında iyi gelişir. Kireçli topraklardan, güneşli veya yarı gölge olan ve fakat rüzgara maruz bulunmayan yerlerden hoşlanır. Yeşil saha tesislerinde münferit veya gruplar halinde kullanılabilir. İyi gelişebilmesi için geniş bir sahaya ihtiyaç gösterir. Bu bakımdan çok büyük parklar hariç, normal büyüklükteki yeşil alanlarda soliter olarak kullanılması uygundur.

Abies cephalonica 'Meyer's Dwarf'

Sahil Göknarı, Dev Göknar Abies grandis Abies grandis Lindl. Sahil Göknarı, Dev Göknar Vatanı Kuzey Amerika, Kuzey Pasifik sahili, özellikle Kanada'nın batı sahilinde Vancouver adasıdır. Bu bölgelerde A. grandis'e bilhassa nemli vadi tabanlannda rastlanır. Sahil Göknarı'nın vertikal yayılışı 2000 m'ye ulaşır. A. grandis, mevcut göknar tür ve alt türleri içerisinde 90 m yüksekliğe ulaşabilen en boylu Abies türüdür. Sahil Göknarı alt kısımda aşağıya, üst kısımda ise yukarıya doğru yönelmiş dalları ve piramit şeklindeki tacı ile gayet güzel bir görünüşe sahiptir. Dona karşı kısmen mukavim olmakla beraber, sert ve çok soğuk iklim bölgelerinde dondan zarar görür. Hafif gölge ve rüzgara maruz olmayan mahaller ve hafif nemli topraklar, yazın nemli kıyı iklim şartlan Abies grandis için ideal yetişmeortamlarıdır. Böyle yetişme ortamlarında Sahil Göknarı çok süratli gelişme gösterir.

Abies grandis İğne yaprakları basık, düz, parlak koyu yeşil renkte, alt kısmında 2 adet beyaz şeritli olup, iki sıralı veya çift iki sıralı dizilmişlerdir. Uç kısımları küt veya çentiklidir. Genç dallar zeytin yeşilinden kahverengiye kadar değişir ve gayet ince tüylüdür. Ağacın gövdesi önce pürüzsüz, ileri yaşlarda ise yarıklı ve kahverengidir.

Abies grandis Kozalakları silindir şeklinde, 5-10 cm uzunluğunda,olgunlaşmadan önce yeşilimsi kahverengidir. Gençlik devresinde yarı gölge ve gölge, havadar yerlere ihtiyaç gösterir. Taze kumlu veya killi topraklarda iyi gelişir. Geniş yeşil alanlarda münferit halde veya gruplar halinde bulundurulabilir. Uygun ekolojik koşullarda monumental ağaçlar teşkil eder.

Abies pinsapo Abies pinsapo Boiss. İspanya Göknarı Güney İspanya'da Malaga dağlarının kuzey yamaçlarında doğal halde yetişnektedir. Yavaş gelişen bu göknar türü vatanında 25 m yüksekliğe ve 1 m göğüs çapına. ulaşır. Geniş pirarnit şeklinde tacı ve ekseriya çatallaşmış gövdeyi olan İspanya Göknarı, sıcak iklim şartlarında ve kireçli topraklarda yetişebilir. Dalları genellikle aşağıdan itibaren başlar ve sık dizilmiştir. Gövde gençlik devresinde kaygan, yaşlı halde pürüzlüdür. Genç sürgünler sarımsı kırmızı kahverengi, tüysüzdür.

Abies pinsapo İğne yapraklar koyu yeşil renkte, dallardan etrafa doğru dik olarak çıkmakta ve sürgünü silindir şeklinde çevrelemektedir. Bu husus A. pinsapo'yu diğer göknarlardan ayıran en bariz bir özelliktir. İğne yaprakların sürgün üzerinde yer aldığı dip kısmı basıktır. Sert, kalın, kısa, 1-1,5 cm uzunlukta, uç kısmı sivri, batıcı, nadiren kül, üst kısmı ortada dışarıya doğru şişkin olan iğne yapraklar alt kısımda 2 adet beyazımsı şeridi bulunur.

Abies pinsapo Kozalakları yukarıya doğru yönelmiş olup, silindir şeklinde ve 10-15 cm uzunlukta, 4-5 cm genişlikte ve açık kahverengidir.

Abies pinsapo Abies pinsapo güneşli veya yarı gölgede, fazla kuru olmayan kumlu veya killi topraklarda yetişebilir. Dona karşı fazla dayanıklı değildir. Kara iklimine sahip olan yerlerde soğuktan zarar görür. Bu bakımdan mutedil iklim bölgeleri için tavsiye edilebilir. İspanya Göknarı geniş yeşil alanlarda münferit halde kullanılmaya uygundur. Abies pinsapo'nun peyzaj mimarlığında kullanılan başlıca kültür formları: cv. 'Argentea' (iğne yaprakları mavimsi griden gümüşi griye kadar değişir), cv. 'Aurea' (iğne yaprakları sarımsı yeşilden sarıya kadar değişir), cv. 'Glauca' (iğne yaprakları mavi yeşil renkte), cv. 'Pendula' (dalları sarkık formda), cv. 'Fastigiata' (bitki sütun şeklinde gelişir, dallar yukarıya doğru yönelmiş), cv. 'Hammondii' (bodur form; gövde kısa, dal. ve iğne yapraklar ana forma nazaran daha kısa) ve cv. 'Pyramidata' (bodur ve yuvarlak formda, dallar yukarıya doğru yönelmiş ve bol sayıda) dır.

Kolorado Göknarı, Gümüşi Göknar Abies concolor Abies concolor Hoopes Kolorado Göknarı, Gümüşi Göknar Doğal yaylılışı Kuzey Amerika'nın batısı, özellikle Kolorado ve Güney Kaliforniya dağlarıdır. Vatanında 30-40 m'ye ulaşır, Aşağıdan tepeye kadar sık ve bol dallanma gösterir, Dallar yanlara doğru horizontal olarak yayılır veya hafifçe aşağıya doğru sarkar. Gövde açık gri renkte ve pürüzlü, genç dallar gri yeşil ya da zeytin yeşili renkte, pürüzsüz veya kısa tüylüdür.

Abies concolor İğne yapraklar dar ve uzun (4-8 cm), uç kısmı ekseriya yuvarlak, nadiren sivri, derimsi, üst ve alt kısmı mat, mavimsi gri, dal üzerinde gayri muntazam dizilmiş, yukarıya doğru bükülmüş, konveks formda, alt ve üst kısmında mavimsi beyaz çizgilidir.

Abies concolor Kozalakları silindir şeklinde, 8-12 cm uzunluğunda, uç kısmı dar, olgunlaşmadan önce kırmızımsı yeşildir. Pullar yelpaze şeklinde, örtü pulları gizlenmiştir. A. concolor güneşli veya yarı gölge ortamları sever, Kuru veya taze kumlu topraklarda yetişebildiği gibi, kumlu killi topraklarda da iyi gelişme gösterir. Toprak istekleri bakımından diğer göknar türlerine nazaran en kanaatkar olanıdır. Donlara karşı hassas değildir. Yavaş gelişir. İzmir iklim şartlarına çok yavaş gelişme göstermesine rağmen, yarı gölge şartlarda ve rüzgara maruz olmayan ortamlarda bulundurulduğu ve yazın devamlı sulama yapıldığı hallerde, iyi adapte olabilmektedir.

Abies concolor A. concolor gerek renk ve gerekse habitus bakımından çok güzel görünüşe sahip olan bir göknar türüdür, Geniş yeşil alanlarda soliter halde kullanılabildiği gibi, grup kullanımına da uygun olan iğne yapraklı bir ağaçtır, Kirli havaya karşı çok dayanıklı olduğundan endüstri bölgelerinde bulundurulabilir. Ülkemizde Marmara ve Karadeniz Bölgesi A. concolor için en uygun iklime sahip bölgelerdir.

KAYNAKLAR Akman, Y., Ketenoğlu, O., Kurt, L., Kurt F. Ve Körüklü S.T. 2012. Gymnospermae (Açık Tohumlular). Ajans-Türk Gazetecilik Matbaacılık. ISBN: 978-975-97436-2-0. Anşin, R. Ve Özkan, Z. C. 2001. Tohumlu Bitkiler / Açık Tohumlular. Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi. No:122-15, Trabzon. Boyd, P. (Ed.). 1999. The Illustrated Book of Trees. Salamender Books Limited. ISBN: 184065-0834. London. Demirtaş A. 2016. Ankara’nın Ağaç, Ağaçcık ve Çalıları. Kırsal Çevre ve Ormancılık Sorunları Araştırma Derneği Yayını. ISBN: 978-9944-0142-5-0. Ankara. Mamıkoğlu, N. G., 2010. Türkiye’nin Ağaçları ve Çalıları. NTV Yayınları. ISBN: 978-605-5813-49-9. Orçun, E. 1972. Özel Bahçe Mimarisi – Dendroloji Cilt.1, İğne Yapraklı Ağaç ve Ağaçcıklar Ders Kitabı. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. No:196, İzmir. Seçmen, Ö., Gemici, Y., Görk, G., Bekat, L. ve Leblebici, E. 2000. Tohumlu Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi Basımevi. No:116, İzmir. Yaltırık, F. 2000. Dendroloji: ders kitabı : Gymnospermae-angiospermae. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi. 2. Baskı. ISBN: 9754045941, 9789754045949. İstanbul.