ARAŞTIRMA ETİĞİ Doç. Dr. Ender DURUALP

Bilimin tüm disiplinlerinde etik prensipleri dikkate almak ve onlar çerçevesinde hareket etmek çok önemlidir. Örneğin delillerin hukuka uygun yollarla elde edilmesi gibi Aynı şekilde etik prensiplere uygun toplanmayan verilerin de bilimsel anlamda kabulü olmaması gibi

Etik-Deontoloji Yunan kökenli «ethos» kelimesinden gelir. Ahlak kelimesi ile eş anlamlı kullanılıyor. Albanase (2006) ahlak ve etik ikilisini ayırmıştır. Ahlak; doğru ve iyi davranışlardır, genel geçerliliği olan ve tasvip edilebilir davranışla bütünüdür. Etik; hangi davranışın iyi veya doğru olduğunu inceleyen bir disiplindir. Yanlış ve doğruyu, iyi ve kötüyü, haklı ve haksızı ayıran felsefenin bir dalıdır.

Basın etiği, meslek etiği gibi kavramlar bulunur. Etik: Belli bir meslek, iş kolu veya sanatın icrasını düzenleyen profesyonel standartlara uymaktır. Deontoloji Faydacılık

Deontoloji: Deos (görev) + logos (disiplin, bilim dalı) görev bilimi Önşarta bağlı hareket yoktur. «şunu elde edeceksem bunu yapmalıyım» şeklinde bir şart yoktur. « bunu yapmalıyım çünkü insan olarak benden beklenen budur ve bu benim görevimdir» anlayışı söz konusudur.

Faydacılık: Bu yaklaşıma göre bir hareketin ahlaki oluşunu o hareketin doğurduğu sonuçlar belirler. Şayet hareket sonucu ortaya çıkan sonuçlar iyi ve faydalı ise o hareket ahlakidir değilse ahlaki değildir. Örneğin çalma, öldürme yanlıştır ve bunlar olumsuz sonuç doğurur. Bir sonucun iyiliği ve kötülüğü kişiden kişiye ya da duruma göre değişebildiği için bu felsefe eleştirilmektedir. Örneğin, çok zengin birinden hile ile çalarak çok sayıda fakire dağıtmak doğru mudur?

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA ETİK Hem tanımlayıcı hem de uygulamalı araştırmalarda etik sınırların dışına çıkılması söz konusu olamaz. Eğer çıkılırsa, bilim usulsüz yollarla elde edilmiş, yanlış veya eksik, şüpheli bilgi ile beslenmiş olur. Uygulamalı araştırmalarda tarafların değişik zararlara uğraması ve mağdur olması söz konusudur. Bilim gerçeğin peşindedir. Bilimle uğraşmak sorumluluktur. Araştırmanın her aşamasında etik kurallara uymak gereklidir.

ETİK DIŞI DAVRANIŞ TÜRLERİ Katılımcı veya denekleri ilgilendiren etik dışı davranışlar Bilimsel yöntemden kaynaklanan etik dışı davranışlar İçerikle ilgili etik dışı davranışlar

Katılımcı-denekleri ilgilendirenler İnsanları bilgi ve isteği dışında araştırmaya dahil etmek İnsanları araştırmaya katılmaya zorlamak Araştırmanın amacını katılımcılardan saklamak Katılımcıları bilinçli olarak hile yolu ile aldatmak Katılımcıları insan onuru ile bağdaşmayacak şeyler yapmaya yönlendirmek Katılımcının hür iradesi ile karar verme hakkını ihlal etmek Katılımcıyı fiziksel-psikolojik strese tabi tutmak Katılımcının mahremiyetini ihlal etmek Kontrol gruplarını avantaj-faydalardan mahrum bırakmak Katılımcılara adil davranmamak

Bilimsel yöntemden kaynaklananlar İstenen sonuca götürecek yöntemi tercih etme, usulsüz değişiklik Örnek grubunun kasti seçilmesi

İçerikle ilgili olanlar Gerçekte bir araştırma yapılmadan veri uydurmak suretiyle analizler yapma ve sonuçlar bulma Mevcut bulguları değiştirme ve manipule etme Başkalarına ait bilgi ve bulguları kısmen veya tamamen alarak kendi eseriymiş gibi gösterme İntihal: (aşırma) (plagiarism) başkalarına ait fikir ya da bulguların atıfta bulunmadan kendi fikri ve bulgusu şeklinde sunmasıdır.

ETİK DEĞERLENDİRME KOMİTELERİ VE ROLLERİ Katılımcılara fiziki veya psikolojik bir zararın söz konusu olup olmadığı İzlenecek yöntemlerin onların özel hayatlarının gizliliğine herhangi bir zarar verip vermeyeceği Katılımcılardan araştırmaya katılacaklarına dair bilinçli muvafakat alınıp alınmadığı Etik konusunda başka kaygıya meydan verecek bir hususun olup olmadığı

BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA ETİK STANDARTLAR Katılımcılara zarar verecek araştırmalardan mümkünse tümüyle kaçınmak Katılımcılara katılımları karşılığında bulunulan vaatleri yerine getirmek Araştırmanın kaydı aşamalarında tarafsız ve dürüst davranmak Katılımcıların mahremiyet ve sırlarını saklamaya özen göstermek

KATILIMCININ BİLİNÇLİ RIZASI İnsan içeren araştırmalarda en önemli etik kurallardan biri bilinçli rızadır (muvafakat). Çocuklar, akli dengesi yerinde olmayanların vb. rızası öncelikle veli, vasi veya kanuni temsilcilerden alınır. Katılımcının rızası alınırken imzalatılacak metinde neler bulunmalıdır?

Çalışmanın içeriği ile ilgili (çalışmanın amacı, yapan kişi, kurum veya kuruluş, çalışmanın mali destek veya sponsorluk olup olmadığı vb.) Katılımcı olmanın gerekleri ile ilgili (katılımcıdan ne tür bilgiler isteneceği, hangi yöntemle toplanacağı, işlemin kaç kere tekrarlanacağı vb.) Katılımcının hakları ile ilgili (katılımın hür irade ve isteğine bağlı olduğu, istemediği soruları cevaplamayacağı, istediği anda ayrılabileceği vb.)

Toplanan bilgi ve verilerin kullanımı ve rapor edilmesi/yayını ile ilgili (toplanan bilgi ve verilere kimlerin ulaşacağı, sonuçların ne şekilde dağıtılacağı, gizliliğin nasıl sağlanacağı, toplanan verilerin imha edilip edilmeyeceği, nerede saklanacağı vb.) Araştırma ile ilgili herhangi bir soru olduğunda kiminle irtibat kurulacağı ile ilgili (isim, iş adresi, e-posta adresi, telefon vb.)

Kaynaklar Büyüköztürk, Ş., Kılıç-Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. ve Demirel, F. (2014). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. 16 baskı. Ankara: Pegem Akademi. Karasar, N. (2011). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Akademik.