MODERN MEDYA ÖRGÜTLENMELERİ 9. HAFTA: Radyo-Televizyon örgütlenmeleri

“Boş zaman” araçları... 18. yüzyılı mekanik üretimin sırrının çözüldüğü yüzyıl olarak değerlendirirsek, 19. yüzyılı da iletişimin sırrının çözüldüğü ya da bu yönde temel adımların atıldığı yüzyıl olarak değerlendirebiliriz. Bu bağlamda basım, görüntü-fotoğraf ve ses alanında makineleşmiş (analog) iletişimden elektronik (sayısal) iletişime geçiş sürecinde temel gelişmeler telsiz, telefon, radyo ve ardından da görme-görüntü aktarma gereksinimine yanıt veren, “sıcak mesajların” taşıyıcısı olan televizyonun “kanaat oluşturucu” bir iletişim aracı olarak devreye girmesidir. Radyo ve hatta televizyon, tüm dünyanın varlığını, aile ve "özel" yaşamı aniden istila etti... Boş zamanın bu biçimlerinin hem yeni hem de geleneksel işlevleri vardır (kitap okuma, radyoda şarkı dinleme, televizyonda dans resitali seyretme) ancak içerikler sadece eğlendirici-dinlendirici değil aynı zamanda da bilgilendiricidir (dünyanın zihinsel kavranışı).

“Havadan” uzun mesafeli iletişim 1890’ların başında uzun mesafeli radyo iletişimini (radyo haberleşmesi) olanaklı kılan ilk büyük elektronik iletişim aracı radyo, 1900’lü yılların başında “deneme yayını” niteliğinde başlamıştır. Radyo yayınları sözün elektronik olarak üretilip, kitlelere iletilebilmesini olanaklı kılmış, 1930’larda televizyon söze görüntüyü de katmıştır. Radyo, söylenmiş sözcükleri yansıtır ve dile dayalı olmasıyla kitap, gazete, telgraf ve telefonla az ya da çok (basılı & elektronik ortamlar) benzeşir. Mekanikleşmeyle tekelleşmenin kol kola girdiği, merkantilist-ticari faaliyetler kapsamında teşvik edilen ihracatın belirginleştiği 1500’lü yıllardan “uluslararası tekelci kapitalizmin” hüküm sürmeye başladığı 1950’li yıllara kadar basılı malzemelerin baskın iletişim aracı-ortamı olduğu düşünülürse, radyonun yeni bir seçenek olarak önemi daha iyi anlaşılabilir.

Uluslararası rekabetin yeni aracı... Radyonun yeni bir seçenek olması sadece yeni bir iletişim aracı-ortamı olmakla sınırlı değildir. Radyo, askeri açıdan bir ilk örnek anlamında Japon-Rus Savaşı’nda (1904- 1905) deniz güçlerinin komuta-kontrol, haber alma ve imha yeteneklerine yaptığı katkı yanında; Ticari açıdan, Telefunken (Alman), Marconi (İngiliz) ve General Electric (Amerikan) şirketleri arasında yaşandığı gibi radyo alıcıları-vericileri, bunları için gerekli lambalar gibi malların imalatı-satışı alanında uluslararası tekelci rekabete konu olması da önemlidir. Örneğin 1920’lerin ortalarına doğru AT&T, kapsama alanı geniş bir radyo şebekesi kurmak için telefon hatlarını (teknik açıdan telgraf hatlarından çok daha kullanışlı) kullanmış ve bu amaçla kendi hatlarını daha küçük telefon işletmelerinin erişimine açmıştır...

Görsel-işitsel iletişim Televizyonun “dili” görseldir, dolayısıyla sesin ikinci planda kaldığı görsel iletişime dayalıdır. Radyo yayınları aracılığıyla I. Dünya Savaşı sonrasında etkin olarak işletilen ABD’deki başkanlık seçimi kampanyaları ve Nazilerin iktidara gelmesinde önemli katkısı olan radyodaki propaganda konuşmaları ya da Latin Amerika’daki solcu liderlere karşı yürütülen CIA destekli siyasal karalama kampanyaları önemli örnekler arasındadır. Ancak 1936 yılında BBC (İngiliz) tarafından gerçekleştirilen ilk düzenli televizyon yayınların devreye girmesiyle radyo bu konumunu daha fazla koruyamamış; radyo yayıncılığı yapan kuruluşlara yönelen reklam gelirlerinin akışı, II. Dünya Savaşı’ndan sonra ağırlıklı olarak televizyon yayıncılığı yapan kuruluşlara doğru kaymıştır.

Reklamcılığın yeni mecrası... Televizyonun reklam verenler açısından “alıcı tarafta okuma-yazma” gerektirmeyen bir tüketicinin bulunduğu yeni bir seçenek olarak ortaya çıkışı ve bu anlamda yarattığı rekabet, gazete sahiplerini de etkilemiştir. Bu etkiye bağlı olarak gazetelerde sunum açısından çekiciliği artırmaya dönük çeşitli uygulamalar örneğin daha çok görsel malzemeler, renk ve fotoğraf (resimli gazeteler) kullanımı, sayfa düzeninde hareketliliği artırıcı değişiklikler, sayfa sayılarında artış ya da gazete sayfalarını farklı ilgi alanlarına seslenecek biçimde sınıflandırma türünden çeşitli yenilikler devreye sokulmuş; ayrıca daha “taze” haber verebilme amacıyla baskı teknolojisinde hızı öne çıkaran gelişmeler de desteklenmiştir. Bu bağlamda görüntünün haberleşmeye özgü öğelerinden biri haline gelmesine maddi temel hazırlayan gelişme, 1842 yılında fotoğraf ve kimyasal ayrıştırma tekniklerinin kullanılmaya başlanması olmuştur.

Televizyon ve siyaset... Gazete sahipleri özellikle Avrupa’da, reklamcılık alanında sahip oldukları tekel konumlarını sürdürebilmek için hükümetin kontrolü altındaki telgrafta olduğu gibi önce radyonun, daha sonra da televizyonun hükümet tarafından kontrol edilmesine dönük politikalara destek vermişlerdir. Bu anlamda BBC’nin hükümet desteğiyle kuruluşu iyi bir örnektir. Radyo alıcılarının içeriğinin oluşturulması için BBC hükümetin radyo alıcısı imalatçılarından topladığı fonla kurulmuştur... Gazeteler için tekelci gelişmenin sonucu olarak ortaya çıkan kontrol yöntemleri, radyo ve televizyon gibi haber medyasının diğer kanatları için de büyük ölçüde geçerlidir. Bu iki yeni iletişim aracı, gazeteye oranla daha geniş bir kitleye, “belirli” bir bedel ödeme zorunluluğu olmadan ulaşabilme özellikleri temelinde devlet, özel sektör ya da her ikisinin birlikte kontrol ettikleri düzenleyici yapılara göre örgütlenmişlerdir.

Medya alanında büyük tekeller... Kapitalizm koşulları altında medyanın çoğu, zor ve tartışmalı konulardan ya da yaratıcı çalışmadan (ARGE) kaçınır; çünkü bunlar kârlılık bakımından kötüdür. Radyo ve televizyonun ilk örgütlenme biçimlerinde sanatlar ve medyanın “gerçek atölyesi” yani radyo istasyonları, konser salonları, televizyon ağları, tiyatrolar, gazete büroları, çeşitli biçimleri olan kamu mülkiyetinde olacak, yönetimlerine de demokratik olarak seçilmiş kurullar gelecekti. Ancak ticari gelirlerin artması, reklam gelirlerinde kamusal baskının kaldırılması için ticari-özel yayıncılık kapitalist düzenin temel örgütlenme biçimi haline geldi... Örneğin Walt Disney Pictures, medyada ABD’nin en büyük ikinci holdingi olup ABC televizyon şirketlerini, ESPN, Disney Channel, SOAPnet gibi kablo kanalları yanında 277 radyo istasyonunu, müzik şirketi ve kitap yayınevini, Touchstone, Miramax, Walt Disney Pictures film şirketlerini, Pixar Animation Studio, Marvel Entertainment gibi dünyanın en büyük eğlence şirketlerinin de sahibidir...