İletişim becerileri
İletişim becerilerinin özellikleri ve önemi İletişim: başkalarına istek ve görüş gibi mesajlar iletme ve onlardan gelen mesajları anlama süreci Konuşma, anlama, jest ve mimiklerle mesaj iletme ve anlama Bebekler doğdukları andan itibaren amaçsız da olsa, çevreleriyle etkileşim içindedir. Bebekler 6 aylıkken çevrelerindekilerle istek ve görüş bildirmek üzere sesler ve jestlerle amaçlı olarak etkileşimde bulunmaya başlarlar. Bebekler bir yaşından itibaren ilk sözcükleri kullanmaya başlarlar, nesne ve yetişkin arasında bakış kaydırarak ortak dikkat kurmaya başlarlar (kırcaali İftar ve Odluyurt, 2012).
Dil, iletişim için önemli bir araçtır. Dil, belli bir toplumda yaşayanlar tarafından üzerinde uzlaşmaya varılmış semboller ve bu sembollerin bir araya nasıl getirileceğini gösteren kurallar bütünüdür. Otizmde alıcı ve ifade edici dil sorunları görülmektedir. Konuşma becerileri sınırlı İletişim başlatma ve sürdürmede sınırlılıklar Sözel olmayan iletişim becerilerinde sınırlılıklar Dilin bağlama uygun bir şekilde kullanımında sınırlılıklar
Alıcı ve ifade edici dil öğrenilmemesi durumunda alternatif ve destekleyici iletişim (ADİ) sistemlerinden yararlanılmaktadır. Resim ve/veya fotoğraf gibi görseller İşaret dili
Sözel iletişim becerilerini kazandırma Fırsat Öğretimi UDA’ya dayalıdır. İletişimi teşvik edici bir çevre düzenlemesi yapılarak doğal etkileşim bağlamında art arda denemelere yer verilerek uygulanır. Çevresel düzenleme yapılır. Çocuk iletişim girişimini başlatır. Yetişkin çocuktan daha üst düzeyde bir iletişim becerisi bekler. Çocuk istenen beceriyi sergiler. Çocuk doğal olarak pekiştirilir.
Fırsat öğretimi aşamaları 1. Hedef iletişim becerisini belirleme Çocuğun henüz sahip olmadığı ama öğrenmeye hazır olduğu iletişim becerileri arasından hedef beceri belirlenir. Çocuğun günlük yaşamında çevresindeki kişilerle işlevsel olarak kullanabileceği becerilere öncelik verilebilir. Belirli bir zaman diliminde çalışılmak üzere bir/birkaç hedef beceri seçilebilir.
Örnek beceriler: Bir nesneyi almak istediğini ya da bir etkinliği yapmak istediğini jestlerle belirtmek: nesneyi parmağıyla işaret etmek, trambolinde zıplama jesti yapmak vb. Nesneye ya da etkinliğe karılık gelen sözcüğün ilk seslerini çıkarmak: şapka için “şşşş”, salıncak için “saaa” vb Nesnenin ya da etkinliğin adını söylemek: “şapka”, “salıncak”.. Bir şey yapmak istediğini, eylemi söyleyerek belirtmek: şapka için “giy”, salıncak için “sallan”.. Bir şey yapmak istediğini, bir cümlecik ile belirtmek: “şapka giy”, “salıncakta sallan”…
2. Önkoşul becerileri belirleme: Çocuğun sahip olduğu ve gelişimsel açıdan hedef iletişim becerisinden daha alt düzeyde olan bir iletişim becerisi belirlenir. Nesnelere doğru uzanmak Nesneleri parmakla işaret etmek Nesnelere doğru uzanıp bir şeyler söylemek: “oğda” Yetişkinin elinden tutup nesnelere doğru götürmek Sözcük benzeri sesler çıkarmak: “dop” Eylem adı söyleyerek istek bildirmek: “al” Nesne adı söyleyerek istek bildirmek: “top” İki-üç sözcüklük cümlelerle istek bildirmek: “kutu aç”
2. Öğretim ortamını hazırlama (çevresel düzenleme) Çocuğun ulaşmak isteyeceği nesneler ve yapmak isteyeceği etkinlikler belirlenir. Ortamın çocuğun etkileşim başlatmasına zemin hazırlayacak şekilde düzenlenmesi önemlidir.
Ulaşılmaz hale getirme Çocuğun ulaşmayı çok isteyeceği pekiştirici özellikteki bazı nesneler (yiyecek, içecek, oyuncak, vb…) belirlenir ve çocuğun görebileceği ama ulaşamayacağı yerlere konur. Çocuğun bu nesneleri alma girişiminde bulunması beklenir.
Az miktarda verme Çocuğun ulaşmak istediği pekiştirici özellikteki nesnelerden az miktarda verilip çocuğun daha fazla isteme girişiminde bulunması beklenir. Örneğin, çikolata, cips, su, lego parçaları…
Eksik bırakma Bir etkinlik için gerekli nesnelerin bazıları verilmez ve çocuğun bu eksikleri giderme girişiminde bulunması beklenir. Boya verilip fırça verilmez. Bardak verilip su doldurulmaz….
Çocuğun ortamda bir zorlukla karşılaşıp bu zorluğu yenmek için bir iletişim girişiminde bulunması beklenir. Örneğin, Müzik aletinden ses çıkarmaması, kalemin ucunun kırık olması, oyuncak kutusunun açılmaması….
Örnek: Hedef iletişim becerisi: “u” sesiyle başlayan sözcükleri söyleme Önkoşul beceri: “u” sesini çıkarma Adı “u” sesiyle başlayan bir nesne (uçak) çocuğun ulaşamayacağı bir yere (rafa) konur. Çocuğun onu işaret etmesi ya da yetişkini oraya doğru itmesi beklenir. Yetişkin “uçak de” ya da “uçak” deyip çocuğa kullanması için model olur. Çocuk aynı sözcüğü söylediğinde ya da benzer bir sesletim yaptığında uçağı çocuğa verir. Çocuğun söylediği sözcüğün “uçak” sözcüğüne daha çok benzemesi hedeflenir.
Örnek: Hedef beceri: “uçak” sözcüğü ile iki sözcüklü cümleler kurma Önkoşul beceri: “uçak” sözcüğü söyleme Oyuncak uçak, kapalı bir şeffaf kutunun içine konur. Çocuk uçakla oynamak isteyip kutuyu açmak ister. Açamadığında yetişkine bakarak, kutuyu göstererek açmasını ister. Yetişkin “uçağı ver”, “uçağı çıkar”, “uçakla oynayacam” gibi cümleler için model olur ve çocuğun söylemesini ister.. Çocuk bu cümleyi söylediğinde yetişkin kutuyu açar.
Çocuğun “hadi, salla, gıdıkla, devam et” gibi sözel ifadeler ve jestler kullanarak çeşitli eylemlere ilişkin iletişim girişiminde bulunması hedeflenebilir. Çocuğun keyif alacağı etkinlikler seçilir. Çocuğu salıncakta sallarken durun, çocuğun devam etmek için bir iletişim girişiminde bulunması beklenir. Bu girişim, göz teması kurma, başını “hadi” diye hareket ettirmesi ve/veya belirlenen belli bir sözcüğü söylemesidir. Çocuk iletişim başlatır başlatmaz etkinliğe devam edilir.
4. Fırsat öğretimi denemelerini yürütme: Çocuğu gözle. Çocuğun iletişim girişimini kabul et ve daha üst düzeyde bir iletişimsel davranış iste. Bekle. Doğru tepki geldiğinde doğrula ve pekiştir. Yanlış ya da eksik tepki geldiğinde/hiç tepki gelmediğinde ipucu sun. Doğru tepki geldiğinde doğrula ve pekiştir; yanlış ya da eksik tepki geldiğinde ya da hiç tepki gelmediğinde ipucu sun. Bir sonraki denemeye geç.
5. Yeni kararlar alma: Çocuklar ilerleme gösterdikçe bekleme süresi artırılır ve ipuçları silikleştirilir. Uçak de U-çak Uuuuçççç Uuuuuu Edinimde ölçüt karşılanınca genelleme çalışılmalıdır. Günlük rutinler sırasında çocuğun iletişim girişimlerini teşvik edin.
Günlük rutinler sırasında iletişimsel girişimleri artırmaya yönelik öneriler Yiyecek ve içecekleri az miktarda vererek, çocuğun biraz daha istemesi için zemin hazırlamak, yiyecek ve içeceklerin geri kalanını, çocuk uygun bir iletişimsel beceri (göz kontağı, jest, sesletim) sergilediğinde vermek
Talep etme-model olma Fırsat öğretiminin bir uyarlamasıdır. Etkileşim, yetişkin tarafından başlatılır. Yetişkin, çocuktan bir iletişim becerisi talep eder. Kendiliğinden iletişim başlatmada yetersizliği olan çocuklar için önerilmektedir.
Aşamaları 1. iletişimi teşvik edici bir ortam düzenleme: Öğretim fırsatları oluşturulur. Çocuk için çok ilgi çekici olan ve istediği şeye ulaşması için iletişim girişiminde bulunmasını sağlayıcı bir ortam oluşturulur. Amaca uygun çevresel düzenleme yapılır.
2. Çocuktan bir iletişim becerisi talep etme: Çocuk ortamdaki nesnelerle/etkinlikle ilgilenmeye başladığında, çocukla göz kontağı kurularak bir iletişim girişiminde bulunması talep edilir. Çocuk televizyonun üzerindeki kediye baktığında ve televizyona doğru yürüdüğünde, siz de yürüyün. Çocuk durduğunda göz kontağı kurarak çocuğa ne istediğini sorun.
3. Çocuğa model olma: Çocuk kendisinden beklenen iletişim girişimini kendiliğinden göstermezse, yeni kediyi istediğini sözel ve/veya jest olarak belirtmezse, iletişim becerisine model olunur. Kedi, bunu istiyorum, kedicik, miyav, pisicik..çocuğa hangisi uygunsa sözel olarak model olunur. Gerekirse ek olarak jest ipucu (parmakla işaret etme) kullanılabilir. İpuçları zamanla silikleştirilmelidir.
4. Çocuğun sergilediği iletişim becerisini doğrulama ve pekiştirme: Çocuk modelden ya da ipuçlarından yararlanarak kendisinden beklenen iletişim becerisini sergilerse, tepkisi doğrulanarak pekiştirilir. Evet, al bakalım kediciği…
Talep etme, model olma uygulaması sırasında kendisinden beklenen iletişim becerisini çocuğun göstermemesi durumunda, ipucu sunularak, bekleme süresi verilerek, daha sonra doğrulayıp pekiştirerek devam edilir. Gün içinde çocuğun çeşitli istekler bildirebileceği ortamlar oluşturulmalıdır.