FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GIDA TOKSİKOLOJİSİ PESTİSİTLER GIDA TOKSİKOLOJİSİ 28.10.2013/İstanbul

İÇERİK Pestisit Nedir? 2. Sınıflandırılması 3. Pestisit Kullanımı 4. Vektörle Mücadele İlaçlarında Aranacak Özellikler 5.Gıdaların Kontaminasyonu 6.Pestisitlerin Sağlık Üzerine Etkileri 7.Pestisitlerin Kullanımı ile İlgili Toplum Eğitimi 8.Tüketicinin Dikkat etmesi Gereken Özellikler 9. Pestisitlerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkilerini Azaltmak İçin Alınması Gereken Önlemler 10. Kaynaklar

PESTİSİTLER canlılar ÇEVRE Dayanıklılık sürelerine göre Yaprak dökücü (defoliant) Kurutucu (desicrant) Dezenfektan Dayanıklı (2-5 yıl) Kısırlaştırıcı Orta Dayanıklı (1-18 ay) Çekici (Atractant) Dayanıksız (1-2 hafta) Dayanıklılık sürelerine göre İşlevlerine göre Kaçırıcı (Repellent) Büyüme yönlendirici (Growth Reguloter) Metilen Klorür Triklor etan İnsektisit Herbisit Ksilen PESTİSİTLER Etkili oldukları canlıya göre Fungusit Çözücü Akansit Adjuvan Nematosit Rodentisit İNERT BİLEŞEN Yayıcı Avisit Mollusisit Yapıştırıcı Organik fosforlular N-Metil karbamatlar Sulandırıcı Kimyasal tiplerine göre Klorlu hidrokarbonlar Yağlar Bitkisel kaynaklılar Arsenikliler Fenoksi alifatik asitler yağmur ÇEVRE Solunan hava sis Yüzeyel su Yer altı suyu kar toprak besinler Bitkiler canlılar Hayvanlar Göz Duman Sindirim İnsan Solunum Sis Deri Aerosol Sağlık Slaytları <a href=“http://hastaneciyiz.blogspot.com”>sağlık</a>

PESTİSİTLER Pestisitlerin Tanımı:   Besin maddelerinin üretimi, tüketimi, depolanmaları esnasında besinlere zarar veren mikroorganizma ve zararlıları uzaklaştırmak veya yok etmek, bunlara ilave olarak bitkilerin büyümesini düzenlemek amacıyla da kullanılabilen kimyasal yada biyolojik ürünlerin tümüne pestisit adı verilmektedir. İstenmeyen bitki ve hayvanların (pestlerin) öldürülmesinde kullanılan kimyasal, fiziksel veya biyolojik ürünlerin tümü.

PESTİSİTLERİN SINIFLANDIRILMASI Pestisitler; kullanım alanları göz önüne alındığında aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilirler.   1. İnsektisitler: Böcekleri öldürenler 2. Rodendisitler: Kemiricileri öldürenler 3. Fungusitler: Mantarları öldürenler 4. Mitisitler: Keneleri öldürenler 5. Larvasitler: Larvaları öldürenler 6. Bakterisitler: Bakterileri öldürenler 7. Nematositler: Solucanları öldürenler 8. Akarisitler: Örümcekleri öldürenler 9. Mollusitler: Salyangozları öldürenler 10. Herbisitler: Yabancı otları öldürenler

İNSEKTİSİTLER 1. KLORLU HİDROKARBON YAPISINDAKİ İNSEKTİSİTLER a) Diklorodifeniltrikloretan (DDT), aldrin, dieldrin, klordan vb. 2.ASETİLKOLİN ESTERAZ İNHİBİTÖRLERİ a)Organofosfatlı insektisitler: Malation, Paration, diazinon, dikorvos vb. b) Karbamat grubu insektisitler: Aldikarb, tiram vb. 3. PİRETROİT GRUBU İNSEKTİSİTLER a) Sentetik piretroid insektisitler: Permetrin, sipermetrin vb

1.KLORLU HİDROKARBON YAPISINDAKİ İNSEKTİSİTLER DDT (dikloro difenil trikloroethan) çok zehirli ve inatçı bir böcek öldürücüdür. Kolayca vücut dokusundaki yağlarda çözülür ve gıda zincirinde birikmeye başlar. 1874 Alman kimyacı Othmar Ziedler sentezledi. 1939 etkili bir insektisit olduğu bulundu. 1948 Geigy firmasında çalışan Paul Muller fizyoloji ve tıp Nobel Ödülü aldı. 1,1,1-trikloro-2 ,2-bis-(p-klorofenil)etan

1,1,1-trikloro-2,2-bis-(p-klorofenil)etan 1.KLORLU HİDROKARBON YAPISINDAKİ İNSEKTİSİTLER DDT DDD DDE 1,1,1-trikloro-2,2-bis-(p-klorofenil)etan

HCB klorlu hidrokarbon yapısındaki pestisitlerden olup, kolaylıkla çevreye yayılarak hava, su, bitki, toprak, suda yaşayan canlılarda, memelilerde ve sonuçta besin zincirlerinde birikerek insanda kalıntı olarak birikmektedir. BHC çevrede lipofilitesi nedeni ile dağılma ve birikmeye meyillidir. Bu nedenle canlı hayvanların yemi, su, toprak ile besin ürünlerine (örneğin; et, süt, yumurta) transfer olur. İnsanlar lindana besin zinciri, dermal ve inhalasyon şeklinde maruz kalmaktadır.

2. ASETİLKOLİN ESTERAZ İNHİBİTÖRLERİ A- Organik Fosforlu İnsektisitler : Organik fosforlu insektisitlerin hepsi hidroliz olarak suda çözünebilen bileşiklere dönüşürler. Bu nedenle çevredeki kalıcılıkları klorlu hidrokarbon bileşiklerine göre çok azdır. Organik fosforluların uçuculuğu düşüktür. Ancak buna rağmen buharlaşarak atmosfere karışabilirler ve sonradan yağmur suları ile tekrar yeryüzüne dönebilirler.

İndirekt etkili olanlar Organik fosforlu insektisitlerin genel yapısı   Organik fosforlu bileşiklerin çoğu insektisit olarak kullanılmaktadır. Fosfor atomuna çifte bağ ile oksijen bağlı ise bunlara fosfatlar, sülfür bağlı ise bunlara da tiyofosfatlar denir. Böcek veya memeli organizmasında tiyofosfatlar fosfatlara metabolize olur İndirekt etkili olanlar (Tiyofosfatlar) Direkt etkili olanlar (Fosfatlar)

Bazı Organik Fosforlu Bileşiklerin Yapıları

2. ASETİLKOLİN (AChE) ESTERAZ İNHİBİTÖRLERİ B – Karbamat Grubu İnsektisitler: Pek çok karbamat bileşiği oda sıcaklığında buharlaşıp toprak ve su yüzeyinden havaya dağılabilir. Çözünürlüğü yüksek olduğundan sularda kolayca dağılır. Ancak sulu ortamlarda ışık absorblayarak çabuk parçalanırlar. Bitkilerin lifli yüzeylerinden absorbe olmaz ancak köklerden kolayca absorbe olur ve bitkinin tüm bölümlerine yayılır. Bitkiler karbamatları başlıca aril hidroksilasyon, konjügasyon veya hidroliz ile detoksifiye ederler.

Karbamat grubu insektisitlere 2 örnek Karbamat Grubu İnsektisitlerin Genel Yapısı Karbamat grubu insektisitler direkt etkili AChE inhibitörleridir. Ancak organik fosforlu insektisitlerin tersine bu inhibisyon geridönüşümlüdür (reversible). Bu nedenle toksik etki şiddetleri daha düşüktür. Karbamat grubu insektisitlere 2 örnek Karbaril Baygon (Propoksur)

TÜM PESTİSİTLER ZEHİRDİR... Günümüzde yaklaşık 40.000 pestisit var. Bunların içinde 900 değişik aktif madde bulunmaktadır. Halen dünyada yılda 1,8 milyar kilogram pestisit kullanılmaktadır. Her gün binlerce kimyasala maruz kalıyoruz. Hava, su, gıda ve tozlar yolu ile Pestisit kalıntılarının en önemli kaynağı gıdalardır. TÜM PESTİSİTLER ZEHİRDİR...

Üretimi ve kullanımı Tarımda kullanım; % 75-80 Tarım dışı kullanım; Ahşap koruyucu, çimler, evler, işyerleri, endüstride kullanım ( koruyucular, boyalar, yapıştırıcılar, çadır yapımında kullanılan kumaşlar, kemiriciler ve vektörlerle savaşta, uçaklarda)

Pestisitlerin kullanımı RAF ÜSTÜ KULLANIM Aerosol, band, yem, evcil hayvan bakım ürünü, bahçe ve bitkisel çit bakımı amacı ile kullanılmaktadır. Evde kullanılan pestisitler; Herbisit; 2,4, glyphosate (Roundup), simazine. İnsektisit; diazinon, chlorpyriphos, carbaryl, dichlorvos (DDVP), metoksiklor, malathion, pyrenthrin, pyrethroid, propoxur (Baygon) Fungusitler; manb, captan, benomyl, chlorothalonil (Daconil)

Pestisit kullanımı 1940 ‘da böceklere karşı savaşta pestisit kullanımı, 1942 ‘de yaygın DDT kullanımı başladı. 1943’de parathion 1942’de savaşta İtalya’da tifüs salgınında kullanıldı ve çok etkili oldu.

Pestisit kullanımı İlk pestisit yasası ABD’de çıkartıldı. 1970’de EPA kuruldu. 1962’de Rachel Carson DDT ve klorlu hidrokarbonların toksik, ekolojik ve insan sağlığına olumsuz etkilerini “Silent Spring” adlı kitabında dile getirdi. 1929 Araclor (Polisiklik Klorinatlı Bifeniller ) 1933 Hekzaklorobenzen (ilk fungusit )

Pestisit kullanımı İlk kullanılan maddeler arsenik ve kükürt Botanik kökenli maddeler - nikotin (balık avlamak için(16.yy) Krizantemden elde edilen piretrum (19.yy) Bakır-arsenik bileşikleri (patates böceğine karşı) Cıva ve kurşun bileşikleri

Pestisit kullanımı Kaynak: National Geographic, 1945 (Resimaltı yazısı: D.D.T. İnsanlara zararsız olan güçlü insektisit). 21

Pestisit kullanımı 1960’lı yıllarda DDT’nin farelerde kanserojen olduğu gösterildi. 1955’te DSÖ’nün başlatmış olduğu sıtma eradikasyon programında kullanıldı ve 15 milyon yaşamı kurtardı. Sivrisineklerle beslenen pek çok hayvan türünün de ölümüne neden olduğu belirlendi. 1969 yılında İsveç’te, 1971’de ABD’de yasaklandı.

Pestisitlerin kullanımı Halk sağlığı için kullanılacak pestisitin nitelikleri; Hedef canlıya spesifik olarak toksik olmalıdır. İnsanlara zarar vermemelidir. Ucuz olmalıdır. Kolay uygulanabilmelidir. Toksik olmayan maddelere kolayca dönüşebilmelidir. Yanıcı, korozif ve patlayıcı olmamalıdır. Boyayıcı etkisi olmamalıdır.

Pestisitler tüm dünyada Hava Yağmur, kar Toprak Yüzeyel ve yeraltı suları Sis Arktik buzullar Gıdalarda tespit edilmektedirler.

TOPRAĞA KARIŞAN PESTİSİTLERİN HAREKETİ BUHARLAŞMA Rüzgarla taşınım Yağmur Toprağa karışma Kil ADSORBSİYON Organik Madde Toprağın yapısı, su kapsamı DİFUZYON - YIKANMA Herbisitlerde yıkanma fazladır Toprağın katalizörlüğü – asit yapısı, KİMYASAL DEĞİŞİM Demiroksit içeriği Güneş ışını -NH2 -COO OH- -NO2 Mikroorganizmalar bu grupları hedef alarak parçalar DEGRADASYON Pestisitlerde BİTKİLERİN YAPISINA GİREBİLİRLER.

VEKTÖRLE MÜCADELE İLAÇLARINDA ARANACAK ÖZELLİKLER Sağlık Bakanlığı tarafından ruhsatlı olmalı Uygulama bölgesindeki vektörler uygulanacak ilaca dirençli olmamalı Önerilen uygulama dozunda hedef vektörü öldürmeli diğer canlılara zararı olmamalı Böcekler üzerinde uzaklaştırıcı etki yapmamalıdır. Kullanılan ilaç, bitki, toprak su ve havada kolayca parçalanmalı (biodegredasyon)

VEKTÖRLE MÜCADELE İLAÇLARINDA ARANACAK ÖZELLİKLER İlacın formulasyonu uygulama aracına uygun olmalı İlacın LD 50 değeri yüksek olmalı Püskürtüldüğü yüzeylere alet ve ekipmanlara zarar vermemeli Etkin olmalı Güvenli olmalı Ekonomik olmalı

Gıdaların Kontaminasyonu   Bitkinin direkt yolla veya toprakta kalan pestisiti kendi bünyesine alması ve bu bitkilerin insan gıdası veya hayvan yemi olarak kullanılması sonucunda pestisitler insanların gıda zincirine girmektedirler. İnsanların lipofilik organoklorlu pestisitlere maruz kalması farklı yollardan olmaktadır. Bunlardan birisi, kontamine olmuş yiyecekler, özellikle yüksek yağ içeren (balık, et, tavuk gibi) yiyeceklerin tüketilmesi (bu kimyasallar yaşın ilerlemesi ile vücutta birikmektedir); diğeri ise lokal kullanım ve çevresel kontaminasyondur.

PESTİSİTLERİN SAĞLIK ETKİLERİ

PESTİSİTLERİN insanlara OLUMSUZ ETKİSİ ağız yoluyla deri yoluyla solunum yoluyla ANİ ZEHİRLENME YAVAŞ ZEHİRLENME LD 50 (Letal Doz 50) Pestisit zehirlenmesinin belirtileri, hafif bir cilt tahrişinden komaya ve hatta ölüme kadar farklılık gösterebilir. Pestisit zehirlenmelerinin en büyük bölümünden insektisitler sorumludurlar. En ciddi ve tehlikeli pestisit zehirlenmeleri organofosfat ve karbamat insektisitlerinden kaynaklanmaktadır.

ağız yoluyla deri yoluyla solunum yoluyla PESTİSİTLERİN çiftlik hayvanlarına OLUMSUZ ETKİSİ ağız yoluyla deri yoluyla solunum yoluyla ANİ ZEHİRLENME YAVAŞ ZEHİRLENME /BİRİKİM LD 50 (Letal Doz 50) Et, süt, yumurta..

PESTİSİTLERİN faydalı böceklere OLUMSUZ ETKİSİ Belirtiler: Arı hareketsizliği Arı kovanlarının önünde çok sayıda ölü arı Önlemler: Faydalı böceklerin duyarlı olduğu dönemde ilaçlamaktan kaçınmalı Gereksiz tekrarlı ilaçlamalardan kaçınmalı Uygun dozlarda kullanmalı İlaçlama gece yapılmalı Çiçeklenme devresinde ilaçlama yapılmamalı Toz preparatlardan kaçınmalı

PESTİSİTLERİN balıklara OLUMSUZ ETKİSİ Suda eriyenler Ani yoğunluk artışı ANİ ÖLÜM DOLAYLI ETKİ Granül ve tozlar Yavaş yavaş salınım

PESTİSİTLERİN kuş/yabani hayvanlara OLUMSUZ ETKİSİ Doğrudan temas ÖLÜM BİRİKİM Ölmüş hayvanları yemek Fonksiyon bozukluğu Üreme azalması

PESTİSİT kalıntılarının OLUMSUZ ETKİSİ Akut etki Zehirlenme ÖLÜM Yüksek doz ilaçlı yiyecek-içecek LD 50 Kronik etkilenim Birikim Düşük doz ilaçlı yiyecek-içecek MAK

Pestisitler Vücuda Nasıl Girer ? Deri (en çok) Pestisidler, etkilenimden sonra aylarca deride kalabilirler. Deri yolu ile alınan pestisitin emilme hızı bazı faktörlerden etkilenmektedir; Ciltte yara, kesik ya da ezik varsa Cilt nemli veya terli ise Pestisit ciltte uzun süre kalırsa

Pestisitler Vücuda Nasıl Girer ? Özellikle vücudun belli bölgeleri pestisitle temas etmişse. Örneğin yaygın olarak kullanılan “PARATHİON” için emilim hızları kulak yolundan %47 kafa derisinden %32 avuç içinden %12 ön koldan %8.6 gözler ve genital bölgeden %100

Pestisitler Vücuda Nasıl Girer ? Parathion  olarakta adlandırılan, parathion-etil veya dietil parathion , bir olan organofosfat bileşiktir.  Güçlü bir insektisit ve akarisit.  Bu insanlar da dahil olmak üzere hedef dışı organizmalar için çok toksiktir. Kullanımı yasak ya da kısıtlı birçok ülkede ve tüm kullanım onu yasaklamak için öneri söz konusudur.

Biyolojik birikim Pestisit Toprak Su kütleleri Biyolojik birikimle canlıların vücudunda yoğunlaşabilir. (Biyokonsantrasyon,biyomagnifikasyon) Pestisit Toprak Su kütleleri Planktonlar (265 kat) Küçük balıklar (500 kat) Büyük balıklar (75.000 kat) Kuşlar (80.000 kat)

SAĞLIK ETKİLERİ KRONİK AKUT Kanser riski Zehirlenmeler Aplastik anemi Doğum defektleri Üreme sistemi ve fertilite üzerine olumsuz etkiler Nörolojik hasar Endokrin bozukluklar

Kanser Pestisitlerin bazıları toksikolojik açıdan bir zarar oluşturmazken, bazılarının kanserojen, sinir sistemini etkileyici ve hatta mutasyon oluşturucu etkiler saptanmıştır. İstatistiksel olarak önemli risk artımı saptananlar: Çiftçilerde: dudak, mide, cilt, prostat, beyin, Hodgkin hastalığı, multipl myeloma, lösemi Karaciğer, testis akciğer

Çocukların etkilenimi sıralanan nedenlerden dolayı daha fazladır Yerler, halılar, çimenler ve diğer yüzeylerden cilt teması daha fazladır. Yerde bulduğu herşeyi ağzına götürmesi nedeni ile sindirim sistemi yolu etkilenim daha fazladır. Solunum sayıları fazladır. Vücut yüzeyi alanı vücut büyüklüklerine oranla fazladır. Bağışıklık ve detoksifikasyon sistemleri yeterince olgunlaşmamıştır

Çocuklarda Pestisit Zehirlenmesi Belirtileri UZUN SÜRE DEVAM EDEN BELİRTİLER Allerji, Solunum sorunları Öğrenmede güçlük, Gelişmenin yavaşlaması, Kanser Mevcut olan sağlık sorunlarının daha kötüye gitmesi

Pestisit Kullanımı ile ilgili TOPLUM EĞİTİMİ HER insektisitin etiketinde aşağıdaki bilgiler olmalıdır; Kolay okunur harflerle maddenin ismi Kullanımı ile ilgili kısıtlılık varsa bu durumu belirten kolay okunan uyarı Hangi insektlere etkili olduğu Etkili ve etkisiz kimyasalların ağırlığı ve oranı Toksisite derecesi Zehirlenme durumunda yapılacaklar Kullanma talimatı (kullanılacak miktar, duvara sıkılacak mı?

TÜKETİCİNİN dikkat etmesi gereken kurallar Böceklerden başka canlıya zarar vermediği belirtiliyorsa alınmamalı Bütün böcekleri öldürdüğü yazılıyorsa güvenilmemeli Etikette gerekli bilgiler yoksa kuşku ile karşılanmalı Gerekli uyarılar çok küçük harflerle yazılmışsa Bakanlık kayıt numarası, ruhsat numarası, son kullanma tarihi yok ya da geçmişse kullanılmamalıdır.

Kullanım İle İlgili Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Çocuklardan uzak tutulmalı Evcil hayvanlardan uzak tutulmalı Yiyecek ve su kaplarının içine bulaşmamasına dikkat edilmeli Kutuları ateşe atılmamalı, ezilmemeli, ağzındaki püskürtücü bölümün çıkartılmasına çalışılmamalı Hiçbiri bebek ve çocukların uyuduğu odalarda kullanılmamalı İlaçlama yapanlar daima önlük giymeli, ilaçlama sonrası önlüklerini çıkarıp bol su ve sabunla banyo yapmadan çocuklar kucağa alınmamalı İlaçlama sırasında saçlar örtülmelidir.

Pestisitlerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkilerini Azaltmak İçin Alınması Gereken Önlemler “Hasat-İlaçlama aralığı” belirlenmeli, yeterince uzun olmalı ve üreticiler bu süreye uymalıdır. Gıdaların işleme sürecinde pestisit azaltıcı uygulamalar (ysp)yapılmalı Her bir pestisit için LD 50 dozu bilinmeli, açıkça yazılmalı. İnsan ve çevresi için daha az toksik olan pestisitler tercih edilmelidir. Kalıcı Organik kirliliğe neden olan Cl HC (DDT, Dieldrin, Endrin, Heptaklor) yasaklanmalıdır.

Pestisitlerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkilerini Azaltmak İçin Alınması Gereken Önlemler Uygulayıcılar eğitilmeli, uygulamada çocuklar çalıştırılmamalı, özel ekipman ve elbise maske vb. kullanılmalıdır. Preparat hazırlanırken ve uygulama sırasında bir şey yenmemeli, içilmemelidir. Aşırı dozdan ve gereksiz tekrarlı uygulamalardan kaçınmalıdır. Havadan ilaçlama yapılacağı zaman meteorolojik koşullara dikkat edilmeli, arı üreticileri uyarılmalıdır. İlaçlamada kullanılan alet ekipman imha edilmelidir.

Pestisit uygulanırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır: 1. Pestisit uygulanmadan önce uygun pestisit seçimi ve bunların uygulanmasına yönelik bilgilerin sağlanmasına yönelik olarak ilgili kuruluş ve teknik adamlara danışılmalıdır. 2. Pestisitlerin kullanımı için alınması gereken koruyucu gereçler hazırlanmalıdır. 3. Pestisit uygulanırken mutlaka tulum giyilmeli ve tulum kesinlikle eve sokulmamalıdır. 4. Rüzgara karşı pestisit uygulanmamalıdır.

Pestisit uygulanırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır: 5. Uygulama sırasında diğer hayvan ve canlılara zarar vermemek için gerekli önlemler alınmalıdır. 6. Pestisit kaplarına hiç bir yiyecek konulmamalıdır. 7. Hazırlanan pestisit solüsyonları eve sokulmamalıdır. 8. Uygulama sırasında ağız ve burun kapatılmalıdır. 9. İnsektisit uygulamasında kullanılan araç ve gereçler imha edilmelidir.

GIDA İŞLEME SÜRECİNDEKİ ÖNLEMLER: Besinlerin iyice yıkanması, Kabuklarının soyulması, Isıl işlemlerle muamele edilmesi (kaynatma, pişirme vb), Ultraviyole ışınlanması (örneği sütte olduğu gibi), Hidrojen peroksit gibi bazı katkı maddelerinin ilave edilmesi

Kalabalık yerleşim yerlerinin havadan ilaçlaması çok tehlikelidir. Pulvarizatör bakım ve kullanımı İlaçlama teknik ve becerisi eğitimi Pestisitler uygun doz ve teknikle kullanılmalı Kısa sürede direnç gelişmesi

Peel it Boil it Cook it Or forget it...

Kaynaklar U.S. Environmental Protection Agency Pestisitlerin Ruhsat, Onay, Uygulama ve MRL(Tolerans) Değerlerinin belirlenmesi 2.U.S. Department of Agriculture Kırmızı ve Beyaz Et ile Yumurta ürünlerinde pestisit denetimleri 3. Pestisit Veri Programı (PDP) U.S. Food and Drug Administration Kırmızı ve Beyaz Et ile Yumurta ürünleri dışındaki Gıdalarda Pestisit Kalıntıları Denetimleri 4.Indirect electrochemical oxidation of organophosphorous pesticides for efficient detection via acetylcholinesterase test Pesticide Biochemistry and Physiology 104 (2012) 236–242. 5. Kimball, John. (2003). http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/I/Insecticides.htmlWikipedia, The Free Online Dictionary. (2000 or later). [online], available http://en.wikipedia.org/wiki/DDTWilliamson, K.L 6. Macroscale and Microscale Organic Experiments, 2nd edition. 1994: Houghton Mifflin, Boston.

Kaynaklar 7.U.S. EPA: DDT – A Brief History and Status. http://www.epa.gov/opp00001/factsheets/chemicals/ddt-brief-history-status.htm (accessed March 28, 2013). 8. NPIC: DDT Technical Fact Sheet http://npic.orst.edu/factsheets/ddtgen.pdf 9. NPIC: DDT General Fact Sheet. http://npic.orst.edu/factsheets/ddttech.pdf (accessed March 29, 2013) 10.DDT.http://en.wikipedia.org/wiki/DDT#Effects_on_wildlife_and_eggshell_thinning (accessed March 29, 2013). 11.Pestisitlerin insan ve çevre üzerine etkileri, Dr Ülkü Yücel, Ankara, Nükleer araştırma ve Eğitim Merkezi, Nükleer Kimya Bölümü .