SES OLAYLARI

Ses Olayları 1.) Ünlü Türemesi Yan yana iki ünsüzle başlayan, hemen tümü Batı dillerinden geçmiş sözcüklerin başına dar bir ünlü gelir: Skarpin (scarpina)---iskarpin Stasyon (station)-----istasyon Stampa-----------------ıstampa Skala (scala)-----------iskele

1. Ünlü türemesi Kimi tek heceli Türkçe sözcüklere –cik küçültme eki eklendiğinde, ekten önce bir ünlü, çoğu kez dar bir ünlü getirilir: Bir>biricik Dar>daracık Az>azıcık

1. Ünlü türemesi Arapça kökenli olup iki ünsüzle biten birçok tek heceli sözcükte, iki ünsüz arasına dar bir ünlü getirilir: Akl>akıl Şükr>şükür Şekl>şekil Nakl>nakil Sabr>sabır

2. Ünsüz Türemesi Sözcüğün özgün halinde bulunmayan bir ünsüzün sözcüğün başına, ortasına veya sonuna eklenmesidir. Genellikle halk dilinde ve ağız özelliği olarak ortaya çıkar: vur- (aslı ur-) hörgüç (aslı örgüç) höyük (aslı öyük) gibi birkaç sözcükte yazı diline yansır.

2. Ünsüz Türemesi Etmek, eylemek, yapmak yardımcı fiilleriyle oluşturulan birleşik fiiller ünsüz türemesine örnek olabilir: Affetmek Hissetmek

2. Ünsüz türemesi İçinde yan yana iki ünlü bulunan yabancı kökenli sözcüklerde bu ünlüler arasına (y,h,v) gibi ünsüzler girmektedir. Mai>mavi Fiat>fiyat Acaip>acayip Faide>fayda Bioloji>biyoloji Tualet>tuvalet Taife>tayfa

3. Ünlü düşmesi Türkçede ikinci hecelerinin ortasında dar bir ünlü bulunan bazı sözcüklere, ünlü ile başlayan bir ek gelince bu dar ünlüler düşer: Ağız>ağzı Burun>burnu Omuz>omzu Gönül>gönlü Oğul>oğlu

3. Ünlü düşmesi Ünlü düşmesi ikiden çok heceli sözcüklerde de görülür: Devirim>devrim, Kıvırım>kıvrım, Kavuruk>kavruk Savuruk>savruk, Hepisi>hepsi, Bükülüm>büklüm Ayrıca konuşma dilinde ve ağızlarda meydana gelen ama yazı diline yansıtılmayan ses düşmeleri de vardır: burada> burda, nerede> nerde, Hatice> Hatçe…

4. Ünsüz Düşmesi Sözcükteki ünsüzlerden birinin düşmesidir. Alçak-cık>alçacık, ufak-cık>ufacık, büyük-cek> büyücek Özel bir türü ise alıntılarda meydana gelen «tekleşme»dir. Türkçede sözcük kökünde ikiz ünsüz bulunmadığından ünsüzlerden biri düşer: Hammam> hamam, kassab> kasap, edebiyyat> edebiyat…

5. Hece Düşmesi Aynı ya da benzer seslerden oluşan ve yan yana söylenen hecelerden birinin düşmesidir. Hece düşmesi kimi sözcüklerde yazı diline de geçmiştir: Pazar ertesi > pazartesi Yeterlilik> yeterlik Duyarlılık> duyarlık

6. Hece Kaynaşması Zayıf ünsüzler olan ğ, h, y seslerini taşıyan hecelerde hem bu seslerin hem de yanlarındaki ünlünün düşmesi veya ünlünün değişmesidir. Postahane> postane Eczahane> eczane Hastahane> hastane

7. Ünlü Birleşmesi Birincisi ünlüyle bitip ikincisi ünlüyle başlayan ve bir arada kullanılan iki sözcükten birincinin sonundaki veya ikincinin başındaki ünlü düşer. Aşağıdakilerin hangi iki sözcükten oluştuğunu söyleyin: Nasıl, niçin, şöyle, kahvaltı, cumartesi, güllaç, sütlaç

8. Benzeşme Bir sesin çıkış yeri ya da biçimi açısından bir başka sese benzer ya da eş duruma getirilmesi olayıdır. Yazı dilinde: pantolon Konuşma dilinde: pantalon yazı dilinde: parlamento konuşma dilinde: parlemento

8. Benzeşme n>m benzeşmesi yazı diline de geçmiştir; kimi sözcüklerde «b»den önce gelen «n», «m»ye dönüşür: Çarşamba, ambar, perşembe, tembel, memba, tembih, çember, kambur

9. Aykırılaşma Dilde benzeşme olayının tam tersi bir eğilimle oluşur. Bir sözcükte bulunan aynı iki söyleyişin başka seslere ve başka söyleyişlere dönüşmesidir. Özellikle yabancı kökenli sözcüklerde rastlanır: Muşamma>muşamba Attar>aktar

10. Göçüşme Sözcük içinde seslerin, genellikle yan yana bulunan ünsüzlerin yer değiştirmesi ile daha kolay bir söyleyişe yönelmeyi sağlar: Aşağıdaki sözcükler, Anadolu ağızlarında nasıl söyleniyor? Kibrit, toprak, köprü, yüksek, yüzük, ekşi, memleket, perhiz Uzak göçüşme ise aralarında başka bir ses bulunan ünsüzlerin yer değiştirmesidir: lanet> nalet, ödünç> öndünç…

11. Ünlü Daralması Sözcüklerdeki geniş ünlülerin daralmasıdır. -yor eki kendinden önce gelen ünlüyü daraltır. De-yor > diyor Gel-e-yor > geliyor

12. Tonlulaşma Günümüzde d tonlu sesiyle başlayan bazı sözcükler daha eski dönemlerde t sesiyle başlamaktaydı: taş > dış, tıl > dil… Tonsuz ünsüzlerle biten çok heceli sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde tonlulaşma görülür: ağaç-ı > ağacı, kitap-a > kitaba… Bazı tek heceli sözcüklerde de tonlulaşma görülür: dip-e > dibe, kap-a > kaba…

13. Tonsuzlaşma Tonsuz ünsüzlerle biten sözcükler tonlu ünsüzlerle başlayan bir ek aldığında ekteki ünsüz tonsuzlaşır: Sokak-da > sokakta, ağaç-dan > ağaçtan… Ayrıca alıntıların sonlarındaki b,c,d,g sesleri p,ç,t,k’ye dönüşür: Şarab > şarap, ihrac > ihraç, aheng > ahenk…