LOJ436 Lojistik Yönetimi Ders – VI Stok Yönetimi Dr. Gültekin ALTUNTAŞ

Giriş Stok yönetimi, pazarlama – dağıtım, üretim ve tedarik – satın alma döngülerinin arakesitidir. Söz konusu döngüleri fiziksel ve yönetsel olarak birbirlerine bağlar. Tedarik zinciri içerisinde, temel olarak hammadde stokları, yarı mamul stokları ve nihai ürün stokları bulunur. 2

Giriş Hammadde stokları, üretime girdi ve üretilen ürüne doğrudan veya dolaylı olarak eklenen fiziksel varlıkları, Yarı mamul stokları, üretim operasyonuna başlanmış; ancak henüz ürün haline gelmemiş stokları, Nihai ürün stokları ise, üretim operasyonu tamamlanmış; müşteriye satılmaya ve sevk edilmeye hazır durumları malları ifade eder. 3

Finans uzmanları için stoklara bağlanmış sermayeyle, Stok ve stok yönetimi, farklı işlevler için farklı anlamlar taşıyabilir. Örneğin, muhasebe uzmanları için stok problemi, hangi detayda ve nasıl kayıt tutulması gerektiği ve kayıtların ne derece doğruyu gösterdiği ile ilgiliyken, Finans uzmanları için stoklara bağlanmış sermayeyle, Üretim ve operasyon uzmanları için ise, hangi stok kaleminden ne kadar bulundurulması gerektiği, nereden ve nasıl temin edileceği, ne zaman ve ne kadar stok edinilmesi gerektiği ile ilişkilidir. 4

Toptancıların stok tutmak adına, temel lojistik amacı, büyük miktarların küçük miktarlara düşürülmesi (ayırma) ve farklı türdeki stokların bir araya getirilmesi (asorti) işlemleri ile ilişkilidir. Perakendecilerin temel amacı ise, müşteri ve tüketicilerin istek ve ihtiyaç duydukları ürünleri, istek ve ihtiyaç duydukları yer ve zamanda karşılayabilmektir. Üretim döngüsünde temel amaç, işletmenin ve üretimin devamlılığını sağlayabilmek adına, hammadde, yarı mamuller ve nihai ürünlerini bulundurmaktır. Tedarik döngüsünde ise temel amaç, üretici için hammadde, satıcı ve tedarikçi için ise nihai ürün sağlayabilmek ile ilgilidir. 5

Stok tutmak, işletme amaçlarına ulaşmak adına, Sipariş sistemi? Sıfır stok? Stok tutmak, işletme amaçlarına ulaşmak adına, Ölçek ekonomisinden yararlanmak, Üretim ve müşteri isteklerinin mevsimselliğini dengelemek, Üretim süresini tamponlamak, Müşteri siparişlerinin belirsizliğini tamponlamak, Tedarik belirsizliklerini tamponlamak, Uzmanlaşmadan yararlanmak, Spekülasyon yapmak gibi yararlar sağlamak adına yapılır. 6

Modern lojistik ve etkin bir stok yönetimi, Tedarik zincirinin etkinlik ve verimliliğini arttırmak; müşteri istek ve ihtiyaçlarını en kısa sürede en düşük maliyetle karşılamak, Stok risk ve miktarlarını mümkün olan en küçük düzeyde tutmak gibi birbiri ile çelişen iki amacı aynı anda gerçekleştirmeye çalışır. 7

Ürün ve malzeme talepleri Stok türleri Nihai ürün, ara (yarı) mamul, satın alınan stoklar... Hayalet ve atıl stoklar… Ürün ve malzeme talepleri Düzenli talepler, Mevsimsel talepler, Aşırı mevsimsel talepler, Ömrü sınırlı talepler, Kararsız (kesikli) talepler, Bağımlı talepler… 8

Stok maliyeti Fiyat, Taşıma maliyeti, Sipariş maliyeti, Üretim maliyeti, Vergiler, Stoklama maliyeti, Stok tutma maliyeti, Yok satma maliyeti, Bekleyen sipariş maliyeti gibi maliyetlerden oluşur. 9

Ön Süre Stok Politikası Müşteri Hizmet Düzeyi Emniyet Stoku Siparişin açılması ile malzemenin fiilen ele geçtiği süre arasındaki farktır. Stok Politikası Stok kararlarını yönlendirmek üzere belirlenmiş temel esaslardır. Müşteri Hizmet Düzeyi Müşteri istek ve ihtiyaçlarının karşılanma süresini ve karşılanma oranını ifade eder. Emniyet Stoku Müşteri siparişlerindeki ve/veya tedarikteki belirsizliklerin tamponlanması adına elde tutulan stoklardır. 10

Ortalama Stok Stok Döngü Süresi Stok Grafiği Bir işletmedeki her türden stokun bir dönem içerisindeki ortalama miktarıdır. Stok Döngü Süresi Sipariş veya stok yenileme miktarının bir fonksiyonudur. Stok Grafiği Her bir stok kaleminin zaman boyutundaki değişimini gösteren grafiktir. 11

Stok yönetiminde temel hedef, Bir sipariş geldiğinde, sipariş edilen ürünün müşteriye sevk edilmek üzere, stokta yeterli miktarda hazır bulundurulmasını, Bir malzemeye ihtiyaç duyulduğunda, ihtiyaç duyulan malzemenin, ihtiyaç anında ihtiyaca yetecek miktarının stokta hazır olmasını sağlarken, Söz konusu eylemleri mümkün olan en düşük maliyetle gerçekleştirmektir. Özetle, stok yönetimi iki soru ile ilgilenir: Stok oluşturmak için ne zaman harekete geçilmeli ve ne zaman sipariş verilmelidir? Sipariş miktarı ne olmalıdır? 12

Stok kalemlerinin kaynağı iki türlüdür: Üretim ya da satın alma Talep açısından stoklar ikiye ayrılır: Bağımsız talepler Sipariş Noktası, Ekonomik Sipariş Miktarı… Bağımlı talepler Malzeme İhtiyaç Planlaması (MRP) Stok Edinme Özellikleri Fiyat ve edinme maliyeti, tedarik ön süresi, sipariş büyüklükleri, tedarik kapasitesi, sipariş ve üretim ayar maliyetleri, raf ömrü, vb. 13

Yok satmak, elde stok olmaması durumudur. Müşteri yeni teslimat gelinceye kadar bekleyebilir. Hizmet düzeyi düşer. Müşteri rakip ürüne yönelebilir. Satış kaybı olur. Emniyet stoku, yok satmamak adına bir önlemdir. 14

Bağımsız taleplerde, Sipariş zamanının belirlenebilmesi için «yeniden sipariş noktası yöntemi», Sipariş miktarının belirlenebilmesi için ise, «ekonomik sipariş miktarı yönteminin» kullanılır. 15

Sipariş ön süre kadar öncesinden açılmalıdır. Stok elde etme işlemi, Satın alınacak ürünlerin satın alma sipariş işlemi, Üretilecek ürünlerin üretim iş emri ile başlar… Sipariş ön süre kadar öncesinden açılmalıdır. Yeniden sipariş noktası, gerek duyulan ürünün gerek duyulacağı tarihin kesin olarak bilinemediği zaman devreye girer. Sipariş Açma Noktası (SN) = d (Günlük Gereksinim) x T (Ortalama Tedarik Ön Süresi) + es (Emniyet Stoku) 16

Yeniden sipariş noktası, periyodik stok kontrolü yapılan sistemlerde ise aşağıdaki gibi hesaplanır: Sipariş Açma Noktası (SNp) = d (Günlük Gereksinim) x (T (Ortalama Tedarik Ön Süresi) + P (Periyot Süresi (gün)) / 2) + es (Emniyet Stoku) Sipariş miktarı, ekonomik faktörlere dayanır: Taşıma maliyeti ve sipariş açma maliyeti… 17

Yıllık toplam sipariş açma maliyeti, TSM (Toplam Sipariş Açma Maliyeti) = (D (Yıllık Toplam Talep (Sipariş) Miktarı) / Q (Sipariş Miktarı)) x SM (Sipariş Maliyeti biçiminde, Yıllık toplam stok taşıma maliyeti, TST (Toplam Stok Taşıma Maliyeti) = (Q (Sipariş Miktarı) / 2) x C (Stok Kaleminin Birim Maliyeti) x I (Stok Değerinin Yüzdesi Olarak Stok Taşıma Maliyeti) biçiminde, Toplam maliyet ise, TM (Toplam Maliyet) = TSM + TST veya = (D/Q) x SM x Q/2 x C x I biçiminde hesaplanabilir. Toplam maliyeti minimize eden ekonomik sipariş miktarı, TSM = TST eşitliğini sağlayan Q değeridir. 18

19

Tedarik ön süresi ile ortalama talebin beklendiği gibi olması planlanan durumdur. Tedarik ön süresinin beklendiği gibi, buna karşın, ortalama talebin yüksek olması, stokların erken bitmesine, iş (satış ya da üretim) kaybına neden olur. Tedarik ön süresinin beklendiği gibi, buna karşın, ortalama talebin düşük olması, stok taşıma maliyetini arttırır. Ortalama talebin beklendiği gibi, ancak tedarik ön süresinin beklenenden kısa olması, stok maliyetini arttırır. Ortalama talebin beklendiği gibi, ancak tedarik ön süresinin beklenenden uzun olması, iş (satış ya da üretim) kaybına neden olur. 20

Emniyet stokunun belirlenmesinde temel olarak iki yöntem izlenir: Basit Yöntem: Stok yöneticisinin geçmiş deneyim ve sezgilerine dayanarak birkaç günlük ihtiyacı belirlediği yöntem İstatistiksel Yöntem (Olasılık Yöntemi): Günlük talep ve tedarik sürelerinin istatistik verilerine dayalı olarak ve hedeflenen müşteri hizmetleri düzeyi çerçevesinde belirlenen yöntem 21

Malzeme ihtiyaç planının yapılabilmesi adına, İhtiyacı, bir başka faaliyet tarafından belirlenen stok kalemlerine, bağımlı talepli stoklar adı verilir. Malzemenin ihtiyacını belirleyen ürün, üst ürün, ihtiyacı belirlenen malzeme ise bileşen ya da alt ürün olarak isimlendirilir. Malzeme ihtiyaç planının yapılabilmesi adına, Üretim planı, Ürün ağaçları, Malzeme edinme parametreleri bilinmelidir. 22

Malzeme İhtiyaç Planlaması açısından Avantajlar: Belirsizlik ve riski azaltır. Daha düşük stok seviyesi ve taşıma maliyeti sağlar. Birçok stok kalemi için tek bir işlem yeterlidir. Dezavantajlar: Kesin bilgiler ister. Esnek değildir. Değişimlere ayak uydurmaz; tekrar hesaplama gerekir. 23

Sürekli Yenileme (Continuous Replenishment) olarak da bilinen sistem, bir işletmenin stoklarının , o stokları temin eden tedarikçi(ler) tarafından yönetilmesi tekniğidir. Tedarikçi, müşterilerinin istek ya da ihtiyaç duyduğu zaman ve miktarı belirler. POS veya RFID gibi sistemlerle tam bilgi akışı ve şeffaflık söz konusudur. 24

Müşteri hizmetlerinin gelişmesini, Stok maliyetlerinin azalmasını, Satışların artmasını, Aktif kârlılığın yükselmesini, Teslim sürelerinin kısalmasını, Talepteki belirsizliğin azalmasını, Satın alma sipariş işlemlerinin ortadan kalkmasını ve Tedarikçiler ile daha gelişmiş ve uzun vadeli ilişkiler kurulmasını sağlar. 25

26

«İki Kutu Sistemi» olarak anılan bir sistem çalışır. En düşük düzeyde stok tutmak adına, tedarikçilerden üretim tesislerine, kısa ve sık aralıklarla küçük miktarlarda teslimata dayanır. «İki Kutu Sistemi» olarak anılan bir sistem çalışır. Kutulardan biri, iş sürecindeki malzeme ihtiyacını karşılarken, diğeri, malzemenin tedariki için kullanılır. Üreticiye gelen malzeme doğrudan içeri alındığından, kalite kontrolü söz konusu değildir; malzeme kalitesi, tedarikçi(ler)de güvence altına alınmıştır. 27

Stok kontrol yönetimine, hangi noktalarda yoğunlaşılması gerektiğini gösterir. A Sınıfı Kalemler Stok kalemlerinin %15-20’si, stok değerinin %75-80’i… B Sınıfı Kalemler Stok kalemlerinin %20-25’i, stok değerinin %10-15’i… C Sınıfı Kalemler Stok kalemlerinin %60-65’i, stok değerinin %5-10’u… 28

Sınıflandırmada, temel olarak, Kullanım (Satınalma Harcaması) Değeri Kullanım (Harcama) Miktarı Kullanım Ömrü Tedarik Ön Süresi Birim Fiyatı Kritikliği (Yokluğunun Etkisi) İkame Edilebilirliği Boyutu (Hacim, Alan) önemli kriterlerdir. 31