İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET

Devlet Yönetimi: Devlet (İl, El) boyların bir araya gelmesiyle oluşurdu. Hükümdarlara Kağan, Han, Hakan, İdikut, İlteber, Şanyü gibi unvanlar verilmiştir. Hükümdarlar yerleşik hayata geçmeden önce Otağ denilen büyük çadırlarda, yerleşik hayata geçtikten sonra da saraylarda oturmuşlardır. Hükümdarlara hükümdarlık yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Bu yetkiye de Kut denilmekteydi. Egemenlik hakkı hükümdar ve ailesine aittir. Hükümdarlar önceki hükümdarların erkek soyundan gelmek zorundaydı. Bu veraset anlayışı erkek akrabalar arasında taht kavgalarına yol açmış ve bu yüzden devletlerin ömürleri kısa sürmüştür. Hükümdarlar yazısız hukuk kurallarına (Töre) uyarak ülkeyi yönetirlerdi. Bu bağlamda hükümdarın töreye uygun olmayan kararları sorgulanabilmekteydi. Ülke yönetiminde Kağan başkanlığında toplanan Kurultayda (Toy), Vezir (hükümdarın en büyük yardımcısı) boy beyleri, Hatun (Katun) ve Buyruklar (bakanlar) bulunurdu.

Ordu: İlk Türk devletlerinde kadın-erkek her Türk asker sayılırdı. Sürekli dış tehditlerin var olması orduya ve ordu teşkilatına verilen önemi arttırmıştır. İlk kez Asya Hun İmparatoru Mete Han tarafından onluk sisteme geçilmiştir. (Bu onluk sistemde en küçük birlik on kişiden oluşmaktaydı ve başında onbaşı bulunurdu.) (İlk düzenli Türk ordusu) Ordunun başında başbuğ denilen başkomutan bulunurdu. Hükümdar aynı zamanda ordunun başındaki en büyük komutan konumundaydı. Savaşlarda kurt kapanı taktiği bir diğer adıyla turan taktiği çokça kullanılmış ve bu taktikle çokça başarı elde edilmiştir.

Toplum Yapısı ve Ekonomik Hayat: Eski Türkler Oguş (Aile), Urug (Soy ya da sülale), Bod (Boy), Budun (Boylar birliği) gibi toplumsal bölümlerden oluşmaktaydı. İslamiyet öncesi Türk devletlerinde toplumsal sınıflar oluşmamıştır. Bunu nedeni eski Türklerin göçebe yaşamaları, ortak mülkiyete sahip olmaları ve toprakların devletin malı sayılmasıdır. Büyük araziye sahip bir soylular grubu oluşmadığı için de sınıf farklılığı oluşmamıştır. Yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti Uygurlardır. Daha önceki Türk devletleri göçebe bir hayat tarzına sahiptirler. Ekonomik hayatın temelini hayvancılık oluşturmaktaydı. Yerleşik hayattan önce avcılık, hayvancılık, toplayıcılık, balıkçılık; yerleşik hayattan sonra da tarım, ticaret, dokumacılık, demircilik gibi ekonomik faaliyetlerle ilgilenmişlerdir.

Din ve İnanış: Çok tanrılı bir inanç sistemi olan eski Türkler zamanla tek tanrılı inançları da benimsemişlerdir. Gök Tanrı: Eski Türklerde en yaygın ve tek tanrılı olan inanç sistemidir. Tek tanrı inancına Göktürkler döneminde ulaşılmıştır. Bu inanç sisteminde; Tek bir tanrının evreni yarattığına ve gökte oturduğuna inanılırdı. Öldükten sonra dirileceklerine inandıklarından, ölülerini atı, eşyaları ve silahıyla birlikte gömerlerdi. İnanışa göre yeniden dirilecek kişi atıyla cennete gidecek ve öldürdüğü düşmanlar sonraki yaşamında ona hizmet edecektir. İyi insanların uçmağ (cennete), kötü insanların tamu (cehenneme) gideceği düşünülür. Mezarlara ölünün, sağlığında öldürdüğü düşman sayısı kadar Balbal adı verilen küçük heykeller dikerlerdi. (İslamiyet öncesi Türklerde görülen tek tanrı inancı, İslamiyet’in kabul edilmesinde etkili olmuştur.)

Türklerin tarihleri boyunca etkisi altında kaldıkları dinler ve inanç sistemleri: Atalar Kültü: Animizm denilen bu inanç türünde ataların kendilerine yardım ettiğine dair bir inanç vardır. Şamanizm: İyi ve kötü ruhların mücadelesi vardır. Ruhlarla iletişim kuran ve ayini yöneten dini görevliye Şaman, Kam ya da Baksı adı verilmektedir. Maniheizm: Uygurlar tarafından benimsenen bu inanç et yemeyi ve savaşmayı yasaklamıştır. (Et yemeyi ve savaşmayı yasakladığı için bu din Türklere uygun değildir. Bu dine girenler de ya Türklük özelliklerini zamanla kaybetmişler ya da kısa sürede yıkılmışlardır.) Budizm: Buddha’nın öğretilerine dayanmaktadır. Uygurlar arasında yayılmıştır. Hristiyanlık: Macarlar, Bulgarlar ve Avarlar gibi Avrupa’ya göç eden devletler bu dini benimsemişler ve zamanla benliklerini kaybetmişlerdir. Musevilik: Hazarlar tarafından benimsenmiştir.

Hukuk, Yazı, Dil ve Edebiyat: Eski Türklerde devlet Töre adı verilen yazısız hukuk kurallarına göre yönetilmiştir. Hukuk işlerine Yarguci bakmaktaydı. İlk kez Uygurlar döneminde hukuk kuralları yazılı hale getirilmiştir. Yazı ilk olarak Göktürklerle başlamıştır. Türkler kendilerine özgü alfabeler oluşturmuşlardır. (Göktürk ve Uygur alfabeleri ) (Türkler yazıya geç geçtikleri için Türk tarihine ilişkin ilk bilgilere Çin, İran, Arap, Rus ve Bizans kaynaklarında rastlanmaktadır.)

Bilim ve Sanat: Göçebe yaşamda deri, ahşap, metal ve taş işçiliğine dayalı eserler bırakılırken; Uygurlar ile geçilen yerleşik yaşamda minyatür, resim, heykel ve tezhip sanatı gelişmiştir. Müzik ve şiirin de geliştiği Türklerde en önemli müzik aleti Kopuzdur. İlk kez Türklerin kullandığı On İki Hayvanlı Türk Takvimi astronomi alanında gelişildiğini göstermektedir. Bilim adamlarından oluşan ve Keneş Meclisi adı verilen bir meclisi meydana getirmişlerdir.

HAZIRLAYAN: SELAMİ İPEK TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRT.