K-9 1. Gazzâli ve Kelam İlmindeki Yeri Aynı zamanda bir filozof, fakîh ve mutasavvıf olan Gazzâlî ile müteahhirin ilm-i kelâmı başlar. O doneme kadar kelamcılar daha çok bid'at firkalarıyla mücadele ederken, Gazzâlîden itibaren mücadele ve tartışmalarını felsefecilere karşı yapmışlar, onların görüşlerini, reddetmeye çalışmışlardır. Gazzâlînih kelam ilmine getirdiği yenilikler şöyle sıralanabilir: a. Bâkıllânînin kabul ettiği in'ikâs-ı edilleyi reddederek, delilin butlanından medlulün de butlanının gerekmiyeceğini söyledi. Zira in'ikâs-ı edilleyi kabul etmek mantık ilmine ters düşüyordu.
K-9 1. Gazzâli ve Kelam İlmindeki Yeri b. Mantığı islâmî ilimlerden biri saymış, “mantık bilmiyenin ilmine itibar edilmez” demiştir. Mantık, her ne kadar önceki kelâmcıların dayandığı bir takım kelâmi delillere zıd ise de, imânı akidelerin özüne zıd değildir.
K-9 1. Gazzâli ve Kelam İlmindeki Yeri c. Gazzâlînin kelâma getirdiği üçüncü yenilik felsefi bahislere çok yer vermesidir. İslâm felsefesinin ortaya çıkışından sonra, islâm aleminde iki görüş belirmiş, bir grup, felsefenin şümulüne giren her türlü ilmi, hatta doğru olduğu apaçık belli olan hususları bile reddediyor, bir başka grupta felsefeden her ne alınmışsa, hemen onu kabul ediyor, felsefeciler hakkında peşin bir hüsn-i zan besliyordu. Gazzâlî her iki grubun yanlış yolda olduğunu görmüş ve felsefi ilimleri tahlile tabi tutmuştur. O, felsefecilerin ilgilendiği riyaziye, mantık, tabiiyyât, ilahiyat, siyaset ve ahlak ilimlerini ayrı ayrı değerlendirmiştir. O'na' göre filozofların mantık ve riyaziyeye dair 'görüşleri doğrudur. Çünkü bu ilimler kesin delillere dayanır. Fakat onların tabiyyat, bilhassa ilâhiyyat konusundaki görüşleri zan ve vehimden ibarettir. Bu sebeple Gazzâlî, felsefecileri 20 meselede hatalı görür. Bu meselelerin üçünde onları tekfir ederken, 17’sinde sapkınlık ve bid'atçilik’e nisbet eder.
Gazzâli’nin felsefecileri tekfir meseleler 1) Âlemin kıdemi: Felsefecilere göre âlem zât itibariyle hadis, zaman itibariyle kadîmdir. Yani Allah âlemden zaman bakımından değil, zât bakımından önce gelmiştir. Halbuki kelâmcılara göre, Allahtan başka kadîm kabul etmek tevhide aykırıdır.
Gazzâli’nin felsefecileri tekfir meseleler 2) Allahra eüz'iyyâtı bilemeyeceği: Felsefecilere göre Allah cüz'iyyâtı bilmez. Çünkü olaylar değişkendir. Olaylar, değiştiği zaman, ona dair olan bilginin ve bilenin de değişmesi gerekir. Eğer Allah’ın cüz'iyyâtı bildiği farzedilirse, Allanın zatının da değişmesi gerekir. Halbuki onun zatı her türlü değişmeden münezzehtir. Gazzâlî böyle bir telâkkinin, Allah’ın sıfatlarına noksanlık izafe etmek olduğu kanaatındadır.
Gazzâli’nin felsefecileri tekfir meseleler 3) Haşria cismânî olmayıp ruhanî olacağı: Felsefecilere göre ahiret hayatı vardır. Fakat bu hayat sadece ruhanî olacaktır. Çünkü cesetlei ve madde sonlu, ruhlar ise sonsuzdur. Eğer cesetler dirilirlerse, sonsuz olan ruhlara yetmezler. Gazzâlî bu görüşün, apagık nasslara muhalif olduğunu söylemektedir.
Gazzâli’nin felsefecileri tekfir meseleler Gazzâlînin islâm filozoflarını tekfiri sonraki kelâmcılar tarafından da benimsenmiştir: Fakat felsefecilerin bu üç noktada tekfir edilemeyeceğini ileri sürenler de vardır. Çünkü felsefeciler, âlemin zat itibariyle mahluk oluşunu, haşrin vukuunu ve ilm-i ilâhiyi inkâr etmeyip, cumhurun görüşüne aykırı olan değişik izahlar yapıyorlar. Gazzâliden bir asır sonra yaşamış olan İbn Rüşd (v. 595/1198) te Tehât'ütü Tehâfüti'l-felâsife adıyla kaleme aldığı eserinde Gazzaliyi tenkit etmiş ve önceki islâm filozoflarının haklılığını savunmuştur. Gazzâlî kelâm ilmine dair müstakil eserler de vücuda getirmiştir. O, bâtınilere karşı amansız bir 'nücadeleye girişmiş, onların içyüzünü ortaya koymaya çalışmıştır. İslâm filozofları ile bâtınîler dışında kalan bid'at fırkalarına karşı müsamahakâr bir tavır takman Gazzâlî, onları tekfirin yersiz olacağını ısrarla savunur.