T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ TEKNİK EĞİTİM FAKÜLTESİ MAKİNE RESMİ VE KONSTRÜKSİYON ANABİLİM DALI SÖKÜLEBİLİR BAĞLANTI ELEMANLARI Prof. Dr. H. Rıza BÖRKLÜ ERGÜN ÖNKOYUN 041222040 ANKARA 2009

CIVATALAR Somunlu ve somunsuz olarak, parçaları sökülebilir şekilde birleştirmeye yarayan bağlama elemanlarıdır.

CIVATA ÇEŞİTLERİ Cıvataları, baş biçimlerine göre sıra ile gösterelim.

1-) Altıköşe Başlı Cıvatalar : (TS1021) Özellikle (d) çapı büyük olan cıvatalar, altıköşe başlı olarak yapılırlar.

Şekil: 1.2 Şekil: 1.1

Şekil: 1.3 (Şekil: 1.3) de, Türk Standartlarına göre altıköşe başlı cıvataların türleri görülüyor. Şekil: 1.3

Whitworth ve metrik vidalarla ilgili bazı bilgiler, (Çizelge: 1) de verilmiştir.

Çizelge: 1

2-) Dörtköşe Başlı Cıvatalar : (TS1022) Daha fazla çelik yapılarda ve tarım makinalarında görülen bu tür cıvataların (d) gövde çapı, genellikle küçüktür. (Şekil: 1.4) deki (A) uçlu, (B) faturalı, (C) bombe uçlu ve faturalı, (B) konik uçlu dört köşe başlı cıvatalardır.

Şekil: 1.4

3-) Havşa Başlı Cıvatalar : (TS1023) Havşa başlı cıvataların, altı köşe erkek anahtarlarla sıkılıp, gevşetilenleri varsa da, önemli miktarı düz veya yıldız tornavida ile idare edilir. (Şekil: 1.5)

Şekil: 1.5

Havşa başlı cıvataları iki gruba ayırabiliriz: a-) Havşa- düz başlı cıvatalar, b-) Havşa mercek başlı cıvatalar.

a-) Havşa – Düz Başlı Cıvatalar: (Şekil: 1.7) de, tırnaklı ve iki tırnaklı, havşalı cıvatalar görülüyor. Havşalı ve tırnaklı (A) cıvatasının (ά) havşa açısı (60º) veya (90º) olabilir.

Şekil: 1.7

b-) Havşa- Mercek Başlı Cıvatalar: (Şekil 1.8) de (A) düz yarıklı, (B) silindirik uçlu düz yarıklı ve (C) de yıldız yarıklı havşa mercek cıvatalarıdır.

Şekil 1.8

4-) Mercek Başlı Cıvatalar: (TS1020) ( Şekil: 1.9) da, (A) mercek başlı, (B) büyük başlı, (C) uçlu, (D) faturalı ve E de yıldız yarıklı mercek başlı cıvatalardır.

Şekil: 1.9

5-)Silindirik başlı Cıvatalar: (TS1020) (Şekil: 1.10) da,(A) yassı silindirik başlı yarıklı, (B) konik silindirik başlı yarıklı, (C) silindirik başlı faturalı, (D) silindirik başlı altıköşe oyuklu ve silindirik başlı yarıklı- delikli cıvatalardır.

Şekil: 1.10

6-) Yuvarlak Başlı Cıvatalar : (TS 1020) (Şekil: 1.11) de,(A) düz yarıklı, (B) tırnaklı, (C) dört köşe boğazlı ve (D), yıldız yarıklı yuvarlak başlı cıvatalardır.

Şekil: 1.11

7-) Özel Başlı Cıvatalar: (Şekil: 1.12) de, özel başlı cıvatalar görülüyor. (A) tırtıl başlı ve (B), kelebek başlı cıvatadır.

Şekil: 1.12

SAPLAMA Saplama her iki tarafında diş açılmış sapsız vidalardır. Sık sık sökülüp takılan bağlantılarda saplamalar kullanılır

VİDALAR Bir dik üçgenin uzun dik kenarı bir silindir çevresine tabanı boyunca sarıldığı zaman üçgenin hipotenüsü silindir üzerinde bir helis (eğri) çizgi oluşturur. Bu helis çizgi boyunca silindir üzerine üçgen, kare, trapez v.b şekillerde eşit aralıklarla kanal açılırsa meydana gelecek profile vida denir.

Vida Çeşitleri a-) Üçgen Vidalar b-) Trapez Vidalar c-) Kare Vidalar d-) Testere Vidalar e-) Yuvarlak Vidalar

TESTERE VİDA YUVARLAK VİDA

SOMUNLAR Somunlar, cıvatalara ve saplamalara takılan vida dişli bağlama elemanlarıdır.

Altıköşe Somunlar : (TS 1026) (Şekil: 4.1 ve 4.2) de, altıköşe somun çeşitleri verilmiştir. (Şekil: 4.1-A) daki normal altıköşe somunun (x) açısı, (15º veya 30º) olabilir.

Şekil: 4.1

Şekil: 4.2

Dörtköşe Somunlar : (TS 1026) (Şekil: 4.3) deki (A) pahsız ve (B) pahlı dört köşe somunlardır. Dörtköşe somunlar çelik yapılarda ve tarım aletlerinde fazla kullanılır. Somunun (AA) anahtar ağzı açıklığı AA ~ 2x0,866xd dir.

Şekil: 4.3

Kelebek Somunlar: (TS 1026/22) Fazla sıkma istenmeyen yerlerde kullanılır ve elle sıkılıp, sökülen somunlardır.

Çizelge: 6

Çizelge: 7

Çizelge: 8

Yuvarlak Somunlar(TS 1026/19;20) Yuvarlak somunlar ince vidalı olarak yapılır (Şekil: 4.4) (A) yarıklı, (B) delikli yuvarlak somundur.

Şekil: 4.4

Tırtıllı Somunlar:(TS1026/23–24) (Şekil: 4.5) de (A) yassı (B) yüksek, tırtıllı somunlardır. Elle sıkılması yeterli yerlerde, tırtıllı somunlar kullanılır.

Şekil: 4.5

Özel Somunlar (Şekil: 4.5-C) de, halka başlı somun (TS 1026/21) görülüyor. Bu çeşit somunlarda (d) vida çapı, (8… 100mm) arasında olabilir ve (85… 20000 Kg.) arasında yük taşıyabilirler.

RONDELALAR Somun, cıvata ve benzeri vidalı elemanların birbirine bağlanmaları esnasında, oturma yerindeki yüzeylerin zedelenmesini önleyen ve/veya bağlantının kendiliğinden gevşemesine engel olan veya bağlantı yerindeki başların kapatılmasında kullanılan metal makine elemanıdır.

KAMALAR Kamalar, dişli çark, kasnak, kavrama ve benzeri makina parçalarını millerle sökülebilir şekilde birleştirmeye yarayan elemanlardır.

Eğimli Kamalar Şekilde eğimli kamaların çizilişi, ölçülendirilmesi, kamanın yerime takılmış konumu, mil ve deliğe ait kama ölçüleri ve deliklerde kama eğiminin nasıl belirtildiği gösterilmiştir.

Eğimsiz Kamalar Eğimsiz kamalar paralel yüzlüdür ve yan yüzeyleri ile dönme momentini iletirler.

Eğimsiz (Paralel Yüzeyli) kamalar TS 147/9, 10, 11

Eğimsiz kamanın montajı ve kama kanalı

Yarım ay kama TS 147/12

Kamalı miller

PİMLER Birbirine takılan parçaların karşılıklı konumlarını tespit ederek sabit kalacak şekilde bağlamaya veya merkezlemeye yarayan silindirik makina elemanlarıdır.

Silindirik pim ile birleştirme Çentikli pim ile birleştirme.

Silindirik Pimler 0,6 mm den 50 mm çapa kadar yapılırlar. Şekil :7.4-a da resmi ölçülendirilmesi verilen silindirik pimin bir ucu pahlı, diğer ucu yuvarlıktır alıştırılmış pim olarak kullanılır.

Şekil :7.4

Şekil :7.4

Konik Pimler Konik pimler 1:50 koniklikte yapılırlar. Gereç olarak Ç1050 akma çelik kullanılır. Küçük çap ve boyları ile belirtilirler

Somun U- profili Cıvata KONİK PİMLERİN MONTAJ RESİMLERİ

Vidalı Konik Pimler TS 2337' de standart şekil ve ölçüleri verilen vidalı konik pimlerin, ölçüleri ve sembollerle gösterilmesi Şekil: 7.2' de gösterilişi,

Şekil: 7.2

Bu pimler boşluklu deliklerde merkezleme amacıyla kullanılırlar. Kertikli Pimler Bu pimler boşluklu deliklerde merkezleme amacıyla kullanılırlar.

Çatal Pimler(Gupilyalar) Somun ve pernoların emniyetinde kullanılan elemanlardır.

PERNOLAR Makina parçalarnı birbirine oynak bir şekilde bağlayan silindirik makina elemanlarına perno denir.

Perno ile yapılan montaj resmi

a) Perno 10h11x40x35 TS 69/1 b) Perno 12h11 M10x20<45 TS 69/9 c) Perno 10 h11x40 TS 69/1

Başsız Perno TS 69/1 (d=3...100) Tür A Tür B

Orta Başlı Perno TS 69/3 (d=5...100) Tür A Tür B

Küçük Başlı Perno TS 69/2 (d=3...100) Tür A Tür B

Büyük Başlı Perno TS 69/4 (d=6...100) Tür A Tür B

Bir vagonet tekerleğinin perno ile yataklanması

EMNİYET SEGMANLARI Segmanlar mil üzerine veya deliğe geçen makina elemanlarının (Rulman, dişli vb.) eksenel yönden de kaymalarını önlemek için kullanılırlar

AYAR BİLEZİKLERİ Ayar bilezikleri mil ve mil gibi silindirik makina parçaları üzerine kasnak, dişli gibi makina elemanlarının eksenel yönde kaymalarını önlemek ve bunları belirli bir konumda tutabilmek için kullanılan elemanlardır.