ÖDEMELER BİLÂNÇOSU Hazırlayan ve Sunan : Gökçe KOSOVA

İÇİNDEKİLER Ödemeler Bilançosu I. Ödemeler Bilançosunun Tanımı II. Ödemeler Bilançosunun Yapısı 1. Cari İşlem Hesabı 2. Sermaye Hesabı 3. Resmi Rezerv Değişimleri Hesabı 4. İstatistiksel Farklar Hesabı III. Dış Ödeme Açık ve Fazlaları IV. Türkiye’nin Ödemeler Bilançosu

ÖDEMELER BİLÂNÇOSU Uluslararası Finans; özel kişi, şirket veya kamu kuruluşlarının sınır ötesi mali işlemlerin incelenmesini konu edinmiştir.

ÖDEMELER BİLÂNÇOSU Neden Ödemeler Bilançosu ? Ekonomik ve mali ilişkilerin durumunu izlemesi açısından, Hükümetlerin, mali riskleri kestirebilmesi açısından, Bir ülke parasının dış değerindeki değişmelerin tahmini de o ülkenin dış ekonomik ilişkilerinde gelişmelerin izlenebilmesi açısından, önemlidir.

ÖDEMELER BİLÂNÇOSU Bu sunumda dış ödemeler bilânçosunun yapısı ile dış açık, dış fazla ve ödemeler bilânçosunu denkleştirme yöntemleri gibi konular üzerinde durulacaktır.

I. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN TANIMI Ödemeler bilânçosu (balance of payments) , ana ülkede yerleşik gerçek kişi, işletme veya kurumların yabancı ülkelere yürüttükleri ekonomik işlemlerin sistematik olarak tutulan kayıtlarıdır.

I. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN TANIMI

I. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN TANIMI Uluslararası ödemelerde geleneksel olarak Amerikan doları, sterlin, IMF’nin yarattığı Özel Çekme Hakları (SDR) ve altın gibi kaynaklar kullanılır.

I. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN TANIMI Ekonomik İşlemler ; Ülke Ödeme Akımı Ödeme Akımı Ödeme Akımı Oluşturmayan Ekonomik İşlemler ; Takas, Kriling esasına dayalı ticaret, Yatırım malı,teknoloji veya yönetim bilgisi şeklindeki yabancı sermaye, Karşılıksız Ödemeler.

I. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN TANIMI DIŞ ALEMLE YAPILAN İŞLEMLER Alacaklı (Credit items) İşlemler Borçlu (Debit Items) İşlemler

I. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN TANIMI Ödemeler bilânçosu “çift kayıtlı” (double entry) muhasebe sistemine göre tutulur ; ÖDEMELER BİLANÇOSU ALACAKLI ..... +________ ...... BORÇLU ..... +________ ...... =

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI 1. Cari İşlem Hesabı Ülkenin uluslararası ekonomik işlemlerinden çok önemli bir grubu cari işlemler hesabı (current transactions account)’na kaydedilir. Bu hesap aynı zamanda ülke milli hâsılasının da bir bölümünü oluşturur.

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI 2. Sermaye Hesabı Ülkenin dış alemle yaptığı her türlü mali sermaye ve dolaysız sermaye yatırımları, ödemeler bilançosunun sermaye hesabı (capital account) bölümüne kaydedilir

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI 3. Resmi Rezerv Değişmeleri Hesabı Resmi rezervler, gerektiğinde kullanılmak üzere merkez bankası tarafından tutulan uluslararası ödeme araçlarıdır. Piyasada döviz satışı durumunda rezervler azalır, piyasadan döviz alımı durumunda ise yükselir.

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI 4. İstatistiksel Farklar Hesabı İstatistiksel farklar hesabı (statistical discrepancy)’na “net hata ve noksan” dendiği de olur. Bu hesap tek bir kalem biçimindedir ve denge sağlamak amacıyla kullanılır.

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI 4. İstatistiksel Farklar Hesabı Ödemeler bilânçosu hesaplarında daima bir hata ve eksik bulunma olasılığı vardır. Bunun nedenlerini aşağıdaki gibi açıklayabiliriz İthalat ve ihracatla ilgili bilgi, mallar sınırdan geçerken firmalar tarafından doldurulup gümrük iadelerine verilen gümrük bildirim formları’ndan elde edilir. Bazen de firmalar kasıtlı biçimde yanlış bilgi vermiş olabilirler.

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI ÖDEMELER BİLANÇOSU Otonom İşlemler Net Bakiyesi (+) (-) Denkleştirici İşlemler Net Bakiyesi (-) (+) =

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI 4. İstatistiksel Farklar Hesabı Ödemeler Bilançosundaki Hata Sebepleri; Gümrük Bildirim formlarının kasıtlı veya kasıtsız eksik ve yanlış doldurulması, Bazı dış ticaret kalemlerinin kayıtlarının olmaması, Bilanço dönem farklılıkları.

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI 4. İstatistiksel Farklar Hesabı Dış dengesizliği göstermek açısından hesaplanan otonom işlemler bakiyesi mi, yoksa denkleştirici işlemler bakiyesi mi gerçeğe daha yakın bir tahmin verir ?

II. ÖDEMELER BİLÂNÇOSUNUN YAPISI 4. İstatistiksel Farklar Hesabı Uygulamadaki yaklaşıma göre, bu konuda denkleştirici işlemler bakiyesinin daha doğru sonuçlar vereceği kabul edilir.

III. DIŞ ÖDEME AÇIK VE FAZLALARI

III. DIŞ ÖDEME AÇIK VE FAZLALARI Dış Dengesizlik Tahmin Edilirken ; Otonom İşlemler “çizgi üstü” (above-the-line) Denkleştirici İşlemler

III. DIŞ ÖDEME AÇIK VE FAZLALARI Uygulamada ;

III. DIŞ ÖDEME AÇIK VE FAZLALARI Temel Denge (Basic Balance) : Bu tanımlamada ulusal paranın dış değerleri için temel kabul edilen işlemler göz önünde bulundurulur. Böylece dış denge, cari işlemler bilânçosu ile uzun süreli sermaye akımlarına göre hesaplanır ( bu işlemler otonom kabul edilir). Çok değişkenlik gösteren ve pek çok geçici faktörün(örneğin mali politikalarda ve faizlerdeki değişmeler, döviz kuru bekleyişleri, vs. gibi) etkisi altında bulunan kısa süreli sermaye akımları (özellikle banka mevduatları) ise temel dengeyi belirlemekte dikkate alınmaz, bunların denkleştirici nitelikte olduğu varsayılır.

III. DIŞ ÖDEME AÇIK VE FAZLALARI Net likidite dengesi (net liquidity balance) : Bu tanımda, dış dengeyi sağlamak üzere resmi rezervlerde bir değişiklik olmaksızın, özel kesimin dış alemden sağladığı borçlar ve dışarıya verdiği krediler üzerinde durulur. Buna göre, özel sektöre ait örneğin ticari krediler gibi devredilebilir niteliğe sahip bulunmayan (nonliquid), kısa süreli sermaye işlemlerinin dış denge amacı ile yapıldıkları (denkleştirici oldukları) varsayılır. Likit borçlar ve alacaklar dahil, diğer tüm işlemler ise otonom kabul edilir.

III. DIŞ ÖDEME AÇIK VE FAZLALARI Resmi rezerv işlemleri dengesi ( official reserve transactions balance) : Bu tanımlamada tüm resmi rezerv değişmelerinin (merkez bankasının altın ve döviz rezervlerindeki değişmeler ve ülkenin yabancı resmi kuruluşlara olan borç ve alacaklarındaki değişmeler) ödemler bilânçosu dengesini sağlama amacıyla yapıldığı (denkleştirici olduğu), diğer işlemlerin ise otonom olduğu varsayılır. Burada resmi işlemlerin özel işlemlerden farklı olduğu yaklaşımından hareket edilmektedir.

IV. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU Türkiye’nin 1998-2001 dönemine ait ayrıntılı ödemeler bilânçosu verileri Tablo 1’ de görülmektedir. Cari işlemler bilânçosu açığı 2000 yılında 9.819 milyon dolara ulaşmıştır. Bunun da temel nedeni ithalatta yaşanan patlamadır. Dış ticaret bilânçosu açığı 22.375 milyon doları bulmuştur. Dış ticaret bilançosunda görülen bu şiddetli açıklar ise ekonominin dış ödeme krizine sürüklenmesinin önemli bir nedenini oluşturmuştur. 2001 yılında ise cari işlemler bilânçosunun 3.396 milyon dolar fazla verdiği görülüyor. Bu fazlalık ise ihracat artışlarından çok ekonomik kriz dolayısıyla ithalattaki daralmadan kaynaklanmıştır.

IV. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU Diğer mal ve hizmet gelirleri içine kaydedilen turizm gelirlerinin 2001 yılında 8.090 milyon dolara ulaşması ekonomide önemli bir olumlu gelişmedir. Fakat alınan dış borçlar dolayısıyla ödenen faiz giderleri aynı yıl 7.134 milyon dolar olmuştur ki bu Türkiye’nin döviz gelirleri üzerinde büyük bir baskı doğurmaktadır.

IV. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU Mal ve hizmet hareketleri birlikte ele alındığında toplam dengenin 2000 yılında 15.044 milyon dolar açık verdiği, Ekonomik kriz dolayısıyla mal ve hizmet harcamalarındaki azalma dolayısıyla 2001 ‘de bu açığın 407 milyon dolara düştüğü görülmektedir.

IV. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU 2001 yılında işçi dövizlerinin önemli bir düşüşle 2.786 milyon dolar olması ayrıca olumsuz bir gelişmedir.

IV. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU Fakat ödemeler bilânçosundaki en büyük olumsuz gelişmeler sermaye hesabında yaşanmıştır. Yaşanan ekonomik ve mali kriz dolayısıyla sermaye bilânçosu 2001 yılında toplam 14.198 milyon dolar açık vermiştir. Bu açığın çok önemli bir payı (12.211 milyon dolar) ülkeden dışarıya menkul değer çıkışı yoluyla gerçekleşmiştir..

IV. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU 2001 yılında dış borç servisi ödemeleri 14.350 milyon dolar olmuştur. Ancak bu rakamlar önceki yıllarda da oldukça yüksek düzeylerdedir. Bu arada kısa vadeli sermaye hareketleri alt bilânçosu da açık vermektedir. Nitekim kriz ortamında ticari bankaların açtıkları döviz pozisyonlarını kapamalarından ötürü 2001 yılında dışarıya net olarak 7.052 milyon dolarlık bir ödeme yapılmıştır. Yabancı para mevduat hesaplarının çekilmesinden ötürü de net olarak 1.437 milyon dolarlık bir döviz kaybı ortaya çıkmıştır.

IV. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU Bu arada kısa vadeli sermaye hareketleri alt bilânçosu da açık vermektedir. Nitekim kriz ortamında ticari bankaların açtıkları döviz pozisyonlarını kapamalarından ötürü 2001 yılında dışarıya net olarak 7.052 milyon dolarlık bir ödeme yapılmıştır. Bu arada aynı yıl, yabancı para mevduat hesaplarının çekilmesinden ötürü de net olarak 1.437 milyon dolarlık bir döviz kaybı ortaya çıkmıştır.

IV. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU Yaşanan ekonomik ve mali sorunlar dolayısıyla Türkiye IMF’deki rezerv kotasını 1999’da kullanmış ve bu kuruluş nezdindeki varlıklarını sıfıra indirmiştir. Fakat IMF ile yapılan destek (stand by) anlaşmaları çerçevesinde 2001 yılında adı geçen kuruluştan net olarak 10.230 milyon dolar kredi sağlanmıştır. Bütün bu gelişmeler sonucunda da aynı yıl resmi rezervlerde 2.694 milyon dolar bir artış sağlanmıştır.

IV. TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU Özetle, Gerek mali sektörün, gerekse reel sektörün istikrara kavuşabilmesi ve sağlıklı bir biçimde gelişebilmesi için ödemeler bilânçosu ile dış borç sorunlarının öncelikle çözümlenmesi gerekir.

TABLO 1 TÜRKİYE’NİN ÖDEMELER BİLANÇOSU, 1998-2001(Milyon Dolar) İşlem türü 1998 1999 2000 2001 A. CARİ İŞLEMLER DENGESİ 1984 -1364 -9819 3396 İhracat Fob 31220 29326 31667 35258 Bavul Ticareti 3689 2255 2946 3039 Transit Ticaret 558 483 946 879 İthalat Fob -45440 -39773 -54042 -39748 İthalat Cif -45922 -40692 -54503 -40410 Altın İthalatı -1761 -1079 -1900 -989 -514 -442 -911 -832 Navlun ve sigorta 2757 2440 3272 2483 TİCARET DENGESİ -14220 -10447 -22375 -4490 DİĞER MAL VE HİZMET GELİRLERİ 25802 18748 22320 17936 Turizm 7177 5203 7636 8090 Faiz 2481 2350 2836 2753 Doğrudan Yatırım Gelirleri 2504 1176 1032 686 Navlun 1882 1712 1653 1796 Özel Resmi Hizmet Gelirleri 10520 7118 7861 3553 DİĞER MAL VE HİZMET GİDERLERİ -15325 -14840 -14989 -13853 -1754 -1471 -1713 -1738 -4823 -5450 -6299 -7134 -1419 -1259 -1688 -1277 Kar Transferi -643 -437 -539 -619 TOPLAM MAL VE HİZMET DENGESİ -3743 -6539 -15044 -407 KARŞILIKSIZ TRANSFER GİRİŞLERİ (ÖZEL) 5568 4813 5011 3596 İşçi Gelirleri 5356 4529 4560 2786 Bedelsiz İthalat 212 284 451 810 KARŞILIKSIZ RESMİ TRANSFERLER : NET 159 362 214 207

B. SERMAYE HAREKETLERİ (Rezerv Hariç) 448 4671 9610 -14198 1. DOĞRUDAN YATIRIMLAR (NET) 573 138 112 2769 Yurt dışında (çıkış) -396 -655 -1029 -604 Yurt içinde (giriş) 953 813 1707 3288 2. PORTFÖY YATIRIMLARI (NET) -6711 3429 1022 -4515 Menkul Değer Girişi (Yerleşiklerin dışarıda M.D. Satışı) 3356 4605 20188 11423 Menkul Değer Çıkışı (Yerleşiklerin dışarıda M.D. Alışı) -4978 -5364 -20781 -12211 Tahvil İhracat Yoluyla Borçlanma -579 3220 6252 96 Yabancıların Yurtiçinde Menkul Alımı 10137 3738 2971 3300 Yabancıların İçeride Menkul Satışı -14647 -2770 -7608 -7123 3. UZUN VADELİ SERMAYE HAREKETLERİ 3985 344 4276 -1131 Sağlam Krediler 11505 11036 17459 12614 Kredi Geri Ödemeleri -8174 -10560 -13803 -14350 Mevduat (Kredi Mektuplu DTH) 654 -131 620 605 4.KISA VADELİ SERMAYE HAREKETLERİ 1313 1024 4200 -11321 VARLIKLAR (NET) -1464 -2198 -1913 -156 Verilen Krediler -261 -453 116 -734 Bankaların Döviz varlıkları -752 -1454 -1690 927 Giriş -1684834 -1826639 -2554432 -1717614 Çıkış 1684082 1825185 2552742 1718541 YÜKÜMLÜLÜKLER (NET) 2777 3222 6113 -11165 Sağlanan krediler 554 2852 6753 -9728 Bankalar 63 2070 4741 -7052 Sağlanan kredi 19288 122673 209432 1100270 Geri Ödeme -19225 -120603 -204691 -117322 Mevduatlar 2223 370 -640 -1437 Kredi Mektuplu DTH -80 -98 2 131 C.NET HATA VE NOKSAN -697 1631 -2788 -2122 TOPLAM:GENEL DENGE -447 -5206 2997 12924