İLKEL HAREKETLER DÖNEMİ ÖĞR.GÖR.CEM SAMUT

0-2 yaşlar arasında gözlenen ilkel hareketler, istemli hareketlerin ilk biçimidir. Bebeğin oturması, emeklemesi, ayakta durabilmesi, gelişimde olgunlaşmanın önemini ortaya koymaktadır. Bu hareketler, yaşamın ilk iki yılında kemik, kas ve sinir sistemindeki gelişimin yanısıra, bebeğe sağlanan alıştırma olanakları sonucu ortaya çıkarlar. îlkel hareketler olgunlaşmaya bağlıdır ve ortaya çıkışlarında önceden kestirilebilen bir sıra izlerler. Normal koşullarda bu sıra değişmez, ancak bunların ortaya çıkış zamanları, hızları çocuktan çocuğa farklılık gösterebilir. Bu bireysel farklılıkların kaynağını kalıtsal ve çevresel etmenler oluştururlar.

Yaşam için gerekli olan istemli hareketlerin temelini oluşturan ilkel hareketler baş, boyun ve gövde kaslarının kontrolü gibi dengeleme (stability) hareketleri, uzanma, bırakma, yakalama gibi manipülatif becerile­ri, sürünme, emekleme, yürüme gibi lokomotor hareketleri kapsar.

İlkel hareketler dönemi iki evrede incelenebilir. REFLEKSLERİN ORTADAN KALKTIĞI EVRE Bu evre, doğumla başlar ve bir yaşına kadar sürer. Bu dönemde, sinir sisteminin olgunlaşması ile refleksler yerlerini istemli hareketlere bırakırlar. Bu dönemde istemli hareketlerdeki farklılaşma ve bütünleşme zayıftır. Ha­reketler amaçlı olmasına karşın, kontrolsüz ve kabadırlar. Örneğin, bebek bir nesneyi yakalamak istediğinde el, bilek, kol, omuz ve hatta gövdenin tümü­nün katıldığı kaba bir hareket yapar. Bir başka deyişle, elin nesneye uzatılma sürecinde istemli bir hareket olmasına karşın kontrol eksikliği vardır.

İLK KONTROL EVRESİ Birinci yaş ile ikinci yaş arası, ilk sene ortaya çıkan ilkel hareketler üzerinde alıştırmalar yapıldığı ve bunların kontrol edildiği evredir. Duyu ve motor sistemleri arasındaki farklılaşma süreci ve algısal motor bilgilerin daha anlamlı biçimde bütünleştirilmesi gerçekleştirilir. Zihinsel ve motor süreçlerdeki hızlı gelişme sonucu ilkel hareket yeteneklerinde hızlı bir artış gözlenir. Bu evrede, bebekler temelde denge sağlama, lokomotor ve manipülatif becerilerde uzmanlaşma ve kontrol kazanma ile ilgilenirler.

Denge Sağlama Bebek bedenini dik tutabilmek için, yerçekimine karşı sürekli bir uğ­raş vermek zorundadır. Yerçekimine karşı kas ve kemik sistemi üzerinde kontrol sağlamak, tüm bebekler için önceden kestirilebilir bir sıra izler. Ön­ce baş ve boyun kontrolü,daha sonra gövde bacakların kontrolü sağlanır. Bebeğin yatar durumdan dik duruma geçebilmesindeki sıralı ilerlemede, baştan ayağa gelişim ilkesi açıkça gözlenebilir. Yeni doğmuş bebek baş ve boyun kaslarnı kontrol edemez. 1. ayın sonunda, bu kasların kontrolü kazanılmaya başlar ve bebek yüzüstü yatırıldığında çenesini kaldırabilir. 5 aylık bir bebeğin ise, sırtüstü yatırıldığında başını kaldırabilmesi gerekir.

Gövde kontrolü 2. ayda başlar Gövde kontrolü 2. ayda başlar. Bebek elinden tutulup kaldırıldı­ğında dik duruma gelebilmek için çaba harcar. Bu çaba, gövde kontrolünün bir göstergesidir. 2. ayın sonunda bebek yüzüstü yatırıldığında göğsünü yerden kaldırabilmelidir. Bebekler, ancak göğüslerini yerden kaldırabilir duruma geldiklerinde dizlerini göğüslerine doğru çekerek ani bir tekmeleme hareketini yapabilirler. Gövde kaslarının kontrolünün kazanıldığının bir baş­ka göstergesi de bebeğin yüzüstü durumdan sırtüstü duruma geçebilmesidir. Bu hareket, yaklaşık 6. ayda başarılır. Sırt üstü durumdan yüzüstü du­ruma geçebilme ise, yaklaşık 8. ayda gerçekleşir.

Kendi başına otur­ma becerisi, tüm gövdenin kontrol edilmiş olmasını gerektirir. 4 aylık bir bebek destekle oturabilir. Desteksiz oturma ise, 7. ayda gerçekleştirilir. Böylece, bebek gövdesinin üst kısmını tümüyle kontrol etmeyi başarmış olacaktır. Bu arada bebek, bir yandan da kollarını ve ellerini kontrol etmeye başlar. Objeyi tutma ve ağza sokma gibi manipülatif becerilerin kazanılması da duyu motor mekanizmanın bilgi toplamasını sağlar.

Dik durumda ayakta durabilme denge açısından dönüm noktasıdır Dik durumda ayakta durabilme denge açısından dönüm noktasıdır. Kas-sinir sistemi kontrolünün kazanıldığının ve artık yer çekiminin bebeğin hareketlerini engelleyemediğinin bir göstergesidir. 8-9 aylık bir bebek çevresindeki eşyalardan destek alarak ayağa kalkabilir. Giderek eşya­lardan daha az destek almaya başlar. Zaman zaman kısa süreler için de olsa desteksiz olarak ayakta durmaya çalışarak dengesini dener. Kendi başına uzun süre ayakta durabilme genellikle kendi başına yürüyebilme ile birlikte gerçekleşir. Normal olarak bebekler 11.-13. aylar arasında tutunmadan ayakta durabilirler.

DENGELEME HAREKETLERİ % 25 % 50 % 75 % 90 Yüzüstü durumda başını kaldırma   0.6 Başı 45 derece kaldırma 1.3 2.2 3.1 4 Başı dik oturma 2.1 2.9 3.7 4.4 Başı 90 derece kaldırma 2.8 •3.7 4.6 5.6 Oturuşta başını düşürmeme 4.3 5.9 Yüzüstü durumda kol desteği ile göğsünü kal­dırma 3.6 6.6 Dönme 5.2 6.1 7 Yardımsız 5 sn. oturma 5 6 8 Oturmaya geçme 7.1 8.2 9.4 10.5 Tutunarak ayakta durma 8.1 Tutunarak ayağa kalkma 6.8 8.6 12.1 2 sn. ayakta durma 8.4 9.7 11 12.2 10 sn. ayakta durma 10.3 11.7 13 14.2 Eğilerek yerden alma 12 13.7 15.3 17 Topa vurma 13.1 15.2 17.3 19.4

YER DEĞİŞTİRME (LOKOMOTOR HAREKETLER) Lokomotor hareketler, büyük ölçüde dengeleme hareketlerine daya­nırlar. Bebek dengeleme hareketlerinde yeterli bir duruma gelmediği sürece özgürce yer değiştiremez. Bir başka deyişle, bebeğin her şeyden önce yer çekimi kuvvetine karşı koyabilmesi gerekir.

Sürünme hareketleri, bebeğin ilk amaçlı yer değiştirme çabalarıdır Sürünme hareketleri, bebeğin ilk amaçlı yer değiştirme çabalarıdır. Bebeğin baş, boyun ve gövde kasları üzerinde kontrol kazanması ile ortaya çıkar. Bebek yüzüstü durumda iken önündeki bir nesneye uzanabilir. Bunu başarırken başını ve göğsünü yerden kaldırır ve kolları ile bedenini ileri doğ­ru çeker. İlk sürünme hareketlerinde bacaklar genellikle kullanılmaz. Sürünmenin ortaya çıkış yaşı, bebekler arasında farklılık gösterir. Bu hareket genellikle 6. ayda gözlenirler.

Emekleme, sürünmenin gelişmiş biçimidir Emekleme, sürünmenin gelişmiş biçimidir. Sürünmeden farkı kol ve bacakların birbirine ters kullanılmasıdır. Emeklemede genellikle eller ve dizler kullanılır. Bebek elleri ve dizleri üzerinde 10. ay dolaylarında emek­lerken yeni koordinasyon ve denge yeteneği kazanır.

Bebeğin bağımsız yürüme çabaları genellikle 10. ve 15 Bebeğin bağımsız yürüme çabaları genellikle 10. ve 15. aylar arasın­da gözlenir. Denge sağlayabilmek amacı ile bacaklar açık, dizler hafif bükülü ve ayaklar dışa dönüktür. Bu ilk yürüme hareketleri, uyumlu ve akıcı de­ğildirler. Yürümenin ortaya çıkması temelde olgunlaşmaya bağlı olmakla birlikte çevresel etmenlerden de etkilenebilir. Gelişimsel olarak hazır olma­dıkça bebek yürüyemez. Bebeğe hazır olmadan yaptırılan alıştırmalar, yü­rümenin ortaya çıkmasını çabuklaştıramaz. Ancak, bebeğin sinir kas ve iske­let sistemi hazırsa o zaman çevresel etmenlerin (anne babanın yardımı, yürü­teç vs.) yararı olabilir.

LOKOMOTOR HAREKETLER % 25 % 50 % 75 % 90 Sıralama 8.4 9.6 10.8 12 Düzgün yürüme 11.7 12.8 14.1 15.4 Geri yürüme 12.9 14.8 16.7 18.6 Koşma 13.6 15.6 17.6 19.7 Merdiven çıkma 14 16.8 22.4

Manipülasyon Manipülatif hareketlerin ortaya çıkması da yürümedeki gibi uzun ve sıralı gelişim aşamalarından geçer. Becerili el hareketleri, çeşitli beden bö­lümleri arasında koordinasyonu gerektirir. Bu hareketlerin gelişimi de baştan ayağa ve içten dışa doğru bir yön izler. Burada manipülasyonun en temel üç hareketi uzanma, yakalama ve bırakma incelenmiştir. Bebek, ilk uzanma hareketlerinde başarılı olamaz. 4. ayda bebek, nesne ile ilişki kurma­sında gerekli olan el, göz koordinasyonunu sağlayabilir. Başlangıçta uzan­ma, kaba bir omuz ve dirsek hareketidir. Daha sonra bilek ve el harekete doğrudan katılır. 5. ayın sonunda bebek, mükemmel biçimde nesneye uzanarak dokunabilir.

Yakalama, doğumdan sonraki ilk 3 ayda tümüyle refleksif bir hare­kettir. İstemli yakalama, uzanmanın başarılmasından sonra ortaya çıkar. Bebek, bir nesneyi yakalamak istediğinde önceleri baş parmağını kullana­ madığından nesneyi kabaca avuçlar. Bu durum, yerini zamanla baş parmak ve işaret parmağının da kullanıldığı bir yakalama hareketine bırakır. Baş parmağı yeterli ve etkili bir şekilde kullanarak yakalama, genellikle 12. ayda gözlenir. Bebek, 14 aylık olduğunda uzanma ve yakalama hareketi bir yetişkinden pek farklı değildir.

Bu dönemde en güç başarılan hareket, kendi isteği ile bırakmadır Bu dönemde en güç başarılan hareket, kendi isteği ile bırakmadır. İlk aylarda nesneler bebeğin elinden düşerler. İstekle bırakma, yaklaşık 10. ayda gerçekleşir. Bundan sonra bebekler, bu hareketi geliştirmek için sürekli olarak nesneleri bir yere bırakırlar. Bebek, 18 aylık olduğunda uzan­ma, yakalama ve bırakma hareketlerini başarılı bir şekilde kullanabilir.

10.0 10.1 MANİPÜLATİF HAREKETLER % 25 % 50 % 75 % 90 Orta hatta kadar izleme   0.6 1.6 2.6 Orta hattı geçen İzleme 1.5 2.4 3.3 4.2 Çıngırağı kavrama 1.2 3.9 5.2 180 derece izleme 2.1 4.4 5.5 Üzüme balana 3.1 4 4.7 Nesneye uzanma 4,8 5.6 5.7 6.1 Üzümü çekerek alma 5.3 6.9 7.6 2 küp alma 6.4 7.5 8.7 Otururken ponponu arama 4.9 6.5 8 9.6 Üzümü baş ve diğer parmakla kavrama 7 8.1 9.3 10.4 Küpü elden ele geçirme 6.6 8.3 10.0 11.7 Küpleri birbirine vurma 8.8 10.7 12.4 Küpü bardağa koyma 9 10.6 12.3 14 Üzümü gösterince çıkarma 11.6 14.2 16.7 19.3 İki küpten kule yapma 12.2 14.6 17.1 19.5 Kendiliğinden karalama 10.1 13.4 19.9 Üç küpten kule yapma 15.9 18 20.1 22.2 Dört küpten kule yapma 19 21.3 23.6

Yaş Motor davranış 1 hafta 5ay 1 ay 6 ay 2 ay 7 ay 3 ay 8 ay 4 ay 9 ay Başını bir taraftan bir tarafa çevirir. 5ay Nesneye uzanabilir ve kavrayabilir. Aşina olduğu nesneleri tanır. 1 ay Yüzüstü durumda başını kısa süre kaldırabilir. 6 ay Mama sandalyesi üzerinde kolayca oturur, sallanan nesneleri kavrar. Nesneyi bir elinden diğerine geçirir. 2 ay Yüzüstü durumda göğsünü kısa süre yerden kaldırabilir. Başını aniden kaldırıp düşürse bile oturma durumunda başını dik tutabilir. 7 ay Desteksiz oturur. Erişme alanı dışındaki nesnelere ısrarla uzanır. 3 ay Görme alanı içindeki bir nesneye kolunun tüm hızıyla vurur, fakat tipik olarak isabet ettiremez. 8 ay Kendi kendine oturma durumuna geçer. Yardımla ayakta durur. 4 ay Destekle oturabilir,sırtı dengesizdir. Karın üzerinden yana ya da arkaya yuvarlanabilir. Görsel alanı içindeki nesneyi takip edebilir. Gözlerini uzak ve yakındaki nesne üzerine sabitleyebilir. 9 ay Mobilyalara tutunarak ayakta durur. Ayakta durma durumundan oturma durumuna geçer. Bardağı tutabilir ve içindeki sıvıyı içebilir. Yukarılara tırmanabilir,çevresinde dönebilir.

Yaş Motor Davranış 10 ay 11 ay 12 ay Her iki elinden tutulursa yürür. Elleri ve dizleri üzerinde emekler. Her iki elinden tutulursa yürür. Basit yönergelere ve sözcüklere tepkide bulunurlar. 11 ay Tek elinden tutulursa yürür. Çömelir ve eğilir. 12 ay Çömelme durumundan kendini yukarı kaldırarak dizler fleksiyonda ayakta durur. Düzgün bir şekilde oturur. Yukarılara çıkar, aşağıya iner. Giyinme işlemine katılır.