Bir psikolojik yapı olarak "zeka" ve madde geliştirme süreci* Yrd. Doç. Dr. Ömer KUTLU *Cohen, R. J., & Swerdlik, M. E. (2013). Psikolojik test ve değerleme-testlere ve ölçmeye giriş. (E. Tavşancıl, Çev.). Ankara: Nobel Akademi (2010). kaynağından alınmıştır.

Farklı Zeka Tanımları Zeka bilim insanları tarafından farklı şekillerde tanımlanmıştır. Francis Galton: Zekanın kalıtsallığı konusunda ilk yayınları yaparak kalıtım-yetişme tartışmasını ilk biçimlendiren kişidir (McGue, 1997). Galton(1888), en zeki insanların en iyi duyusal özelliklerle donanmış olduğuna inanmaktaydı.

Alfred Binet: Binet zekanın açık bir tanımlamasını yapmamasına rağmen zekanın öğeleri hakkında bazı açıklamalar yazmıştır. Binet’e göre, bu öğeler akıl yürütme, yargılama, bellek ve soyutlamadır. David Wechsler: Zekanın işe vuruk tanımlamasında, bireyin amaçlı olarak davranma, mantıklı düşünme ve çevresiyle etkili olarak baş etmesi ile ilgili genel kapasite veya toplam kapasitesi olarak ifade etmiştir.

Jean Piaget:Piaget zekayı, biyolik olarak evrimleşmiş dış dünyaya bir tür adaptasyon olarak kabul etmiştir. Bilişsel beceriler kazanıldıkça, adaptasyon artar (sembolik düzeyde), zihinsel deneme yanılma, fiziksel deneme yanılma ile yer değiştirir. Binet, Wechsler ve Piaget’nin kuramlarında sürekli yer alan ve odaklanılan en önemli konu etkileşimdir. Etkileşim, çevre ile bireyin doğuştan katılsak özelliklerinin etkileşimde bulunmasıdır. Faktör analitik kuramlarda odak noktası yeteneklerin tanımlanmasında veya zekayı oluşturduğu kabul edilen yeteneklerin gruplanmasıdır.

Faktör Analitik Zeka Kuramları İngiliz psikolog Charles Spearman 1904’te testler arası korelasyonları hesaplayan yeni tekniklerin önderliğini yapmıştır. Spearman (1927) yaptığı araştırmalar sonucunda, bütün zihinsel yeteneklerde belli ölçüde etkili genel bir faktörün (g faktörü) olduğunu, genel faktörden kalan değişkenliği açıllayan spesifik faktörler olduğunu savunmuştur ve bu kurama da iki faktör kuramı adını koymuştur.

İki faktör kuramının aksine zekanın ikiden fazla faktörle tanımlanacağını savunan bilim insanları da olmuştur. Guilford (1967), g faktörünü yok saymadan ve g faktörüne bir atıfta bulunmadan önemini küçültürek zihinsel faaliyetleri açıklamaya çalışmıştır.

Gardner (1983, 1994) çoklu zeka (son durumda yedi) kuramını geliştirmiştir. Son yıllarda ilk kez Raymond B. Cattel(1941, 1971) tarafından önerilen ve daha sonra Horn tarafından (Cattel& Horn, 1978; Cattel& Horn, 1966, 1967) değişimler yapılan zeka kuramı test geliştiriciler tarafından ilgi görmüştür.

Cattel tarafından geliştirilen kuramın orijinal halinde başlıca iki tür bilişsel yetenek olduğu öne sürülmüştür: Birikimli Zeka, kazanılmış becerileri kapsar. Bireyin bulunduğu kültüre dayalı yeteneklerdir. Kristalize Zeka ise sözel olmayan, görece kültürden bağımsız belli bir kapsamdan arınıktır.

Faktör analitik yeteneklere dayalı geliştirilen bir diğer önemli çok faktörlü zeka modeli ise Üç Katmanlı Bilişsel Yetenekler modelidir (Carroll,1997). CHC Modeli: Cattel Horn ve Carroll modelleri çeşitli bakımlardan benzerlik gösterir. Kapsamlı yetenekleri (Carrol’un kuramındaki ikinci katman düzeyi) daha dar kapsamlı bazı yetenekleri içerecek biçimde (Carrol’un kuramındaki birinci düzey) içerecek biçimde düzenlemeleri gibi.

KAYNAKLAR Cohen, R. J., & Swerdlik, M. E. (2013). Psikolojik test ve değerleme- testlere ve ölçmeye giriş. (E. Tavşancıl, Çev.). Ankara: Nobel Akademi (2010).