TEHLİKE, ZARAR GÖREBİLİRLİK, RİSK VE AFET İLİŞKİSİ Yrd.Doç.Dr. Çağdaş Erkan AKYÜREK

TEHLİKE NEDİR?

Toplumlar için tehlike oluşturan ana olay türleri: İnsan toplulukları için olumsuz etkiler doğurması mümkün olan, teknolojik, doğa ve insan kökenli olayların tümüdür. Başka bir ifadeyle doğal, teknolojik veya insan kökenli olan fiziksel, ekonomik, sosyal kayıplara yol açabilecek tüm olaylardır. Toplumlar için tehlike oluşturan ana olay türleri: Doğa kaynaklı: Deprem, kuraklık, sel, çığ vb. Şiddete dayalı olaylar: Savaş, terör vb. Bozulmaya dayalı olaylar: Erozyon, çevre kirliliği Eğitim eksikliği ve yetersizliklere dayalı olaylar: Teknolojik kazalar, trafik kazaları, yangınlar vb. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Tehlikenin Ölçütleri Büyüklük Oluş sıklığı Tekrarlanma süresi Etki alanı Olma olasılığı Tehlikenin belirlenmesinde unutulmaması gereken en önemli faktör bu olayların gerçekleşmeleri arasında çok uzun zaman dilimleri olabilir. Bir bölgede son depremin üzerinden 300-400 yıl geçmiş olması, bundan sonra yaşanmayacağı anlamına gelmez. Hatta olabileceğinin bir belirtisidir. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Günlük hayatımızın kaçınılmaz ve doğal bir parçası Tehlike Günlük hayatımızın kaçınılmaz ve doğal bir parçası Gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun, yeryüzünde tehlikeden arınmış bir yerleşme, bölge veya ülke bulmak imkansızdır. Ancak doğal, teknolojik veya insan kökenli tehlikelerin, afet boyutunda sonuçlar doğurabilmesi, toplulukların veya ülkelerin gelişmişlik düzeyi ile doğrudan ilintilidir. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Tehlikenin Belirlenmesi Tehlike bulunulan yere, bölgeye veya ülkeye göre değişir. Konuma bağlıdır. Sebebi ne olursa olsun, potansiyel bir tehlikenin belirlenmesi; tehlikenin kaynağı, büyüklüğü, oluş sıklığı, süresi ve olası etkileri ile ilgili bilgilerin toplanması ve analizi gereklidir Bu uzmanlık isteyen bir iştir. Hangi büyüklükte olursa olsun bir yerleşmede afet planlaması çalışmalarına başlanırken, ilk yapılması gereken işlem doğal, teknolojik veya insan kökenli tehlikelerin belirlenmesi işlemidir. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Planlama ekibinin öncelikli işleri… Geçmişte, hangi türde ve hangi büyüklükte afetler yaşanmış, Bu afetler hangi sıklıkta meydana gelmiş, Tehlike nereleri ve nasıl etkilemiş, Hangi türde ek veya zincirleme tehlikeler meydana gelmiş, Geçmişte yaşanan afetlerin doğurduğu sosyal, ekonomik ve psikolojik problemler nelerdir, Yerleşme birimi için önceden yapılmış tehlike analizleri var mı? Çağdaş Erkan AKYÜREK

Çağdaş Erkan AKYÜREK

Zarar Görebilirlik En genel ifadeyle: bir toplumun, bir yapının veya hizmetin, tehlike oluştuğunda görebileceği hasar veya zararın ölçüsüdür. Başka bir tanımla: tehlikeye maruz kalan bir unsurun ya da unsurlar grubunun (insan, yapı, yaşam, sosyo-ekonomik düzen gibi) tehlikenin meydana gelmesi halinde görebileceği, fiziksel, sosyal veya ekonomik kayıp ve zararların ölçüsüdür. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Bir insanın ya da sosyal grubun; Nelere bağlıdır? Bir insanın ya da sosyal grubun; Herhangi bir tehlikenin etkilerini tahmin etme, Zararları azaltma, Meydana gelmesi halinde sonuçları ile başa çıkma, Direnç gösterme, Yaşamı normal hale döndürme, konularındaki kapasite eksikliği, zarar görebilirliklerini tayin edecektir. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Afet, Tehlike ve Zarar Görebilirlik İlişkisi Afeti tanımlarken “afet bir olay veya tehlikenin kendisi değil yol açtığı kayıplar veya olumsuz sonuçlardır” demiştik. AFET = TEHLİKE x ZARAR GÖREBİLİRLİK Tehlike ne kadar büyük olursa olsun, zarar görebilirlik küçükse afet o kadar küçük boyutta yaşanacaktır. Tehlike küçük de olsa, zarar görebilirlik yüksekse afetin sonuçları şiddetli olacaktır. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Fiziksel zarar görebilirlik Sosyal zarar görebilirlik Ekonomik zarar görebilirlik Çağdaş Erkan AKYÜREK

Fiziksel Zarar Görebilirlik İnsan eliyle oluşturulmuş yapı, alt yapı, çevre, tarım, sanayi, üretim vb. fiziksel unsurların zarar görebilirlikleri ile insan topluluklarının fiziksel kapasitelerini kapsar. Ölçülebilme ve sayısal hale getirilmesi mümkündür. Belirli bir bölgede, belirli bir büyüklükte bir tehlikenin meydana gelmesi halinde, bir fiziksel unsurun veya unsurlar grubunun göreceği hasar derecesidir. 0 ile 1 arasında değerler alan bir ölçekle tanımlanır. 0 = hiç zarar görmeme, 1= tamamen zarar görme Çağdaş Erkan AKYÜREK

Sosyal Zarar Görebilirlik Bu kavram, toplumların nüfus yoğunluğu, yaş ve cinsiyet oranları, bilgi ve eğitim düzeyleri gibi nüfus ve eğitimle ilgili faktörleri içerir. Ölçülebilmesi ve sayısallaştırılması güç hatta imkansızdır. Ancak fiziksel zarar görebilirlik düzeyinin ve başa çıkma kapasitelerinin sosyal gruplar arasında farklılık göstermesi, Ve geçmişte yaşanan olayların analizinde yaşlıların, çocukların, özürlülerin olaylardan daha fazla etkilenmeleri ve başa çıkma kapasitelerinin daha az olduğunun görülmesi, böyle bir zarar görebilirlik tanımına ihtiyaç doğurmuştur. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Ekonomik Zarar Görebilirlik Bu kavram, toplumların ekonomik olarak hayatlarını nasıl düzenledikleri, geçimlerini sağlama imkanları ve kapasitelerinin nasıl olduğu gibi faktörleri içerir. Geçmişte yaşanan afetlerde fakirlikle fiziksel zarar görebilirlik arasında doğrudan bir ilişki olduğu görülmüş ve toplulukların gelir düzeyi düşük kesimlerinin ekonomik nedenlerle daha çok tehlikeye açık alanlarda (dere yatakları, heyelana müsait yamaçlar, depreme dayanıksız konutlar…) yaşadıkları, bu nedenle de afetlerden daha çok etkilendikleri saptanmıştır. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Ekonomik Zarar Görebilirlik Ancak bu konuda genelleme yapmak doğru değildir. 17 Ağustos 1999, İzmit Varoşlardaki gecekondular… Gelir düzeyi yüksek sosyal grupların, her tür hizmetten yararlanma ve başa çıkma kapasiteleri her durumda gelir düzeyi düşük gruplardan daha fazladır. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Zarar Görebilirliğe Etki Eden Faktörler Yoksulluk ve az gelişmişlik Hızlı nüfus artışı Hızlı ve denetimsiz kentleşme ve sanayileşme Ormanların ve çevrenin tahribi Bilgisizlik, bilinçsizlik ve eğitim eksikliği Yaşam tarzında meydana gelen büyük değişimler Savaşlar ve sivil kargaşalar… Çağdaş Erkan AKYÜREK

Bir olayın oluşturabileceği olumsuz sonuçların toplamı = Risk Gelecekteki belirli bir zaman içerisinde, belirli bir tehlikenin, bu tehlikeye maruz olan değerler veya tehlike altındaki unsurlara, bunların zarar görebilirliklerine bağlı olarak verebileceği zararı ifade eder. Bir olayın oluşturabileceği olumsuz sonuçların toplamı = Risk Riskten bahsedebilmek için, belirli bir yerde, belirli bir büyüklükte bir olay veya tehlikenin olması, mevcut değerlerin bu tehlikeden etkilenme oranlarının veya zarar görebilirliklerinin mevcut olması ya da tahmin edilebilmesi gereklidir. Çağdaş Erkan AKYÜREK

RİSK = Tehlike x Tehlikeye Maruz Değerler x Zarar Görebilirlik Risk = Afet ?  Hayır Afet bir olayın yol açtığı kayıp ve zararların tümüdür. Risk ise, olay olmadan önce yol açabileceği olumsuz sonuçların belirlenmesi veya tahmin edilmesi sürecinin ürünüdür. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Tehlikeye maruz değerler ve Riskin Belirlenmesi Tehlike, Tehlikeye maruz değerler ve Bu değerlerin zarar görebilirliklerinin belirlenmesini gerektirir. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Potansiyel tehlikelerin neler olduğu, Konumu, Oluş sıklığı, Büyüklüğü, Tehlike Analizi Potansiyel tehlikelerin neler olduğu, Konumu, Oluş sıklığı, Büyüklüğü, Süresi ve Etkileyebileceği alanların belirlenmesi amacıyla yapılan faaliyetlerdir. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Tehlikeye Maruz Değerler (Risk Altındaki Unsurlar) Nüfus, Tüm yapı ve alt yapılar, Tarımsal kapasite ve stoklar, Ekonomik ve sosyal değerler, Çevre ile ilgili envanterin toplanması amacıyla yapılır. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Zarar Görebilirlik Analizi Tehlike analizi ile belirlenmiş olan, bir olayın meydana gelmesi halinde fiziksel, sosyal ve ekonomik zarar görebilirliklerin sayısal hale dönüştürülmesi ile kaynak analizi yaparak, etkilenebilecek topluluğun sahip olduğu kapasite ve kaynakların nitel ve nicel olarak olayla baş edebilme kapasitesinin belirlenmesi amacıyla yapılır. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Bu çalışmaların neticesinde; Riskler belirlenir, Risk senaryoları hazırlanır, Karar vericilere haritalar ve sayısal değerler halinde sunulur, Afetlerin önlenmesi veya zararlarının azaltılabilmesi ile, Afetlere etkili müdahale edilmesi için gereken çeşitli alternatifler geliştirilir. Çağdaş Erkan AKYÜREK

Kaynaklar Özdikmen, Tayfun (2014) Afet ve Acil Durum Yönetimi, Seçkin Yayınevi, Ankara. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Meteorolojik Kaynaklı Doğal Afetler, http://www.mgm.gov.tr/arastirma/dogal-afetler.aspx?s=cigozet, Erişim: 09.10.2014 Ergünay, Oktay (2002) Afete Hazırlık ve Afet Yönetimi, Türkiye Kızılay Genel Müdürlüğü Afet Operasyon Merkezi Introduction to Disaster Management, Virtual University for Small States of the Commonwealth, Course Manual. Çağdaş Erkan AKYÜREK