Arazi Kullanım Planları, Topografik ve Jeolojik Haritalar

Arazi Kullanım Arazi kullanımı; arazinin uygunluğunun veya arazinin potansiyel kullanımının aksine, hem arazinin örtü tiplerini hem de arazinin gerçek kullanımını içeren birbiriyle bağıntılı bir anlamda kullanılır. Günümüzde arazi kullanımına ilişkin her türlü kararın detaylı doğal kaynak verilerine dayalı arazi değerlendirme ve arazi kullanım planlaması çalışmaları sonuçlarına göre alınması ve uygulanması zorunlu hale gelmiştir. Araziyi kullanmadan önce arazi planlaması yapmak gereklidir. Bu planlama, arazinin nasıl kullanılması gerektiğine karar vermek olup, bunu yaparken hem araziyi verimli bir şekilde kullanmak hem de arazinin üretkenliğini uzun yıllar boyunca sürdürmek amaçlanmaktadır.

Arazi kullanım planlamasında, değerlendirmeye alınan arazinin toprak, topografya, iklim gibi fiziksel unsurları ile amenajman teknikleri, pazar durumu, iş gücü gereksinimi ve bulunabilirliği gibi sosyoekonomik unsurları birlikte etkili olmaktadır. Bu unsurlar dikkate alınmadan yapılan planlamaların ve uygulamaların sonucunda arazinin ve onun önemli bir unsuru olan toprakların zarar görme potansiyelleri yüksek olacaktır.

Doğru arazi planlaması için: Hedef belirlenmelidir. Arazinin mevcut bitki örtüsü, toprak, yerleşme ve toprak durumunu gösteren ve gelecekteki durumunu yönelik olan haritalar hazırlanmalıdır.  Arazi yetenek sınıflandırılmasıyla ilgili etütler yapılmalıdır. Doğal ve beşerî yapılarla ilgili riskler göz önünde bulundurulmalıdır. Alt yapı çalışmalarına öncelik verilmelidir. Bölge halkının ihtiyaçları gözönünde bulundurmalıdır. Araziden en üst düzeyde verim almaya yönelik projeler geliştirilmelidir. Uygulanacak projenin bölge halkı üzerindeki olumlu ya da olumsuz etkileri tespit edilmeli ve alternatif çözümler üretilmelidir. Projelerin doğaya olan olumsuz etkilerini en aza indirgeyecek çözümler üretilmelidir.

Harita Yer yüzeyinin tümünün ya da bir kısmının, doğal ve yapay özelliklerini bir projeksiyon sistemine göre ve belirli bir ölçekte küçültülerek, özel işaretler ve tamamlayıcı bilgilerle donatılmış benzeridir. veya Yeryüzünün tamamının veya bir kısmının bir ölçeğe göre küçültülerek bir plan üstünde gösterildiği çizim.

Haritanın Tarihi İnsanoğlunun yerleşik düzene geçmesi ile birlikte Mezopotamya da ortaya çıktı. M.Ö. 2400’de Mezopotamya ve M.Ö. 1300’de Mısır Firavunu İkinci Ramses zamanında çizilen Mısır haritalarının dünyanın en eski haritaları olduğu sanılmaktadır. Roma döneminde çok önemli aşamalar kazandı ve gelişti, Ortaçağda ve 1500 lü yıllarda harita üzerindeki arazi detayları basit çizgiler halinde gösterilmeye başlanmış, dağlar ve tepeler yandan görünüşleri ile tabii şekillerine uygun bir şekilde çizilmiştir. 18. yüzyıl içinde Avrupa’da görülen ilerleme ve reformla birlikte haritalar tekrar önem kazanmıştır En eski Türk haritası büyük dil bilgini Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ü Lügat-it Türk (1072-1074) adlı eserindeki dünya haritasıdır. 1456 senesinde İbrahim Mürsel, Akdeniz haritasını; 1513’te Piri Reis Amerika, Afrika ve Atlas Okyanusunu içine alan renkli haritasını yapmıştır Son 200 yıldır haritacılık alanında oldukça önemli atılımlar atılmış, bilgisayar teknolojisinin gelişmesi ile birlikte bu atılımlar artmaktadır. 20. yüzyılda maden yataklarına duyulan gereksinim ve hızlı şehirleşmeden dolayı topoğrafik haritaların sıkça kullanıldı. Haritaların hazırlanmasında hava fotoğrafları ve uydu görüntüleri kullanılmaya başlandı.

Haritaları kimler üretir? Haritaların, ülkenin değişik amaçlı kalkınmasında ve taşınmaz mal hukukunda kullanılmak üzere üretilmesi genellikle devletin temel görevlerinden biridir. Bu nedenle, ülkemizde de büyük ölçekli topografik içerikli haritalar devlet eliyle üretilir, ya da devlet, ihale yoluyla özel firmaların bunları üretmesini sağlar. Bu bağlamda 1: 5 000 ölçeğine kadar taşınmaz mal hukukunda hizmet verecek haritalar orjinal yer ölçmeleri ya da fotogrametrik yöntemlerle “Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü” sorumluluğunda üretilir ve güncel tutulur. Buna karşın özellikle teknik alt yapı tesislerinin projelendirilmesinde kullanılan haritalar ise yerel yönetimler tarafından, yine özel firmalara ihale yöntemiyle ürettirilir. Ülke savunması amacıyla üretilmesi zorunlu orta ölçekli topografik haritaların üretimi ise “Harita Genel Komutanlığı” tarafından yürütülmektedir.

Harita Sınıflandırması Amaca Göre Sınıflandırma, Genel Amaçlı Harita: Topoğrafya haritası, toprak haritası, jeoloji haritası Tek Amaçlı / Konulu Harita: sadece belli bir amaç için yapılan haritadır. Zemin sıvılaşma haritası, yerleşim yeri, toprak haritası vb. Ölçeğe Göre Sınıflandırma, Büyük ölçekli haritalar, < 1 / 10.000 Orta ölçekli haritalar, 1 / 10.000 – 1 / 100.000 Küçük ölçekli haritalar, > 1 / 100.000

KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE SINIFLANDIRMA Planimetrik Haritalar: Arazinin sadece yatay durumlarını göstermektedir. Yeryüzü, şekilleri yoktur. Topoğrafik Haritalar: Yeryüzü üzerindeki kabartıları ve girintileri münhanilerle. ayrıntıları sembollerle gösterir. Kabartma Haritalar: Topografik haritanın üç boyutlusudur. Hidrografik Haritalar Deniz derinliklerini gösteren haritalardır. Siyasi Haritalar : Ülke ve diğer idari birimlerin sınırlarını gösterir Fiziki Haritalar : Arazi yapısını gösteren haritalardır Özel Haritalar

Siyasi Haritalar Fiziki Haritalar Dünya üzerindeki ülkelerin sınırlarını, komşularını, ülkeler içindeki idari bölünüşlerini gösteren haritalardır. İdari Harita da denilmektedir. Fiziki Haritalar Yeryüzünün fiziki görünüşünü gösteren haritalardır.

Özel Haritalar a. Kadastro Haritaları b. Şehir Haritaları c. Deniz Ulaşım Haritaları d. Hava Ulaşım Haritaları e. Yol Haritaları f. Türlü Bilim Haritaları g. Turistik Haritalar h. Diğer Tematik Haritalar (örneğin iklim, şehir planlaması gibi )

Özel haritalar Nüfus, göç, yerleşme, dil, din, ırk, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, ulaşım ve madenler gibi unsurları gösteren haritalardır

HARİTALARIN KULLANILDIĞI YERLER Kadastro çalışmaları Şehir planı hazırlama ve uygulama çalışmaları Arazi toplulaştırma etüt, proje ve uygulama çalışmaları Sulama ve baraj etüt, proje ve uygulama çalışmaları Kara ve demiryolu etüt, proje ve uygulama çalışmaları Orman sınırlandırma, kadastro ve amenajman çalışmaları Maden alanları ve maden işletme çalışmaları Kamulaştırma çalışmaları Arazi sınıflandırma, taşınmaz değerlendirme ve vergilendirme çalışmaları Meteoroloji ve istatistik çalışmaları Kent bilgi sistemleri en genel anlamda coğrafi bilgi sistemine altlık çalışmaları

Koordinat Sistemleri Coğrafi Koordinat Sistemi, enlem ve boylam içerir, açısal tanım Coğrafi koordinat sistemi: 1/250.000’den küçük ölçekli haritalarda uygulanır. Herhangi bir noktadan geçen enlem çizgisinin ekvatordan derece cinsinden uzaklığına o noktanın enlemi, aynı noktadan geçen boylam çizgisinin, başlangıç boylam çizgisinden açı cinsinden uzaklığına boylam denir. Bu değerlerin bir arada ifadesine coğrafi koordinatları denir (40°30’ 12"N, 32° 14’ 18"E gibi). Düzlemsel Koordinat Sistemİ: Universal Transverse Mercator Koordinat Sistemi (UTM),

Projeksiyon Sistemi Dünyanın biçimi 50 km2 ye kadar olan alanlar için DÜZLEM, 50-15000 km2 arasındakiler için KÜRE, ve daha geniş alanlar için ELİPSOİD olarak kabul edilmektedir. Harita çizilirken düz bir yüzey olmayan dünya şeklinin düzleme aktarılması sırasında ortaya çıkan bozulmaları en aza indirmek amacıyla kullanılan sistemlere projeksiyon sistemi denir. PROJEKSİYON ÇEŞİTLERİ SİLİNDİR PROJEKSİYON DÜZLEM PROJEKSİYON KONİK PROJEKSİYON Projeksiyon yüzeyi olarak silindir yada koni kullanılmışsa bunlar ana doğruları boyunca kesilerek düzleme açılabilir. Oluşan bu düzlem, harita düzlemidir.

Kutup ve çevresinde kullanılır DÜZLEM PROJEKSİYON Orta kuşak ve çevresinde kullanılır. SİLİNDİR PROJEKSİYON Bir silindirin dünyanın çevresine geçirilmesi esasına dayanır. Ekvator ve çevresinde kullanılır. KONİK PROJEKSİYON Kutup ve çevresinde kullanılır 17

HARİTA ve YÖN Bir haritada iki kuzey vardır. Bunlar; coğrafi kuzey ve manyetik kuzeydir. Harita üzerinde boylam çizgilerinin gösterdiği yön coğrafi kuzey yöndür. Başka bir deyişle yeryüzünün üzerindeki Kuzey Kutbunun olduğu noktadır. Sabittir, değişmez. Pusula ibresinin gösterdiği doğrultu manyetik kuzey yönüdür. Pusula ile ölçülen yön manyetik olduğu ve yeryüzündeki manyetik alanlar bölgeden bölgeye farklılık gösterdiği için, manyetik kuzey o an bulunulan noktaya göre belirlenir. Coğrafi kuzey ile manyetik kuzey doğrultusu arasında belli bir yere göre ve her yıl bir miktar değişebilen manyetik sapma açısı vardır. 1999 yılında sapma açısı 3 derece 6 dakikadır. Her geçen yıl manyetik kuzey, coğrafi kuzeye yaklaşmaktadır.

ARAZİDE HARİTANIN YÖNÜNÜ BELİRLEMEK Bulunulan yerin harita üzerinde bilinmesi halinde; çevrede görülen belirli bir nokta seçilir. Sonra bu nokta ile seçilen noktanın harita üzerindeki yerleri haritada bulunarak bu iki nokta cetvelle belirlenir ve sabit olarak tutulur. Sonra harita sağa-sola çevrilerek bulunduğumuz yer ile seçtiğimiz nokta doğrultusu cetvelle aynı hizaya getirilmek sureti ile harita yönüne konmuş olur. Bulunulan yerin haritada karşılığı bilinmiyorsa; en yakında bulunan tepeye çıkılır, harita açılır. Çevre arazisi incelenir. Tepe, yol, akarsu gibi yerlerin haritadaki karşılıkları bulunur. Harita üzerindeki bu belli yerlerle, bunların arazideki karşılıkları aynı doğrultuya gelinceye kadar çevrilirse harita yönüne konmuş olur.

Haritada bulunması gerekli kısımlar Harita Başlığı, haritanın konusu hakkında bilgi verir, Harita Kısmı, haritayı içerir, Kuzey Oku, haritanın yönünü belirtir, Ölçek, haritanın büyüklüğünü belirtir ve bazı ölçümlerin yapılmasını sağlar, Açıklama, (lejant) harita üzerinde bulunan sembollerin neleri temsil ettiğini belirtir.

ÖLÇEK NEDİR? Harita üzerinde iki nokta arasındaki uzunluğun, arazide aynı iki nokta arasındaki uzunluğa olan oranına ÖLÇEK denir. Veya Bir yeryüzü parçasının (veya bir cismin) plan, maket veya harita gibi yöntemlerle gösterilmesi için kullanılan büyültme veya küçültme oranına ölçek denir. Bir haritada bu ölçeğin paydasında yer alan rakam ne kadar büyük olursa haritanın ölçeği o kadar küçük olur. 1:50.000 ölçekli bir harita üzerindeki 1 cm gerçekte 50.000cm (500m) karşılık gelir Pay=harita üzerindeki uzunluk, Payda=arazi üzerindeki uzunluk (1:500.000 - 1:250.000 - 1:50.000 - 1:25.000).

HARİTALARIN ÖLÇEKLERİNE GÖRE SINIFLANDIRILMASI 1. Büyük Ölçekli Harita ve Planlar: 1:250 ile 1:2500 ölçekleri arasında hazırlanan harita ve planlardır. 2. Büyük-Orta Ölçekli Haritalar: 1:5000 ile 1:25000 ölçekleri arasında hazırlanan harita ve planlardır. (Kadastro haritaları) 3. Orta Ölçekli Haritalar: 1:50000 ile 1:100000 ölçekleri arasında düzenlenen haritalardır. 4. Küçük Ölçekli Haritalar: 1:200000 ile 1:500000 ölçekleri arasında yer alan haritalardır.(Topografya haritaları) 5. Çok Küçük Ölçekli Haritalar: 1:1000000 ve daha küçük ölçekli haritalardır.(Coğrafya haritaları)

Büyük ölçekli haritalarda Küçük ölçekli haritalarda -Ayrıntı fazladır -Ayrıntı azdır -Dar alanları gösterir -Geniş alanları gösterir -Bozulma oranı azdır -Bozulma oranı fazladır -Küçültme oranı azdır -Küçültme oranı fazladır -Payda küçüktür -Payda büyüktür -Eşyükselti eğrileri -Eşyükselti eğrileri arasındaki arasındaki yükseklik farkı yükseklik farkı fazladır azdır 1: 100.000 1:500.000 1:1.000.000

Topoğrafik Haritalar Yeryüzünün veya bir parçasının morfolojik (şekilsel) yapısının belli bir ölçek içinde kontur (Eşyükselti, İzohips, Münhani) yardımıyla yatay düzlem üzerinde gösterilmesiyle elde edilen haritalara topoğrafik haritalar denir. Bölgelerde bulunan doğal ve yapay objeleri (binalar, köprüler, yollar, dereler, çaylar, nehirler, kanallar, göller, baraj gölleri, denizler, bitki örtüsü ve arazi engebesi) kartografik işaretlerle göstererek bilgi veren ürünlerdir. Arazi biçimleri haritada kolayca anlaşılabilecek işaretlerle gösterilir. Bu işaretlere harita işaretleri denir. Haritanın ölçeğine bağlı olarak burada anılan objelere ait aktarılan bilginin ayrıntısı değişmektedir. Genellikle haritanın üst kısmı kuzey, altı güney, sol tarafı batı, sağ tarafı ise doğudur. Topografya haritalarının büyük bir kısmı, fotogrametri yöntemiyle hava fotoğraflarından hazırlanır. Büyük ölçekli olanları saha ölçümleriyle de hazırlanır ya da denetlenir. Yerbilimlerinde çok boyutlu haritalara temel olarak topografya haritaları kullanıldığından, jeoloji haritası yapabilmek için, öncelikle topografya haritalarını çok iyi bilmek gerekir.

İzohips=Eşyükselti Denizden yükseklikleri eşit noktaların birleştirilmeleriyle oluşan kapalı eğrilere eş yükseklik eğrileri (Kontur, izohips, Münhani)adı verilir. Farklı kalınlıkta olur ve topoğrafik eğriler “olarak adlandırılırlar. Kullanıcı için kolaylık olması açısından indeks kontur denilen 100, 50 yada 25 metrede bir daha kalın çizilmiş olanları vardır. Aynı yükseklikteki noktalardır Yatay düzlemleri ifade ederler. ASLA KESİŞMEZLER Çatallanmazlar Aynı yükseklikler birbirleri ile kapanabilir Arazinin genel formunu verirler. Sıklaşmaları eğimin arttığını gösterir Aralarındaki düşey yükseklik farkı daima eşittir, değişmez. Yamaç eğimi fazla ise eş yükseklik eğrileri arasındaki mesafe az, Yamaç eğimi az ise eş yükseklik eğrileri arasındaki mesafe fazladır

Eşyükselti Eğrileri Yöntemiyle Topografya Haritası Yapımı Haritaya bakıldığında bölgenin üç boyutlu olarak canlandırılması gereklidir. Bu haritadaki yükselti eğrileri yardımıyla yapılabilir.

Yüzey Şekilleri 1.TEPE 2.VADİ 3.SIRT 4.BOYUN 5.ÇÖKÜNTÜ 6.DERİN VADİ 7.OVAYA BAĞLANAN BURUN 8.UÇURUM 9.GEÇİT 10.DOLGU

Topografya Kesiti

Topoğrafik haritalardan kesit çıkartılması Noktalar birleştirilirken uyulması gereken kurallar Tepelerde yüksek değerlerden geçecek şekilde birleştirilir. Vadilerde düşük değerlerden geçecek şekilde birleştirilir. Kesit profili kenarlarında uygun şekilde uzatılır. Yönler, ölçek ve kesit doğrultuları işaretlenir.

Jeoloji haritaları Temel bir topografya haritası üzerinde, yeryüzünde görünüm sunan kaya birimlerini ve diğer jeoloji öğelerini gösteren, özel haritalara jeoloji haritası adı verilir. Ölçekleri 1/50.000 den küçük olan1ar: Genel jeoloji haritaları (ölçek küçük olduğundan ayrıntılara fazla yer verilememiştir). Ölçekleri 1/50.000 den büyük olanlar: Özel jeoloji haritaları.

Jeoloji Haritalarında ve Kesitlerinde Kullanılan Simgeler Kullanılan bazı renkler: Pliyosen: açık sarı Miyosen: Koyu sarı Kretase: Yeşil Jura: Mavi Trias: Mor Vb…..

KAPSAMLARINA GÖRE JEOLOJİ HARİTALARI 1.Litolojik (Petrografik) Haritalar: Bir yöredeki kayalar yalnızca litoloji (petrografi) özelliklerine dayanarak birimlere ayrılabilir (örn; granit, kireçtaşı, kumtaşı, gnays... vb). 2. Stratigrafik Haritalar: Bir yöredeki, jeolojik yaşa göre ayrılmış kaya birimlerini gösteren jeoloji haritalarıdır. 3. Yapısal Haritalar: Kayaların litoloji özellikleri ve yaşları üzerinde fazla durulmadan, birinci planda bir yörenin jeolojik yapısını yansıtmak amacıyla hazırlanmış haritalardır Tümül Jeoloji Haritaları: Yörenin; litoloji, yaş ve yapısal özelliklerini bir arada yansıtan haritalardır. Fasiyes Haritaları: Çeşitli fasiyeslerin işlendiği haritalardır.

Jeoloji Kesiti Alımı Topoğrafik kesit çıkarıldıktan sonra kesit doğrultusunun kestiği jeolojik unsurlar teker teker topoğrafik profil üzerine izdüşürülür. En genç yapıdan başlanarak jeolojik unsurlar kurallar çerçevesinde topoğrafik kesite aktarılır. Normal olarak kesit ve harita için bir açıklama yeterlidir. Eğer harita boyanmışsa kesitteki birimleri de haritayla aynı renkle boyamak gerekir.

Haritanın Sayısal Ortama Dönüştürülmesi Bu işleme kağıt üzerinde bulunan haritaların bilgisayar ortamına aktarılması denir. Analog Haritaların Sayısal Haritalara dönüştürülmesi olarak da tanımlanır. Bilgisayar ortamındaki haritaya “Sayısal Harita” denir. Gerçek Haritalar Sayısal Haritalara dönüştürerek Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ortamında kullanılabilir. Hazırlanan Sayısal Haritalar da kağıt üzerine aktarılarak Gerçek Harita oluşturulabilir. Gerçek Haritaların Sayısal Harita durumuna getirilmesi için özel çizim programlarının yanı sıra sadece bu amaçla yazılmış yazılımlarda bulunur.

Kaynaklar Prof.Dr. Doğan UÇAR Doç. Dr. Tahir EMRE