BYE900 Bilimsel Araştırma Teknikleri ve Araştırma Yayın Etiği Bilimsel Bilgi ve Etik Prof. Dr. Bülent EKMEKCİ

PHILOSOPHY Seviyorum, peşinden koşuyorum, arıyorum "phileo" Bilgi, bilgelik "sophia" sözcüklerinden türeyen terimin işaret ettiği entelektüel faaliyet ve disiplin. Felsefe ‘bilgelik sevgisi’ ya da ‘hikmet (bilgelik) arayışı’ anlamındadır. Bu özgün anlama göre, her türden bilimsel araştırmacıya filozof adı verilmiştir.

BİLGİ FELSEFESİ (EPİSTEMOLOJİ) Bilgi önemlidir. Toplumsal sistemlerin temelinde önemli bir yer tutar. Bilgi hem düşüncede hem de uygulamada kuvvettir. Doğal kuvvetleri ve teknolojinin desteğini aldıktan sonra, bilginin kuvveti hızla artmaktadır. Bilgiyi sağlayan, bilimdir. Bilgi, özne (süje) ile onun yöneldiği, algıladığı, düşündüğü bir nesne (obje) arasında meydana gelen bir ilgidir. Süje (özne) denen insan bilinci (aklı), obje, aklın algıladığı, kavramaya yöneldiği nesnedir. Bilim, en genel anlamıyla, süje ile obje arasında ilgi, ilişkidir.

BİLİMSEL BİLGİ Bilimsel yöntemler ile elde edilir. Bilimsel yöntem akıl, deney ve gözleme dayalıdır. Bilimsel bilgi birikimli olarak ilerler. Nesneldir. Akla ve deneye dayanır. Sistemlidir. Sonuçları kesindir. Sonuçları formüle edilebilir. Olgusaldır.

BİLİM TARİHİ Bilginin hangi aşamalardan geçerek, bugün bilim dediğimiz bilgi türünün oluştuğunu, Bilime ne gibi ve ne zamanlar katkılar yapıldığını, Bu katkılar için bilim adamlarının verdiği uğraşıları, Kullandıkları yöntemleri, araç ve gereçleri konu alır. Elde edilen bilimsel sonuçların nasıl uygulandığı, İnsan yaşamında ne gibi değişikliklere sebep olduğu bilim tarihinin konuları içine girer.

BİLİMSEL AÇIKLAMA Biçim yönünden (mantıksal açıdan) geçerli, İçerik yönünden doğrulanmaya elverişli önermelerden kurulu bir çıkarımdır. Bilimsel açıklamada öncül durumdaki önermelerden en az birinin yasa niteliğinde olması gerekir.

YASA Tüm gözlem veya deney sonuçlarının doğruladığı olgusal içerikli bir genellemedir. Buna göre: Yasa, mantıksal yada analitik önermelerden ayrılır. Örneğin ‘üçgen üç kenarlı bir şekildir.’ Yasa, tek bir olguyu yada nesneyi değil olgular yada nesneler grubunun tümünü yada büyük bir kısmını kapsayan bir ifadedir. Yasa, belli bir zaman ve yerle sınırlı bir genelleme değildir. Örneğin ‘bu sınıftaki canlılar insandır’ genellemesi bir yasa değildir. Yasa, olgularca doğrulanmış olmalıdır. Örneğin ‘arı su 100 derecede kaynar’ ifadesi empirik bir genelleme ile elde edilmiş bir yasa, ‘bir cismin hızı, aldığı yol ve geçen zamanla doğru orantılıdır’ ifadesi kuramsal genelleme ile elde edilmiş bir yasadır.

HİPOTEZ Henüz ya tümüyle yada yeterince doğrulanmamış bir genellemedir. Bazı durumlarda yasayı hipotezden ayırmak zordur. Yasa hipoteze göre daha yüksek derecelerde doğrulanabilir. Başka bir deyişle, doğrulama derecesi arttıkça, hipotezlerin yasalara dönüştüğü söylenebilir.

HİPOTEZ Hipotez henüz doğrulanmamış bir genelleme olduğuna göre, bir konu hakkında pek çok hipotez ileri sürülebilir denebilir. Ancak hipotez ileri sürmek keyfi bir iş değildir. Bunun için: Hipotez ileri sürmede bilim adamının yaratıcı etkinliği kadar konusu hakkında bilgi ve tecrübesi olması gerekir. İyi bir hipotez, daha önce gözlem ve deney sonuçları ile doğrulanmış, yani yasalaşmış genellemelerle bağdaşabilir olmalıdır. Son olarak da elden geldiğince az varsayıma dayanmalıdır.

TEORİ Teori (theoria); kuşbakışı seyretmek Bilimsel etkinliğin amacı, olgular üzerinde hipotezler kurmak bunları olgularla doğrulama ve açıklamadır. Doğrulanmış hipotez yasalaşarak bize, belli olgular yada olgular arasındaki ilişki hakkında topluca özet bir bilgi verir. Bazen tek tek yasalar yada hipotezlerle değil, bu yasaları yada hipotezleri bir bölümüyle içeren daha karmaşık bir açıklama şekli gerekebilir. İşte evrenin bir bölümünü yada ya da tümünü anlamak için yasaları yada hipotezleri de içeren bu karmaşık açıklama etkinliğine bilimin teori kurma etkinliği denir.

ETİK Latince ethos; Töre, gelenek, alışkanlık Ahlak anlamında kullanılsa da, bazı farklılıklar içerir. TDK sözlüğüne göre “çeşitli meslek kolları arasında tarafların uyması veya kaçınması gereken davranışlar bütünü”

ETİK Varlık amacı, Bilimsel çıktıların niteliğini yükseltmek, Etik kurallara dayalı olmayan bilimsel çalışmalar, Güvenli ve geçerli çıktılar üretmeyecektir.

ETİK İLKELER 1. Dürüstlük (honesty) 2. Güvenirlik (reliability) 3. Nesnellik (objectivity) 4. Tarafsızlık (impartiality) 5. Bağımsızlık (independency) 6. Açıklık (openness) 7. Hakkaniyet (fairness) 8. Saygı ve Sakınma 9. Sorumluluk

Bilim Etiği Açısından Araştırmalarda Bilimsel Tutumlar Kanıt toplamada ve kullanımında dikkat. Fikir ve eserlere saygı. Bilgide şüphecilik ve alternatiflere açıklık Söylemde nezaket ve ikna yolunun tercih edilmesi. Çevreye ve canlılara zarar verilmemesi. Kişisel değerlendirmelerde açıklık ve anlaşılırlık.

Etik Sorunlar TUBİTAK (2006), etik ihlallerini şu şekilde listelemektedir; Uydurma (fabrication) Aşırma (plagiarism), İntihal Duplikasyon (duplication) Yinelenen Yayın Dilimleme (Least Publishable Units) Çarpıtma (falsification) Kurum Desteğini Belirtmeme Diğer

Etik sorunların nedenleri Eğitim eksikliği Bireylerin biran önce yükselme hırsları Bilimde niceliğin niteliğin önüne geçmesi Araştırmacılar üzerinde oluşan ekonomik baskı

YAPTIRIMLAR Etik ihlali yapanlara uygulanacak yaptırımların neler olacağını TÜBİTAK şu şekilde sıralamaktadır; Araştırıcı veya araştırıcıların projelerinin iptali, İlgili oldukları kurum, kuruluş ve üyesi oldukları uzmanlık ve meslek derneklerine bildirim. Belirli süreler ile desteklerin kesilmesi. Yayın geri çekme ve gerekçesinin yayımlanması. Daha önce yapılmış yayınların incelemeye alınması. Yayın etiği ihlali tespit edilen yazarlar ve ihlalin niteliği yazarların kurum ve kuruluşlarına, üyesi oldukları derneklere ve ilgili dergilere yazılı bildirimi.

YAPTIRIMLAR "Bilimsel Yalancılık veya Bilimsel Yanıltma" yapıldığı ortaya konulduktan sonra araştırmacının mensup olduğu kurum yöneticilerinin de uygulaması gereken bazı kurallar tanımlanmıştır. İstifasının istenmesi, Kurum ile ilişiğinin kesilmesi, Devlet, özel veya diğer destekli araştırmalardan en az 3 yıl süreyle men edilmesi ve yeni hiçbir mali destek verilmemesi, Üniversite veya bulunduğu kurumda uygulamalı, teorik mezuniyet öncesi ve mezuniyet sonrası dönemde eğitime katılmaması,

YAPTIRIMLAR Alınan mali proje desteklerinin iadesi, Hiçbir idari göreve tayin edilmeme, varsa idari görevlerinin iptali, Üyesi bulunduğu veya alanı itibariyle katıldığı ulusal veya uluslararası bilimsel dernek, birlik ve toplantılara adayın "bilimsel yalancılık" yaptığının bildirilmesi, Araştırmacının saptırma ve yalan ifadeler kullandığı verileri tespit edilen bütün yayınları uluslararası literatürden daha önce yayınlandığı aynı dergilerin aynı bölümlerinde ilan edilerek bilim dünyasından geri çekilmesi. Yayının bilimsel literatürden ve bütün indekslerden editör tarafından geri çekilmesi bir bilim insanına bilim dünyasının verilebileceği en ağır ceza şeklidir.

LİSANSÜSTÜ ÇALIŞMALARDA SORUNLAR Kaynak gösterilmeden alıntı yapmak, İnternet üzerinden erişilebilen bilginin sunumu, Farklı kaynaklardan elde edilen bilgilerin montajlanarak sunulması, Başkası tarafından hazırlanmış çalışmaların kendi çalışması gibi sunulması, Para karşılığı yada karşılıksız ödev, tez hazırlatılması, Lütfen okuyunuz, Nazan Özenç Uçak ve Hatice Gülşen Birinci ‘Bilimsel etik ve intihal’ Türk Kütüphaneciliği 22, 2 (2008), 187-204.