MİKROEKONOMİ YRD. DOÇ. DR. ÇİĞDEM BÖRKE TUNALI 28.11.2016 İ.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü Ders 5: Tüketici Teorisi-2

Tüketici Teorisine Kayıtsızlık Eğrisi Yaklaşımı Bütçe Doğrusu Marjinal fayda yaklaşımı ile tüketici dengesini incelerken, tüketicinin kısıtlı miktardaki geliri ile piyasadaki fiyatlar ve tercihleri veri iken faydasını maksimize edecek mal ve hizmet bileşimini satın alıp tüketeceğini ifade etttik. Kayıtsızlık eğrisi yaklaşımında tüketicinin sınırlı geliri ile ne gibi mallar ve hizmetler satın alabileceği bütçe doğrusu ile açıklanmaktadır. Kayıtsızlık eğrisi yaklaşımı ile tüketici dengesini açıklayabilmek için bir önceki dersteki örneğimize geri dönelim.

Tüketici Teorisine Kayıtsızlık Eğrisi Yaklaşımı X tüketicisinin aylık gelirinin 270 TL, satın alabileceği A ve B mallarının fiyatlarının sırasıyla 60 ve 30 TL olduğunu varsayalım. X tüketicisi tüm gelirini A malını satın almak için kullandığında 𝑌 𝑃 𝐴 = 270 60 =4.5 birim A malı, Tüm gelirini B malını satın almak için kullandığında ise; 𝑌 𝑃 𝐵 = 270 30 =9 birim B malı satın alabilir.

Tüketici Teorisine Kayıtsızlık Eğrisi Yaklaşımı Bu iki noktayı yatay eksende X tüketim miktarı, dikey eksende ise Y tüketim miktarının yer aldığı bir eksen sisteminde birleştirdiğimizde; B malı miktarı 9 Satın Alınamaz Bileşimler Satın Alınabilir Bileşimler Bütçe Doğrusu 4.5 A malı miktarı

Tüketici Teorisine Kayıtsızlık Eğrisi Yaklaşımı X tüketicisi bütçe doğrusu üzerindeki herhangi bir mal ve hizmet bileşimini satın alabilecektir. Bütçe doğrusu, bütçe kısıtlaması veya tüketim olanakları doğrusu olarakta adlandırılmaktadır ve tüketicinin kısıtlı geliriyle satın alabileceği maksimum mal ve hizmet bileşimlerini göstermektedir. Bütçe doğrusu formülü; 𝑌= 𝑃 𝐴 . 𝑄 𝐴 + 𝑃 𝐵 . 𝑄 𝐵 olacaktır. Örneğimize göre bütçe doğrusu 270=60 𝑄 𝐴 +30 𝑄 𝐵 ve 9−2 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 şeklinde gösterilebilecektir.

Fiyatta Bir Değişme ve Bütçe Doğrusu Önceki örneğimizde B malının fiyatı sabitken A malının fiyatı 60 TL’den 30 TL’ye düştüğünde bütçe doğrusu; 270=30 𝑄 𝐴 +30 𝑄 𝐵 ve 9 − 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 𝑄 𝐴 =0, 𝑄 𝐵 =9 ve 𝑄 𝐵 =0, 𝑄 𝐴 =9 olacaktır. Bu durumda bütçe doğrusu; B malı miktarı 9 9−2 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 9− 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 4.5 9 A malı miktarı

Gelirde Bir Değişme ve Bütçe Doğrusu Önceki örneğimizde X tüketicisinin gelirinin 270 TL’den 450 TL’ye çıktığını varsayalım. (A ve B malı fiyatlarının 30 TL olması durumunda) Bu durumda bütçe doğrusu, 450=30 𝑄 𝐴 +30 𝑄 𝐵 ve 15− 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 şeklinde gösterilir. B malı miktarı 15 15− 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 9 9− 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 9 15 A malı miktarı

Kayıtsızlık Eğrileri Kayıtsızlık Eğrileri tüketiciye aynı fayda düzeyini sağlayan mal ve hizmet bileşimlerinin geometrik yeri olarak tanımlanmaktadır. Kayıtsızlık Eğrileri üzerindeki tüm mal ve hizmet bileşimleri tüketiciye aynı fayda düzeyini sağladığından tüketici herhangi bir mal ve hizmet bileşimini diğerine tercih edemeyecek, yani kayıtsızlık eğrileri üzerindeki mal ve hizmet bileşimleri karşısında kayıtsız kalacaktır.

Kayıtsızlık Eğrileri X tüketicisi A ve B olmak üzere iki mal tüketmektedir. Şekilde yer alan kayıtsızlık eğrisi, X tüketicisine 2000 birimlik fayda sağlayacak A ve B mal ve hizmet bileşimlerini göstermektedir. B malı miktarı Tüketiciye 2000 birimlik fayda sağlayan kayıtsızlık eğrisi I 0 TU= 2000 A malı miktarı

Kayıtsızlık Eğrileri Bu kayıtsızlık eğrisi üzerindeki her nokta tüketiciye aynı fayda düzeyini sağlayacağından tüketicinin tercih edeceği bir nokta yoktur. Kayıtsızlık eğrisi altındaki noktalar tüketiciye daha az fayda sağladığından, tüketici bu noktaları tercih etmeyecektir. Kayıtsızlık eğrisi üzerindeki noktalar ise; tüketiciye daha fazla fayda sağladığından tüketici bu noktaları tercih edecektir. Tüketici açısından tek bir kayıtsızlık eğrisi söz konusu değildir. Tüketiciye farklı miktarlarda fayda sağlayan birçok kayıtsızlık eğrisi bulunmaktadır ve tüketici bu kayıtsızlık eğrilerinden bütçe kısıtı çerçevesinde kendisine en çok fayda sağlayan mal ve hizmet bileşimini temsil eden kayıtsızlık eğrisini tercih edecektir.

Kayıtsızlık Eğrileri Tüketiciye Farklı Fayda Düzeyi Sağlayan Kayıtsızlık Eğrileri B malı miktarı I 2 TU=2500 I 1 TU=2300 I 0 TU=2000 A malı miktarı

Tüketici Dengesi Bütçe doğrusu, tüketicinin geliri ve malların fiyatları çerçevesinde tüketicinin satın alabileceği maksimum mal ve hizmet bileşimlerini göstermektedir. Kayıtsızlık eğrileri ise; tüketicinin tercihlerini göstermektedir. Tüketici dengesinin nasıl oluştuğunu açıklayabilmek için, bütçe doğrusu ile kayıtsızlık eğrilerini birarada incelememiz gerekmektedir. Bunun için öncelikle, tüketicinin bütçe doğrusunun ulaşabileceği en üst kayıtsızlık eğrisini bulmamız gerekmektedir.

Tüketici Dengesi Daha sonra, bütçe doğrusunun bu kayıtsızlık eğrisine teğet olacağı noktayı tespit etmemiz gerekmektedir. Bu nokta X tüketicisinin mevcut geliri ve tercihleri ile kendisine maksimum fayda sağlayan mal ve hizmet bileşimini gösterecektir. B malı miktarı 9− 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 E1 E2 5 E1’ I2=2550 3,75 I1=2300 9− 2𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 I0=2000 2 3 4 A malı miktarı

Fiyatta Bir Değişme ve Tüketici Dengesi Yukarıdaki şekilde başlangıçta A malının fiyatı 60 TL ve B malının fiyatı 30 TL iken tüketici dengesi E1 noktasında oluşacaktır. Çünkü 270 TL gelir düzeyi ve belirttiğimiz fiyat düzeylerinde tüketicinin bütçe doğrusunun (9 − 2𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 ) ulaşabileceği en yüksek fayda düzeyini temsil eden kayıtsızlık eğrisi I1 olup, bütçe doğrusu I1 kayıtsızlık eğrisine E1 noktasında teğet olacaktır. E1 noktasında A malından 2 birim ve B malından da 5 birim tüketildiğinde tüketici 2300 birim fayda düzeyiyle faydasını maksimize etmiş olacaktır.

Fiyatta Bir Değişme ve Tüketici Dengesi A malının fiyatının 60 TL’den 30 TL’ye düşmesi durumunda, bütçe doğrusu 9 − 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 olacaktır. Bu bütçe doğrusunun ulaşabileceği en yüksek fayda düzeyini temsil eden kayıtsızlık eğrisi I2 olup, bütçe doğrusunun bu kayıtsızlık eğrisine teğet olduğu nokta E2’dir. Dolayısıyla tüketici E2 noktasında dengeye ulaşacaktır. Görüldüğü gibi tüketici A malının fiyatının düşmesi sonucu yeni denge noktasında A malından 2 birim yerine 4 birim tüketecek, B malından tükettiği miktarı ise değiştirmeyecektir.

Fiyatta Bir Değişme ve Tüketici Dengesi Bu durumu şöyle açıklayabiliriz: A malının fiyatının düşmesi, A malını B malına göre daha cazip hale getireceğinden tüketici A malını daha fazla tüketip B malından daha az tüketmeye başlayacaktır. Buna İKAME ETKİSİ denilmektedir. Diğer taraftan A malının fiyatının düşmesi tüketicinin satın alma gücünü arttıracaktır. Dolayısıyla tüketicinin hem A hem de B malına olan talebi artacaktır. Satın alma gücündeki artışa bağlı olarak her iki maldan daha fazla tüketilmesi GELİR ETKİSİ olarak adlandırılmaktadır.

Fiyatta Bir Değişme ve Tüketici Dengesi Dolayısıyla A malının fiyatındaki düşme sonucu A malının talebinin artması İKAME ve GELİR ETKİSİ olmak üzere iki etki nedeniyle gerçekleşmektedir. A malının fiyatındaki düşmenin B malının talebi üzerindeki etkiside iki kısımdan oluşur: 1- İkame etkisi nedeniyle talepte azalma, 2- Gelir etkisi nedeniyle talepte artış Şekilsel olarak gelir ve ikame etkisini açıklayabilmemiz için, A malının fiyatındaki düşme sonucu oluşan yeni bütçe doğrusuna paralel ve başlangıç kayıtsızlık eğrisine teğet olan hipotetik bir bütçe doğrusu çizmemiz gerekmektedir.

Fiyatta Bir Değişme ve Tüketici Dengesi Şekilde bu bütçe doğrusunun I1 kayıtsızlık eğrisini kestiği nokta 𝐸1 ′ ’dür. Dolayısıyla tüketici bu noktada A malının fiyatındaki düşme sonucu A malına olan tüketimini arttıracak, B malına olan tüketimini ise; azaltacaktır. Bu doğrultuda A malı tüketiminin 2 birimden 3 birime çıkması, yani A malı tüketimindeki 1 birimlik artış İKAME ETKİSİNİ göstermektedir. B malının tüketimindeki 1.25 birimlik azalışta, A malının fiyatındaki düşme sonucu ikame etkisiyle nedeniyle, yani A malının B malına göre daha fazla tercih edilmeye başlanması ile birlikte ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla B malının talebinde meydana gelen 5-3.75=1.25 birimlik azalış B malına yönelik ikame etkisini göstermektedir.

Fiyatta Bir Değişme ve Tüketici Dengesi Diğer taraftan A malının fiyatının düşmesi sonucu tüketicinin alım gücündeki artışa bağlı olarak A malından tüketim miktarını 3 birimden 4 birime çıkartması, yani A malı tüketimindeki 1 birimlik artış gelir etkisini göstermektedir. Benzer şekilde A malının fiyatındaki düşme sonucu tüketicinin satın alma gücündeki artışa bağlı olarak B malının tüketimindeki 1.25 birimlik artış B malı üzerindeki gelir etkisini göstermektedir. Sonuç olarak A malının fiyatındaki azalma sonucu ikame ve gelir etkisine bağlı olarak tüketici daha yüksek bir fayda düzeyinde dengeye gelmiştir.

Gelirde Bir Değişme ve Tüketici Dengesi X tüketicisinin gelirinin 270 TL’den 450 TL’ye çıkması durumunda yeni denge noktası 15− 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 E2 7 E1 I3 TU= 2840 5 I2 TU= 2550 9− 𝑄 𝐴 = 𝑄 𝐵 I1 TU= 2300 4 8

Kaynaklar ERTEK, Tümay (2009) Temel Ekonomi (Basından Örneklerle), Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul. BESANKO, David, BRAEUTIGAM, Ronald R. (2011) Microeconomics, Fourth Edition, John Wiley and Sons, Inc., US.