XIX. Asır Azeri Edebiyatı 12 hanlık ile yönetilen Azerbaycan bölgesi komşusu Türkiye ve İran’ın tesirlerine açık idi. Bu bölgede siyasi birliğin olmaması ve hanlıkların arasındaki itilaf, Rusların bu bölgeleri işgalini kolaylaştırmıştır. 1828 Rus-İran arasında imzalanan Türkmençay Ant. ile topraklar ikiye bölündü. Kafkasya ve Azerbaycan’daki modernleşme Rus işgali ile başlar. Ruslar Hazar Denizi’ne hakim olmuşlar ve buradaki ticareti düzenlemişlerdir. Demir yollarının yapılması, yolların düzenlenmesi ticaretin gelişmesine ve buna bağlı olarak medenî ve kültürel hayatın da canlanmasına olanak sağlamıştır.

1820 “Tiflisskie Vedomosti” gazetesi Rusça olarak neşredilir. Tiflis’in Avrupa’ya yakın olması, Avrupa’daki siyasi ve fikri hareketlerden de haberdar olmasını sağlıyordu. 1828’de Rusya’da DEKABRİSTLER adı verilen ayaklanmadan sonra birçok ihtilalci Tiflis’e sürgün edilmişti. Otokratik rejimi hedef alan bu anayasal rejimin kurulmasını amaçlayan askerî grup Çara karşı ayaklmanmışlar ve yenilmişlerdi. Bu isyan Aralık (Dekabr) ayında olduğu için DEKABRİSTLER İSYANI denir. Hareket ezilen sınıflardan çok ayrıcalık sahibi kişiler içinde destek bulmuştur.

YENİLENME HAREKETİ 1802’de İlk Rus mektebi kurulmuş. Asilzadeler sınıfı Anlaşma vasıtası olarak Azeri Türkçesi’nin kullanılması (Tatarca) Tatar-Azeri Yeni okulların açılması (1847-50) Bu okullarda Rusça okutulması ve fenni ilimler Mirza Şefî Vazıh’ın ilk özel okul açması Modern Azeri edebiyatının doğmasında ve gelişmesinde rol oynayan şahsiyetlerin yetişmesinde hem Rus mektepleri hem de Azeri mekteplerinin büyük tesiri olmuştur.

İlk Azeri Maarifçiler Rus istilası ile Rusçanın öğrenilmesi bu vasıta ile batı medeniyetini tanıma, Fransız ihtilalinin yaydığı hürriyetçi düşünceler, demokrasi idealini benimseme ve uygulama yolunda adımlar atma. Bu dönemde yetişmiş Azeri aydınları Rus hizmetine giren ilim adamlarıdır.

Mirza Cafer Topçubaşı (1784-1869) Gence’de doğmuştur. Tiflis’te medrese eğitimi almıştır. Arapça, Farsça, Ermenice, Gürcüce ve Rusçayı öğrenmiştir. 1817’de İran sefirinin heyeti ile Petersburg’a gitmiştir. Rus Hariciye Bakanlığında mütercim olarak görev yapmıştır. Petersburg yüksek öğretmen okulunda Şark dilleri (Türkçe, Arapça, Farsça) ve edebiyatlarını okutmuştur. 1823’te Petersburg Ünv. Fars edebiyatı prof. Olmuştur. Rus-Fransız savaşı hakkında yazdığı Farsça “Zafer Nağmesi” ile şair yönünü de ortaya koymuştur. Rusya’da nümizmatik ilminin kurucusudur.

Mirza Kazım Bey (1802-1870) Reşt’te doğmuştur. Mükemmel derecede Arapça ve Farsça bilir. İsveçli Misyonerlerle ilişkileri. Katolik X Ortodoks 1826’da Kazan Ünv. Şark dilleri ve edeb. Okutur. 1829’da “Kazanskiy Vestnik” memuasında Sadi’nin Gülistan’ında bir kısım yerleri Rusça’ya çevirdi. Seyid Rıza’nın “Es-Sebü’s-Seyyar” adlı tarihini Rusçaya çevirmiştir. Almanca ve Fransızcayı da iyi derecede öğrendiği biliniyor.

17 yaşında iken Arap diline ait bir gramer yazmıştır. Ona dünya çapında şöhret kazandıran eseri 1839’da Kazan Ünv. neşredilen “Turetsko-Tatarskogo yazıka” adlı Rusça umumi Türk-Tatar gramerini yazdı. Dünyada yazılan ilk karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri olması bakımından önemlidir. İngilizceye çevirerek neşrettiği DERBENTNAME de büyük ilgi görmüştür.

Ansiklopedik bir şahsiyettir. Birçok alanda eser vermiştir Ansiklopedik bir şahsiyettir. Birçok alanda eser vermiştir. (tarih, edebiyat, felsefe, din, pedagoji, islam hukuku, nüzmizmatik v.s.) Rusçadaki şark dillerinden alınmış kelimeler hakkındaki incelemesi (1852), Rus kültür ve medeniyetine Şarklıların (Türklerin) tesirini göstermesi bakımından önemlidir. Bu iki şahsiyet Azerbaycan’ın dışında bulundukları halde eserleriyle Azerbaycanın dışında bulundukları halde eserleriyle Aze. Modern edebiyatının doğuşuna zemin hazırlamışlardır.

Abbaskuluağa Bakıhanlı Kudsî (1774-1846) Ailesi Bakû hanları neslindendir. 18462da hacca giderken I. Abdülmecit Han’a Esrarü’l Meleküt adlı astronomiye ait eserini takdim etti. Farsça’nın sarh ve nahvine ait “Kanun-ı Kudsî” adlı eseri yazmıştır. Tezhib-i Ahlâk adlı eseri orta halli insan yetiştirmek maksadı ile kaleme alınmıştır. Lâ-dini düşüncerlerden etkilenmemiştir. Dindar bir insandır.

Azeri edebiyatında ilk modern hikâyenin müjdecisi olan manzum ve mensur karışık bir şekilde iki gencin aşk hikâyesinin anlatıldığı “Kitab-ı Askeriye” eserini yazmıştır. Şiirlerini Azeri Türkçesi ile yazmış, bir divana sahiptir. Gülistan-ı İran, Kafkasya ve Azerbaycan tarihine hasrolunmuş bir eserdir.

Mirza Şefî Vazıh (1794-1852) Gence’de ilk hususi mektep açmıştır. 1844’de Tiflis’te Divan-ı Hikmet adında bir şairler meclisi kurmuştur. Tiflis’te Bodenştet’e Farsça, Azeri Türkçesi ve edebiyat dersleri vermiştir. Şefî’nin şiirleri Almanya’da bastırılmış ve büyük ilgi görmüştür. Müntehabat adlı eseri Azeri Türkçesi ile basılan ilk ders kitabıdır. Ahundzade’ye telkinlerde bulunmuş ve din adamı olmasını engellemiştir.

Kasım Bey Zakir (1784-1857) Azeri şiirinde Vakıf ve Vidadi ile başlayan realim çığırının mahallileşme cereyanının en mühim temsilcisidir. Aşık tarzı şiirden yararlanmıştır. Şiirlerinde lirizm çok güçlüdür.

İsmail Bey Kutkaşınlı (1806-1869) Rus mekteplerinde okumuştur. Rusça ve Fransızcayı iyi bilir. Varşova’da 1835’te “Rechid-bey et Saadete-chanime” adlı hikayesini neşreder. Seyehat hatıralarını “Sefername” adlı Azeri Türkçesi ile yazdığı küçük bir kitapta toplamıştır.