ENGELLİ ÇOCUĞA SAHİP AİLELERE YÖNELİK HİZMETLER Doç. Dr. Ender Durualp Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi Bölümü

Çocuk ve Aile Ailenin en önemli görev ve sorumluluklarından biri sahip olduğu çocuklarını en iyi şekilde yetiştirmektir. Çocuğun eğitimi dünyaya gözlerini açtığı ailesinde başlar, okulda devam eder. Ailelerin çocuklarına iyi bir eğitim verebilmeleri ve ilerideki eğitim-öğretim yaşamında üzerlerine düşen görevleri yerine getirebilmeleri için çocuklarının engeli hakkında bilgi sahibi olmaları gerekir.

Ailelerin çocuklarının gelişimlerindeki sorumlulukları kabul etmeleri ve okulda verilen eğitime yardımcı olmaları, istenen amaçlara ulaşabilmek için tartışmasız çok gereklidir. Engelli çocukların ailelerinin psikolojik danışma hizmetine gereksinimi normallere göre daha belirgindir.

Ailelere Yönelik Hizmetler Rehberlik Aile Danışmanlığı Aile Eğitimi

Rehberlik???? Bireyin en verimli bir şekilde gelişmesine ve doyum verici uyumlar sağlamasında gerekli olan tercihleri, yorumları planları yapmasına ve kararlar vermesine yarayacak bilgi ve becerileri kazanması ve bu tercih ve kararları yürütmesi için bireye yapılan sistemli ve profesyonel yardımdır.

Engelli çocuklara ve ailelerine sunulan rehberlik ve danışma hizmetleri öncelikle engelli çocuğun tanılanmasını, yerleştirme ve izleme süreçlerini kapsar. Aile Rehberliği; Aile gelişimine katkıda bulunabilmeleri amacıyla ailelere yapılan sistemli ve düzenli çalışmalardır.

Türkiye’de sunulan Rehberlik hizmetlerinin engelli çocuğun tanılanması ve yerleştirme düzeyinde kaldığı, çocukların izlenmesi ve ailelere çocuklarının durumları hakkında bilgilendirme nasıl yapılmaktadır?

İki yönlüdür; Ailelere psikolojik yardım yapıp onları rahatlatmak ve engelli çocuklarının kabulüne yardımcı olmaktır. Okul ve yuvada çocuklarına verilen eğitim programları konusunda bilgilendirerek çocuklarının eğitimine katkıda bulunmalarını sağlamaktır.

Unutma! Engelli çocuklara sahip ailelerinin psikolojik danışma hizmetine ihtiyacı oldukça fazladır. Engelin türü ve derecesine göre bu durum belirgin farklılık gösterir. Psikolojik danışmada yöntemler aynı olmakla birlikte çocuk ve aile ile yapılacak görüşmede ve danışmada normallerden farklı bilgiler yer alacaktır.

Aile Rehberliğinin Yararları Engelli çocukların özelliklerinin iyi bilindiği ve kabul edildiği bir ev ortamında ilişkiler daha sağlıklı ve çocuğun gelişimine yöneliktir. Çocukların okul ortamında öğrendikleri bilgi ve becerileri ev ortamında da uygulayabilmelerini, okul ve ev aile eğitiminin birbirine paralel olmasını sağlar.

Engelli çocuğun okulda kazandığı becerilerin ev ortamında aile ile işbirliği yapılarak pekiştirilmesi, eğitimin sürekliliği, yaygınlaştırılması ve kalıcılığı açısından da gereklidir. Ailelerin belli aralıklarla bir araya gelmeleri, kendilerine ve çocuklarına ilişkin duygu, düşünce ve uygulamalarını paylaşmasını amaçlayan anne baba grupları ailelerin psikolojik olarak rahatlamalarına yardımcı olmaktadır.

Aile Danışmanlığı Danışma, bu alanda bilgili ve deneyimli bir uzmanla özürlü çocuğun anne babası arasında yer alan, anne babanın sorunlarını çözmek için gerekli tutum ve becerileri geliştirmeleri üzerinde odaklaşan bir öğrenme sürecidir.

Yararları Danışma sürecinde anne babalara ifade etmekten kaçındıkları öfke, suçluluk, düşmanlık gibi duygularını özgürce ifade edebilmeleri için fırsatlar verilir. Ailelere, kendileri ve çocukları için gerçekçi planlar yapabilmeleri konusunda yardım edilir. Anne babaların kendi becerilerine inanmaya başlamalarına ve sosyal çevre ile daha fazla iletişime girmelerine yardımcı olur.

Aile Danışmanlığının Türleri Bilgi Verici Danışmanlık Psikoterapi Ana-Baba Eğitimi (Aile–Uzman İş Birliği)

Bilgi Verici Danışmanlık; Belli bir engel hakkında, ne olduğu, nedenleri, özellikleri, gelişim alanları, çocuğun ihtiyaçları hakkında aileye bilgi verilir. Bu süreç içerisinde ailelerin çeşitli duygu ve tepkilerini yaşamaları sağlanır. Bilgi verici danışmanlığın bir grup ortamı içinde yapılması, ailelerin birbirleriyle ve danışmanla karşılıklı bilgi, duygu, düşünce ve deneyim alış verişi yapmalarını ve sorular sormalarına olanak sağlar.

Psikoterapi; Psikoterapi yoluyla, duygusal güçlüklere bağlı olarak anne-babanın yaşadıkları çatışmaları anlamalarına ve çözümlemelerine yardım edilir.

Aile-Uzman İş Birliği; Anne babanın çocuklarıyla iletişimlerinde etkili olmalarını sağlayan teknikleri ve becerileri öğrenmeleri sağlanır. Her üç yaklaşım birbirini tamamlayan zincirin halkaları gibidir. Ailenin var olan durumuna, problemlerine ve ihtiyaçlarına bağlı olarak bu yardım yöntemlerinden birisine veya hepsine başvurulabilir.

Aile danışmanlığı ve aile rehberliği sonucunda ulaşılmak istenilen nokta, ailenin çocuğun engelini kabul etmiş olması, eğitimsel ve sosyal açıdan çocuğuna nasıl yardımcı olabileceğini öğrenmesi ve ilgili olması ve okul ile işbirliği içinde çalışmayı kabul etmesidir.

Aile Eğitimi Aile eğitimi, normal ya da engelli tüm çocuklar açısından önemlidir. Aile eğitimi, okulda eğitim olanakları sunulamayan zihinsel engelli çocukların eğitiminde daha da önemlidir.

Aile eğitimi çalışmalarında; Anne babaların çocuklarına beceri öğretebilmeleri, Var olan problem davranışlarla başa çıkabilmeleri, Çocuğu daha iyi kontrol edebilmeleri, Çocukla ilişkilerini olumlu yönde geliştirebilmeleri hedeflenir. Aile eğitimi çalışmalarının odak noktası, çocuk ve çocukla olan ilişkilerdir.

Ailelere verilecek hizmetler altı aşamadan oluşur; Amacın kabul edilmesi; hangi amaçla, yardım edilecek, yardım alacak kişinin ihtiyaçları nelerdir. Sürecin belirlenmesi; yardımcı olacak kişi ile yardımı alacak kişinin ortak görüşlerde birleşerek aynı amaç doğrultusunda ilişkilerini sürdürebilmeleri için bir sürece ihtiyaç vardır. Yardım edilecek kişinin gereksinimlerinin anlaşılması; yardım edecek kişi karşıdaki kişinin güçlüklerini çok iyi bilmeli ve hislerini değerlendirebilmelidir.

Olumlu olasılıkları açıklama; birlikte işbirliği içinde çalışmanın yararları nelerdir, birlikte neler yapılabilir, aile hangi konularda çocuğuna yardımcı olabilir, motivasyon sağlama. Çalışmaların planlanması; aile ile birlikte belirlenen hedeflerin tespit edilmesi, nasıl uygulamalar yapabileceğinin anlatılması ve açıklanması Uygulamaların değerlendirilmesi; neler birlikte yapılabiliyor, yapılmayan etkinlikler, uygulamalar nedir, ne gibi yararlar sağlandı ya da sağlanamadı.

Hizmet Verilirken Dikkat Edilecek Noktalar: Kendini ispatlamak çabası içine girilmemelidir. Kendini yeterli ya da yetersiz olarak düşünmemelidir. Güven ortamı sağlanmalıdır. Eğitimci aileye, aile de eğitimciye güven duymalıdır. Eğitimci olması gerektiğinden fazla sorumluluk almamalı, aynı şekilde aileye çok fazla sorumluluk yüklememelidir. Hem eğitimciler hem de aileler umutsuzluğa kapılmamalıdır. Hem birbirleri açısından hem de çocuk açısından.

Danışman, rehber ve eğitimcinin özellikleri; Samimiyet; temel özelliklerden biri insanlara samimi ve içten davranılması Kabul etme; yardım alan kişinin duygu düşünce ve ihtiyaçlarının tam olarak algılanması ve kabul edilmesi Empati; kişinin kendini diğerinin yerine koyarak onun gözleriyle dünyaya bakması

Anlayışlı olma; empatiyle yakın ilişkisi olan anlayışlı olma, karşılıklı iletişim kurma çabalarının başlangıcıdır. Güven duyma; çift taraflı samimiyet ve içtenliğin sağlanmasıdır. İlişki kurma; yardım eden kişi ile yardımı alan kişinin işbirliği içinde çalışma sürecidir. Şartlandırılmamış, olumlu ve önyargısız bakış; karşılıklı olarak önyargısız davranma, her tarafında kişilik özellikleri, fiziksel özellikleri vb. değerlendirmeden yardım etme çalışmasıdır.

Engelleyen faktörler; Söz verme; tarafların birbirlerine söz vermesi yanlış bir tutumdur. Yerine getirilmeyen sözler güveni sarsar. Yorum yapmak; değer ve tutum sistemimize göre yorumlar yapmak doğru değildir. Zorlamak; yapmak zorunda olduğu hissini yaşatmak doğru değildir, yapmak için gönüllü olmak asıl verilmek istenen şeydir. Moral vermek; anlamsız şekilde sürekli motive etmek ve moral vermek yanlıştır. Gerçekleri saptamak ve varsa yanlış tespit edilen amaçları düzeltmek gerekir, çalışma motivasyonunu azaltabilir.

Alay etmek küçümsemek; gerçekte olması gereken duyguların küçümsenip alay edilmesi ile saklanması yoluna gidilebilir. Azarlamak, çeşitli tehditler kullanmak; kişinin davranışı düzeltmesine yönelik kullanılır ama ilişkinin zedelenmesine yol açar. Azarlamak; “her şeyi abartıyorsunuz, gereksiz yere çocuğunuzu ve kendinizi yoruyorsunuz” Alay etmek; “eğitimci gibi davranıyorsunuz, siz öğretmen değilsiniz” Soru sormak; “neden okula daha sık gelmiyorsunuz” Kritik etmek; “mantıklı davranmıyorsunuz”

Ailelere yardımcı olunabilecek yaklaşımlar: Farklı özelliği olan çocuk anne ve babalarının yaşadıklarını anlayıp, aktarabilmek, Engelli çocuğu olan ailelerin karşılaştıkları sorunları belirleyebilmek, Engelli bir çocuğa sahip oldukları gerçeğini kabul etmelerinde yardımcı olmak, Engelli çocukları ile nasıl ilişki kuracakları, nasıl sürdürebilecekleri, onu içtenlikle nasıl kabul edecekleri konularında rehberlik etmek,

Engelli bir çocuğa sahip tek ailenin kendilerinin olmadığını göstererek, aynı duyguyu yaşayan pek çok ailenin varlığından söz etmek, Başkaları ile paylaşamadıkları duygusal problemlerini paylaşmak, Engelli bir çocuğa sahip oldukları için kendilerini suçlu hissetmeleri ve bunun kendi günahları sonucu olduğu karmaşasının çözümüne yardımcı olmak, Çocuğun gelişim özelliklerine yönelik (bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal, kişilik, cinsel) aileleri bilgilendirmek,

Aile ortamında yaşayan bireylerin birbirlerine ve engelli çocuğa karşı tutum ve davranışlarına ışık tutmak, Çevre-aile ve çevre- çocuk iletişiminde ortaya çıkan sorunları aydınlatmak ve yol göstermek, Çocuğun evde eğitimi, okulda aldığı eğitim ve okul sonrası yaşamları hakkında aileleri bilgilendirmek, Çocuklarının yakın akraba, komşu çocukları ve okuldaki sınıf ve okul arkadaşları ile nasıl ilişki kurup devam ettirecekleri ve özel konularında yeterli bilgi kazanmaları, bilgileri davranış ve sağlıklı tavırlara dönüştürecek şekil ve düzeyde eğitim verebilmektir.

Yararlanılacak kaynaklar: Aral, N. ve Gürsoy, F. (2007). Özel Eğitim. İstanbul: Morpa Yayınları. Nazlı, S. (2013). Aile Danışmanlığı. 10 baskı. Ankara: Anı Yayıncılık. Öğretmenlik Alan Bilgisi/Okul Öncesi Öğretmenliği.(2016). (Ed: Neriman Aral, Ümit Deniz ve Adnan Kan). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, Alan Bilgisi Yayınları. Kaytez, N., Durualp, E. ve Kadan, G. (2015). Engelli Çocuğa Sahip Olan Ailelerin Gereksinimlerinin ve Stres Düzeylerinin İncelenmesi. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 4 (1): 197-214.