Siyasal partiler ve seçim sistemleri Ufuk Üniversitesi Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler Yüksek Lisans Dersi 20 Aralık 2012

Siyasal Partiler Partiler, geniş halk örgütleri kadar, ilk çağ cumhuriyetlerini bölen hizipleri, Rönesans İtalya’sında bir komutan etrafında toplanan orduları, devrim meclislerinde üyelerin biraraya geldikleri klüpleri vs. anlatır. Bütün bu kurumların işlevi, siyasal iktidarı ele geçirmek ve kullanmaktır. Ama bunları özdeş de göremeyiz. Günümüzde parti tanımı: Siyasi parti: kendi adı altında seçimlere katılması için adaylar gösteren ve hükümete temsilci yerleştirme arayışında olan bir örgüttür. Köken olarak parça, kısım anlamına gelir. Bir ihtilafın parçasıdır. Ama Nazi Partisi, ÇKP derken de parti sözcüğü kullanılır. Neumann’a göre: Bir parti diğer bir grup veya zıt görüşlere inanan insanlar karşısında yaygın destek sağlamak için rekabet eden, toplumun aktif politik temsilcilerinin bir organizasyonudur. Sartori: kamu makamlarına seçimler yoluyla temsilciler yerleştirme kabiliyeti olan seçimlerde boy gösteren herhangi bir siyasi grup olarak tanımlar.

Siyasal partileri adlandırmak için çeşitli tanımlara başvurulmaktadır: çekirdek ve kitle partileri ( en bilinen yaygın kullanılan ayrım budur) temsilci ve birleştirici partiler anayasal ve devrimci partiler sağ kanat ve sol kanat partileri Siyasi kuramcılar partilere demokratik yönetimde merkezi bir rol vermeye başlamaları 19.yüzyılın sonlarına denk gelir. Siyaset bilimcilerin bir bölümü partiler olmadan temsil sisteminin olamayacağını savunurken bir kesim partileşmenin yozlaşmayı beslediğini düşünür.

Parti Tipleri Kitle temelli Dinsel Ulusalcılık Sosyalizm   Dinsel Ulusalcılık Sosyalizm Çoğulcu-ulusalcı Leninist Köktenci Ultranasyonalist Sınıf -kitle Etnik temelli Etnik Kongre    Seçimci Kişisel hepsini yakala programlı Hareket /partiler Sol liberter post-endüstriyel Aşırı sağ

Kitle –temelli partiler Elit temelli partiler Geleneksel Yerel Soylu Kilientalistik Kitle –temelli partiler Dinsel : Dinsel adlar: Hrisityan demokrat 2000’ler

Hristiyan Demokrat Partilerin ortak özellikleri: Dinsel temelli partiler: Dinsel isim kullanan kitle temelli partiler ve dinsel programa sahip partiler. Almanya, İtalya, Çek cumhuriyeti, Polonya gibi ülkelerde özellikle Hristiyan demokrat partilerin II. D.S’ndan bu yana siyasal yaşamı belirleyen partiler olduğu söylenebilir. Hristiyan Demokrat Partilerin ortak özellikleri: Örgütsel benzerlik (kitleye dayalı, geniş tabanlı bir üye sistemi; hiyerarşik parti örgütlenmesi ulusal ve yerel düzeylerin birbirine bağlı olduğu bir sistem, parti gazeteleri ve haber kanalları; STK’larla (özellikle dinsel olanları ile) yakın bağlar; Bu partilerin dinsel inançlarına rağmen her zaman dinsel konularda da ortak bir görüşe bağlı olduklarını söylemek zor: (Çocuk aldırma, boşanma, cinsel tercihler ya da sanatsal ifadeler gibi). Fundemantalist (Köktendinci) partilerde ise din, devlet ayrımı bulunmaz. Tüm vatandaşlara dinsel kurallar uygulanır. Kişilerin bireysel inançlarına saygı gösterilmez. Parti Sistemleri Bir partinin kendi özelliklerinin yanı sıra diğer partilerle ilişkiler ve sistemle pratikte işleyiş biçimi de önemlidir. Bu ilişkiler ağına parti sistemi denir. Farklı parti sistemlerini biribirinden ayıt etmenin en bilindik yolu, iktidar için yarışan partilerin sayısına başvurmaktır.  

Duverger’e göre parti sistemleri Duverger, İngiltere’ye bakarak şu ayrımı geliştirir. *Tek parti *İki parti *Çok partili   Partilerin iktidar olabilme potansiyelini değerlendiren yaklaşımla bir örnek Sartori’nin ayrımıdır. Sartori’ye göre: *Ana partiler (merkez) *Çevre partiler Yaygın kabul edilen ayrım şöyledir. Tek partili sistemler İki partili sistemler Hakim parti sistemleri Çok partili sistemler

1. Tek Parti Sistemi: Tek bir partinin diğer partileri dışlayarak, iktidarı elinde bulundurduğu (politik ya da anayasal yollarla) siyasi sistemler ile çok parti arasındaki rekabete dayalı siyasal sistemi birbirinden ayırmaya yarayan bir tanımlamadır. Tekelci partiler, kendilerini iktidardan edici bir mekanizma olmaksızın devlet aygıtıyla sarsılmaz bir biçimde ilişki kurarlar. SSCB zamanında, Komünist parti; Ulusal bağımsızlıkçı hareketlerin devlet kurma döneminde tek parti sistemine rastlanmaktadır.

2. İki partili sistemler Siyasal iktidara gelmek için eşit şansa sahip iki “ana” parti tarafından yönetilen bir sistemdir. Klasik şekliyle iki partili sistem üç kriterle tanımlanır. 1. İki ana parti bulunmakla birlikte belli sayıda “ikincil” / “tali” partilerde sistemde yer alır ancak sadece iki parti iktidarı kazanma yönünde gerçekçi bir şansa sahiptir. 2. Daha büyük parti hükümeti yönetirken, diğeri muhalefette kalır. 3. İktidar bu partiler arasında sırayla tecrübe edilir. ABD, 2010 yılına kadar İngiltere tipik örnekler Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda bu gruba dahil edilebilir. ABD’de Cumhuriyetçiler ve Demokratlar; İngiltere’de (2010’a kadar) İşçi Partisi ve Muhafazakar Parti, Kanada’da Muhafazakar Parti ve Liberal Kanada Partisi gibi.

3. Hakim Parti Sistemleri Çok sayıda parti olmasına karşın, halkın katılımıyla yapılan seçimlerle iktidar için birbiriyle yarışan partiler vardır. Ancak iktidarda kalan hep aynı parti olur. Hakim partili sistem diyebilmek için “iktidarda kalma” süresi önemli bir kriter ancak bu da tartışmalıdır. Japonya, genelde hakim partili sistemlere klasik bir örnek olarak gösterilir. 1993’teki düşüşüne kadar Liberal demokrat Parti, 38 yıl boyunca iktidardaydı. Hala güçlü bir parti ama şimdi tek başına hükümet kurmak için diğer partilere bağımlıdır. Hindistan, 1947’den 1977’ye kadar 30 yıl boyunca hakim partinin yönetimi olmuştur. Afrika Ulusal Kongresi, 1994’ten sonra Güney Afrika’da hakim parti olmuştur. 1994’ten önce de Ulusal Parti hakim parti idi. İrlanda’da Ulster Birlik Partisi, kuruluş tarihi 1921’den 1972 yılına kadar Protestan çoğunluğun desteği ile hükümet olmuştur. İsveç’te, Sosyal Demokrat İşçi Partisi (SAP) iki yıl hariç, 1951-1993 yılları arasında hakim parti olmuştur. İtalya’da Hristiyan Demokrat Parti (DC) hakim parti olmuştur. Meksika’da 1929’dan 2000’e kadar Kurumcu Devrimci Parti (PRI) hep yönetimdedir. Mısır’da 1952’den 2011’e kadar Nasyonal Demokratik Parti iktidarda kalmıştır..

4. Çok Partili Sistemler Tek partili hükümet olasılığını aza indiren ve koalisyonlarınkinin yükselten iki partiden daha fazla parti arasındaki rekabetle tanımlanmaktadır. Bu partiler, her zaman “ana” partiler arasındaki koalisyonlar da olmak zorunda değildir. Almanya, 1990’lara kadar 2,5 parti sistemine sahip görünmektedir. CDU ve SDP’nin tıpkı büyük Britanya’daki İşçi ve Muhafazakar partilerinin olduğu kadar eşit seçim güçleri vardır.

Arendt Lijphardt’a göre; Çoğunlukçu- Oydaşmacı Model ayrımına göre siyasal partileri karşılaştırmaktadır. İki partili sistemler Çoğunlukçu modeli; Çok partili sistemler Oydaşmacı modelin en önemli karakteristiğidir. Jean Blondel (1968) sınıflandırmasına göre siyasal partiler:

Parti sistemleri Varsayımsal Sandalye payları % Partilerin Efektif Sayısı İki partili sistem 55-45 2 İki buçuk partili sistem 45-40-15 2,6 Hakim partili çok parti sistemi 45-20-15-10-10 3,5 Hakim partisiz çok parti sistemi 25-25-25-15-10 4,5

Partilerin efektif sayısı İndeksi (Markku Laakso ve Rein Taagepera) (1979) (Şu an karşılaştırmalı siyaset bilimciler arasında yaygın olarak kullanılmaktadır).   N= 1/  Si Si, inci partinin mecliste kazandığı sandalye oranıdır. Eşit derecede güçlü partiye sahip iki partili bir sistemde partilerin efektif sayısının kesinlikle 2.0 olduğu kolaylıkla görülür.

Seçim Sistemleri SEÇİM SİSTEMLERİ Demokratik sistemlerde bakmamız gereken en önemli unsurlar, seçim, temsil, kamu özgürlükleri, sağlıklı bir yönetim örgütü, yargı sistemidir. Bu kurumların varlığı, siyasal iktidarın otoritesini zayıflatacağı için, vatandaşın sahip olduğu özgürlük alanının genişlemesine imkan verir. Siyasal iktidarın zayıflaması aynı zamanda onu büyük ekonomik güçler karşısında etkisiz kılma sonucunu da doğurabilir. Seçimle kurulmuş organlar karşısında büyük kapitalist firmalar devlet içerisinde bir güce sahiptir. Halk sınıfları içerisinde özgürlüklerin kullanılması gerçekte maddi olanaklarla sınırlanmıştır. Yani birçok açıdan özgürlükleri, tamamen olmasa da durum budur. Demokrasi açısından seçimlerin serbest olması gerekir. Seçimlerin serbest olması demek, birden fazla aday arasında gerçek bir tercihe olanak vermesi demektir. Bu ise; Genel olarak kabul edilen demokratik ilkelere aykırı olmaması gereken koşullara uygun olan herkesin seçimle gelinen görevlere adaya olabilmelerini Adayların farklı politikalar ve programları savunarak seçilebilmek için hukuken eşit koşullarda yarışabilmelerinin güvenceye alınmasını; Seçme hakkının çağdaş demokratik ilkelere uygun olara tanınmış olmasını gerektirir.

Demokratik İlkeler: Tek dereceli seçim Genel ve eşit oy Serbest oy Gizli oy Açık sayım ve döküm   Seçimler, herkesin bir oy hakkına sahip olduğu genel oy esasına dayanır. Bununla birlikte, en ileri demokratik ülkelerde bile genel oy esasına bazı sınırlamalar getirilmiştir. Örneğin belli bir yaşın altında olanlar, yabancılar, tutuklular, akıl hastaları, seçme ve seçilme haklarına sahip değillerdir. Seçim hakkının kullanılabilmesi için aranan koşullar şunlardır: vatandaşlık, seçmen yaşı, oy vereceği seçim bölgesinde oturmak, seçmen kütüğüne kaydolmak. 20. yüzyıl, oy hakkının en çok yaygınlaştığı yüzyıl olmuştur. ABD’de siyahlara oy hakkı, Güney Afrika’da siyahlara oy hakkı çok geç tanınmıştır. Oy hakkı tartışmalarında, oy verme yaşı tartışmalı bir konudur. Başka bir tartışma asker kişilerin oy hakkının kısıtlanmasıdır.

Seçim sistemleri - Tanım Tanım. “Seçim sistemleri ,oyların milletvekilliklerine dönüştürülmesinde kullanılan teknik usûllerdir. İlk sorun halka nasıl oy kullandırılacağıdır. Seçim sistemleri oyların sandalyelere nasıl dönüştürüleceğini belirler ve böylece seçmen davranışını etkiler. Seçim sistemi aynı zamanda seçmenin partiye mi kişiye mi oy vereceği hususunda da etkili olur.

Oyların sandalyelere dağılımının“nisbi” olup olmadığı temel kriterdir Oyların sandalyelere dağılımının“nisbi” olup olmadığı temel kriterdir. Seçim sistemleri arasında temel ayrım şu şekildedir: Nisbi ve çoğunlukçu temsil. Seçim sisteminin karmaşık labirentlerine dalmadan temel noktaları belirtelim: Çoğunlukçu sistemde kazanan bütün sandalyeleri elde eder.; nisbi sistemlerde kazanma paylaşılır ve sadece yeterli bir paya ihtiyaç gösterir. Çoğunlukçu sistemlerde seçmenin oy verme davranışı yönlendirilir ve tek bir alternatife indirilir. Seçim sistemleri bazen karma bir yapı da sunar. Örneğin iki turlu sistemde, tek isimli seçim çevrelerinde çoğunlukçu olabileceği gibi, çok isimli seçim çevrelerinde nisbi bir sistem de olabilir.

                                          Seçim Sistemleri   Çoğunluk Sistemi Nispî Temsil Sistemi Tek-Turlu İki-Turlu Ulusal Düzeyde Seçim Çevresi Düzeyinde 1. En Büyük Artık Usulü Tek-İsimli Listeli 2. En Kuvvetli Ortalama 3. Millî Bakiye Usûlü                4. d’Hondt Usûlü

Çoğunluk Sistemler (majority system, scrutin majoritaire) Çoğunlukçu sistemler, oyların dağılımını yansıtan bir parlamento amaçlamazlar; açık bir galibi amaçlarlar.Bunların maksadı sadece bir parlamento seçmek değil aynı zamanda bir hükümet de seçmektir. Genellikle tek isimli seçim çevreleri söz konusudur. Kazanan her şeyi alır. Genellikle adi çoğunlukla kazanan sadece çizgiyi ilk geçen kişidir ve bu yüzden çoğu zaman en büyük azınlığın temsilcisidir. İngiliz tipi çoğunluk sistemleri tek turlu basit çoğunluk sistemleridir.

Nispi sistemler Nispî (orantılı) temsil (proportional representation, représentation proportionnelle)”, her partinin seçmenlerden aldığı oy oranında milletvekili çıkarmasını öngören bir sistemdir. Nispî temsil, mahiyeti gereği bir listeli seçim usûlüdür. NT sistemleri oyları sandalyelere orantılı olarak dönüştürmeyi amaçlamakla beraber, orantılılık yada orantısızlık dereceleri açısından gene de hayli büyük farklarla birbirinden ayrılırlar. NT orantı sorunu seçim çevresinin de büyüklüğü ile yakından ilgilidir. “Seçim çevresi ne kadar büyükse orantılılık da o oranda yüksek olur”. Hollanda ve İsrail ülke çapında seçim çevrelerine sahip olduklarından bu iki ülke saf orantılılığa en çok yaklaşmaktadırlar.

NT çok isimli seçim çevrelerini zorunlu kılar NT çok isimli seçim çevrelerini zorunlu kılar. Genellikle liste sistemleridir. NT’nin sorunu çok sayıda partiye izin vermeleridir. Böylece siyasal iktidarın istikrarsızlaşmasını kolaylaştırır. Bunun için parlamentoya girişe engel koymak yani baraj kuralına başvurulur. Almanya’da baraj yüzde 5 olarak belirlenmiştir. Bir çok ülkede baraj değişmektedir. İsrail yüzde 1,5 gibi yararsız barajların yanı sıra, öteki uçta yüzde 10’luk barajı ile Türkiye gibi ve bazı dönemlerde barajı yüzde 15’e bile ulaşan çeşitli barajları ile Yunanistan’ı görürüz. İspanya yüzde 4, Arjantin yüzde 3 baraj kuralını getirmişlerdir. İsveç’te ulusal baraj yüzde 4, ancak bir parti herhangi bir seçim bölgesinde yüzde 12 oy oranına ulaşırsa, ulusal düzeyde yüzde 4 almazsa bile parlamentoda temsil edilir. Yine de barajın etkisi ülkeden ülkeye değişir. Oranı da aynı şekilde ülkeden ülkeye farklı etkilerde bulunmaktadır. Örneğin 1996 Rus parlamentosu seçimlerinde baraj yüzde 5’in altında oy alan partilerin temisiline izin vermedi ve bu yolla oyların yüzde 45’i temsil edilmedi. Benzer bir sonuç 2002 seçimlerinde Türkiye’de yaşanmıştır. Baraj nedeniyle oyların yüzde 45’i temsil edilmemiştir.

D’HONDT SİSTEMİ (Örnek) 7 milletvekili çıkaracak bir seçim bölgesi. Her partinin aldığı oy, sırasıyla, 1, 2,3, 4, 5, 6, 7’ye bölünür. Her partinin oyları oranında milletvekilliği pay edilir.

Mv dağılımı: A partisi: 3 mv. B Partisi: 3 milletvekilliği C Partisi: 1 milletvekilliği D Partisi: 0 mv.  

Azınlıkların temsili ve gerrymandering Azınlıkların temsilini sağlamak ya da hiç değilse çoğunluğun zaferini hafifletmek için kullanılan yöntemler 1)sınırlı oy 2) seçim çevrelerini her durumun kendi şartlarına göre düzenlemektir. Gerry mandering ise, amaçlı olarak seçim çevrelerine sınır getirmektir. Gerrymandering bir hiledir. Seçim çevrelerinin, bir siyasî partinin yararına olacak şekilde düzenlemesidir (seçim hilesi) Bugün gerçekten azınlıkların seçimini kolaylaştıracak bir yöntem ne yasalaşmıştır ne de tam anlamda geliştirilmiştir.

Gerrymandering: 1812 yılında ABD’nin Massachusetts Valisi Elbridge Gerry’nin yaklaşan seçimlerde partisine avantaj sağlamak üzere seçim çevrelerini salamander’i (tek hücreli amfibi türü bir hayvan) andırır şekilde, kıvrımlı çizgilerle tanımlaması ile literatüre giren ve valinin soyadı ile salamander kelimesinin birleştirilmesinden oluşan bir siyasal bir terim. Tam olarak seçim çevrelerinin bir siyasi partinin yararına olacak şekilde düzenlenmesini ifade etmektedir. İki ana strateji sözkonusudur. Yandaşların oylarını maksimize etmek ve diğerlerinin oylarını mümkün olduğunca yararsız kılmak. Paketleme (packing): Mümkün olduğunca çok yandaş seçmeni bir bögelye toplayarak diğer bölgelerin etkisini en aza indirmek Bir diğeri “cracking” denen ayırma yöntemi seni Seçmeni farklı bölgelere dağıtmak.

Türkiye’den örnekler: 2 Mayıs 1954 seçimleri Demokrat Partinin Kırşehir ve Malatya için yaptığı idari değişiklik Cumhuriyetçi Millet Partisi’nin ve genel başkanı Osman Bölükbaşı’nın Kırşehir’de başarı kazanması nedeniyle Kırşehir Nevşehir’e bağlanmıştı. CHP^Ye oy veren Malatya ili Malatya ve Adıyaman diye ikiye ayrılmıştır.

Suffragette (SÜFRAJET) 1903 Emmeline Pankhurst founded a new organisation, the Women's Social and Political Union. Pankhurst thought that the movement would have to become radical and militant if it was going to be effective. The Daily Mail later gave them the name "Suffragettes".[6] One suffragette, Emily Davison, died under the King's horse, Anmer at the Epsom Derby of June 5, 1913.

.

. New York, 1910, Suffragette

Chartist Hareket, 1848 Mitingi, 1milyon’dan fazla insn katılmıştır. * 21yaşını dolduran her erkeğe bir oy. Gizli oy (secret ballot) Milletvekili olmak için mülkiyet şartının olmaması Milletvekilliğine maaş verilmesi Eşitliğin anayasallaştırılma sı Parlamento için yıllık seçimlerin yapılması

Türkiye’de kadınlarab oy hakkı mücadelesi