Barış Çalışmaları: Görüşme/Müzakere 06 Barış Çalışmaları: Görüşme/Müzakere (E)Tuğg.Doç.Dr. Oktay Bingöl Bu sunumda yer alan hususların tüm sorumluluğu yazara ait olup MSE ve üyelerini bağlamaz. Bu belgenin her hakkı , 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu esasları çerçevesinde MSE’ye aittir. Alıntılarda http://merkezstrateji.com/ uzantısının verilmesi, belgenin tamamına ulaşılabilmesi için zorunlu tutulmuştur

Görüşme/Müzakere (Negotiation)

Görüşme/Müzakere Bir uyuşmazlık, anlaşmazlık ve çatışmada tarafların temsilcileri arasında önceden tespit edilen yöntemlere uygun olarak yürütülen iletişimdir. Görüşme süreci birçok taktiği kapsar; Pazarlık, Af, ödün, yasal düzenleme, Söz, garanti verme, Göz yumma, Mali destek verme, proje desteği sağlama başlıcalarıdır.

Görüşme Sürecin çıktıları; Resmi anlaşma, Gayri resmi sözleşme, Sözlü uzlaşı ve protokoller, Başarısızlık olabilir.

Görüşme Görüşmede iki taraf arasında diyalog kanalları açıktır. İletişimde sorun yoktur. Karşılıklı olarak kabul edilebilir anlaşma için pazarlık süreci yürütülür. Görüşmeler paylaştırıcı/bölüşümcü (distributive) veya birleştirici (integrative) olabilir.

Görüşme Paylaştırıcı görüşmede bir değişken vardır. Bir taraf fazla aldıkça diğer taraf az alır (zero-sum). Birleştirici görüşmelerde anlaşmazlık konusu bir çok madde vardır. Daha karmaşık ve faydalı çözümler çıkabilir.

Görüşme İletişim ve diyalog tabanlı yaklaşımlar, Realist yaklaşımlar.

İletişim Tabanlı Yaklaşımlar Görüşmenin önemi; algıların değişmesi ve güven sağlanması için hayatidir. Güven inşası ve güven artırıcı işlev. Öğrenme süreci; karşı tarafın algıları, korkuları, çıkarları. Resmi ve gayri resmi mekanizmalar işbirliğine ve nihayetinde kalıcı çözüme yardım eder.

İletişim Tabanlı Yaklaşımlar Diyalog sadece birincil aktörlerle değil geniş toplumla yürütülmelidir. Gayri resmi süreç ön görüşme (pre-negotiation) olarak adlandırılabilir. Problem çözme çalıştayları. Toplum ileri gelenlerinin rolü. Dinsel ve etnik tabanlı faaliyetler.

Realist Yaklaşımlar Farklı realist yaklaşımlar söz konusudur. Görüşmeler fayda maksimizasyonuna bağlıdır. Beklenen kazanç hesapları etkili olur. Görüşmelerin maliyeti ve pazarlık sonuçları çatışmanın devamının maliyeti ile kıyaslanır. Oyun teorisi yaklaşımlarında, taraflar arasındaki güven sorunundan dolayı taviz ve söz sorunları tam olarak çözülemez.

Realist Yaklaşımlar Pazarlık süreci ve etkileşimler riski yönetecek şekilde tasarlanmalıdır. Sıklıkla zorlama mekanizmaları ve güvenlik garantilerinin kullanılması gerekir. Üçüncü taraf müdahalesi ile mümkündür. Bu durumda görüşmenin maliyeti azalır, barışı bozmanın maliyeti artar.

Realist Yaklaşımlar William Zartman ve Richard Haas’a göre; iç çatışmalarda taraflar, birbirlerini düşük bir maliyet ödeyerek silahlı yöntemlerle yenebileceklerine inandıkları sürece görüşmeye yanaşmazlar. Eğer taraflardan biri görüşmeler sırasında vereceği tavizlerin maliyetinin çatışmanın devamından daha fazla olacağına inanırsa görüşme sadece bir hayal olarak kalır.

Realist Yaklaşımlar Zartman ve Haas, tarafların askeri olarak çıkmaza girmeleri, çatışmaların uzaması, yeni bir inisiyatif alarak askeri harekatı daha üst bir düzeye götürme olanağının olmaması durumlarında görüşmenin seçenek olarak kabul edilebilirliğinin arttığını iddia etmektedir. Bu tür durumlarda çatışma, “çözüm için olgunlaşmış” (ripe for resolution) tır.

Realist Yaklaşımlar Bazı durumlarda ise çatışmalar tarafları fazlasıyla yıpratmıştır, şiddet sarmalı içinden çıkılamaz bir hal almıştır. Dolayısıyla tek taraflı bir çözüm başarılması ve barışın devamı mümkün değildir. Böylesine bir durum üçüncü taraf müdahalesi için uygun zamandır.

Müzakere Süreci Planlamasında Önemli Hususlar Yaygın olarak kabul edilen tıkanma Fırsatların yakalanması Güvenin önemi Esneklik 15/61

Terimler Deadlock Stalemate Hurting stalemate Turning point Ripe moment, ripeness Center of gravity Talks about talks

Yaygın Algılanan Bir Tıkanma “Müzakere çıkarınadır” inancıdır. Bir çok faktör bunu yaratır. Şiddet ve zor ile devamın maliyeti yüksektir. Taraflar mevcut ve yöntemlerle tam bir zafere ulaşamayacaklarını anlar. Çatışan taraflar sadece çıkarlarının olduğunu anladıklarında, masaya gelirler. (Faktörlerin kesişimi) Müzakere inancı yaygınlaşır.

Yaygın Algılanan Bir Tıkanma Özellikle müzakere sadece karşılıklı bir tıkanıklık var olduğu zamanlarda, meydana gelmektedir. (karşılıklı zarar veren çıkmaz) Tıkanmada uluslararası faktörler etkili olabilir. G. Afrika başta olmak üzere birçok çatışmada SSCB-ABD rekabetinin azalması, nihayetinde SSCB’nin çöküşü etkili oldu. İspanya’da iç kamuoyu baskısı ETA’yı çözüme zorladı.

Fırsatların Yakalanması Tıkanma otomatik olarak müzakere ve çözümün önünü açmaz. Koşullar ve ortam olgunlaşmıştır. (Ripe moment) Uygun fırsatlar ortaya çıkar. (Windows of opportunity) Çıkmazlar, açık olarak fırsatın başlangıcı olabilir. Bunların görülmesi, yakalanması ve kullanılması gerekir.

Fırsatların Yakalanması Fırsatların yakalanmasında iç ve dış faktörler etkili olur. Taraflar çatışmaya yakınlıkları nedeniyle, fırsatları göremeyebilirler. Bu yüzden üçüncü tarafların insiyatifi ele alması gerekebilir. Dış aktörler yardım eder, zorlar, yönlendirir veya engel olabilirler. Mozambik’te 1990-1992’de FRELIMO ve RENAMO’yu Katolik kilisesi ikna etti. Mısır-Arap-İsrail çatışmasında E. Sedat 1977’de inisiyatif aldı. Kudüs’e uçtu. G. Afrika’da Başkan Klerk 1990’da genel af çıkardı. Fırsatlar ebediyen kalmaz.

Güvenin Önemi Müzakere konular üzerinedir. Başarı insanlar üzerinde yükselir. İyi bir süreç taraflar arasındaki ilişkiyi kuvvetlendirir, kötüsü bozar. Tarafların arkadaş/dost olması zordur, gerekmez de. İşlevsel ilişki, iş ilişkisi şarttır. Tarafların iyi niyet beyanları gerekli ve önemlidir. Bu ilişki zamanla kurulur.

Güvenin Önemi Çatışma süresince dışlama, ötekileştirme, düşmanlaştırma vardır. Algılar ve bakış açılarının değiştirilmesi zordur. Anlayış ve kabul başka bir şeydir. Medya ve kanaat önderlerinin rolü büyüktür. Doğru ve şeffaf bilgi değişimi Problem çözmeye odaklanmak.

Esneklik Müzakere yaratıcı ve sonucu önceden belli olmayan bir süreçtir. Taraflar kendi hedeflerini ancak çok güçlü iseler başarırlar. Süreç beklenmeyen durumların üstesinden gelmek için yeterince esnek olmaya ihtiyaç duyar Bu nedenle esneklik şarttır. Ön şartlar, kırmızı çizgiler. Çok fazla önkoşul süreci kırılgan hale getirebilir, hatta engelleyebilir. Müzakere süresince hedefler değişebilir, uyarlanabilir.

Esneklik Sürecin özellikleri de değişir. Örneğin Sri Lanka’da; İkili doğrudan görüşmeler, Arabulucu yardımlı görüşmeler, Tüm tarafların katıldığı konferanslar, Gayri resmi görüşmeler, Resmi görüşmeler şeklinde seyir izlenmiştir.

Ön Görüşme Konuları Temel kural ve yöntemler üzerinde anlaşma Katılım ve temsil yöntemi Ön koşul, kırmızı çizgi ve engeller Taraflar arasında eşit şartlar sağlama Kaynak ve mali hususlar Müzakere yeri İletişim ve bilgi değişimi

Ön Görüşme Konuları Sonuçlara ilişkin genel ilkeler üzerine tartışma ve kabul Oturumların yapılış şekli Zaman planlaması Karar alma yöntemleri Müzakereleri kolaylaştırma ve tıkanmaları aşma için yöntemler Üçüncü taraf yardımı

Katılımcılar Kimler katılacak? Tüm taraflar, ılımlılar, radikaller, küçük gruplar? Radikaller dışarıda kaldığında “spoiler-bozucu” olabilir. Barışı düşman ile yapmak! Ilımlılarla müzakere kolay, önemli olan diğerleri. K. İrlanda’da 1991-92’de silahlı radikaller dışlandı. Şiddet devam etti.

Katılımcılar Bütün, en azından etkisi olan tüm tarafların katılmadığı süreçler başarısız oluyor. Afganistan’da 2001 Bonn sürecine Taliban ve Peştun grupların çoğu dahil edilmedi. Hemen hepsi spoiler oldu. Tarafların içindeki farklı hizipleri de dikkate almak gerekli. Müzakereye katılanların kendi gruplarından destek almaları şart. (yetkili olmak, meşru olmak) Taraflar koalisyonlar kurabilirler.

Katılımcılar Katılımcılar; siyasi partiler, grup/örgüt liderleri, toplumsal grup (kabile vs) liderleri, dini liderler, diaspora, UA kuruluşlar, STK’lar, dış ülkeler olabilir. Çok katılımlı süreçler ağır ilerler.

Temsille İlgili Seçenekler Oy oranına göre katılım Nüfusa göre katılım Eşit delegasyon Katılımcı-gözlemci statüsü Herkesin katılımı Ana gruplarla müzakere, diğerlerinin ikna edilmesi

Ön Koşullar, Engeller, Kırmızı Çizgiler Konu, kişi, yer, yöntem bazında olabilir. Hepsini kaldırmak ve her konuyu görüşmek? Ön görüşmede çözmeye çalışmak Gayri resmi oturumlarda tartışma Üçüncü taraf yardımı almak

Müzakerenin Finansmanı Taraflar kendi mali güçlerini kullanabilir. Bir taraf mali yükü karşılar. Diğer iç aktörlerden mali yardım. Uluslararası aktörlerin finansmanı.

Müzakere Şekilleri Büyük çaplı konferanslar Sözcüler zirvesi Yuvarlak masa tartışmaları Mekik arabuluculuğu İki taraflı görüşmeler Plenary ve alt grup toplantıları Görüşmeci ve gözlemcilere rol verme

Müzakere Yeri Ülke, şehir, bina. Sembolik değeri olmayan tarafsız bir yer. Olumsuz algı taşımamalı. Tarafların ulaşımını/erişimini mümkün kılmalı. Güvenlik, gizlilik sağlamalı.

Müzakere Gündemi Kalıcı barış için tartışılması gerekenler; Uzlaşma, Yaraları sarma, onarma, tazmin, Yeniden kurma, inşa ve kalkınma, Güvenlik, Gerekli ise sınır çizme, toprak paylaşma.

Müzakere Gündemi Demokratik yönetim teşkili; Anayasa, İnsan hakları, Devlet kurumları tasarımı. Ekonomik yapılanma ve kalkınma; Acil yardım, Yatırım, Kaynakların kullanımı ve paylaşımı, Dış ilişkiler.

Müzakere Yönetimi Başkanlığın belirlenmesi; Dönüşümlü, UA kuruluş temsilcisi, Dost ülke temsilcisi, Başka bir ülke temsilcisi, Sponsor veya arabulucu.

Takvim Önceden belirlenmiş takvim. Zaman sınırlaması olmaması. İş bitene kadar devam. Hedefleri gerçekçi sürelere bağlama. İlk oturumlarda başarı üzerine diğerlerini zamanlama.

Karar Alma Tam anlaşma. (Herkes her şey üzerinde anlaşmalı) Basit çoğunluk usulü. Konsensüs. Yeterli Konsensüs. Gizli oy. Açık oylama. Referandum.

Müzakere İçin Temel Teknikler Bağlamla ilişkilidir. Müzakere bir tarafın lehine diğerinin aleyhine olduğunda başarısız olur. Tüm tarafların lehine sonuçlar nasıl sağlanır. Sanat yönü. Süreç iyi yönetildiğinde iyi sonuç şansı artar.

Temel Teknikler Taraflar arası güven inşası Açıklık Anlayış İvme (Harekete geçirme)

Güven İnşası Bilgi güvenliği, sır saklama: Kimi çok kritik konuların karşı tarafın onayı olmadan dışarıda konuşulmaması güvenin temelini oluşturur. Sürece bağlılık: Karşı tarafın süreç sonlanana kadar sürece bağlı kalacağından emin olunması güven inşası için çok önemlidir. Profesyonellik, yeterlilik: Taraflar, müzakere sürecini yürütmeye yetkin ve yeterli kişiler olmalıdır. 42

Güven İnşası Empati: Karşı tarafın da insan olduğunu, geçmişten gelen acıları ve kızgınlıkları olduğunu bilerek empati kurmak gereklidir. Çözüme inancı koruma, kararlılık: Görüşmeler sırasında işler kötüye gidebilir, bir takım hayal kırıklıkları yaşanabilir. Bu tür durumlarda başka alternatifler düşünülmeli ve sürece dair inanç kaybedilmemeli. Bir başka değişle; yola çıkarken bir takım kazalar olabileceğine hazırlıklı olun ancak yolculuğa devam etmeye kararlı olun.

Açıklık Tarafların birbirlerine açık davranması müzakere süreci için hayati önem taşımaktadır. Bunu başarabilmek için: Soru Sorun: Karşı tarafa yöneltilen soruları açık sorulardan seçin. Yani «evet / hayır» gibi cevapların yeterli olacağı kapalı sorular değil «neden? / nasıl?» kelimeleri ile başlayan, açıklama gerektiren açık soru tipini seçin. Yorumlama ve Özetleme: Soracağınız açık sorunun ardından gelen cevaba yorum yapın veya özetleyin. Bu, karşı tarafın söylediklerinin duyulduğunun ve anlaşıldığının teminatı olacaktır.

Açıklık Sorunlara Odaklı Kalın: Görüşmeler sırasında geçmişten gelen duygusal tepkileri ortaya çıkaracak sorular sorulmamalı, cevaplar verilmemeli. Sorunlara odaklı kalınacak sorular/cevaplar olmalı. Sinirleri Yatıştırın: Görüşmeler sırasında, sinirlerin gerildiği zamanlarda tansiyonu düşürecek basit manevralar yapılması önemlidir. Örneğin; ortamı yatıştıracak küçük bir ara verilmesi gibi.

Anlayış Tam anlamı ile bir çözüme ulaşabilmek için sorunların tüm taraflarca tam olarak anlaşılması gereklidir. Bunun için: Algıları Değiştirin: Sorunlar objektif ve bağlantılı sorunlar olarak ikiye ayrılabilir. Objektif sorunlar kapsamında, kaynakların tanımlanması, bölgesel sorunlar vb. sorunlar; bağlantılı sorunlar kapsamında ise; tarafların birbirleri ile ilgili görüşleri, şimdiye kadar inanılanlar vb. sorunlar söz konusudur. Müzakere sürecinin yapılandırılmasında kimi zaman 1.tip sorunlara odaklanılırken, kimi zaman da 2. tip sorunların görüşülebilmesi gerekir. Durum zorlaştığında bir aracının devreye girmesi stresi azaltmakta etkili olabilir.

Anlayış İhtiyaçların ve Menfaatlerin Tanımlanması: Sorunların temeline inmek önemlidir. Bunun için tarafların dikkatlice dinlenmesi ve ihtiyaçların iyi tanımlanması gerekir. Uzmanlara Danışılması: Kimi zaman içinden çıkılmaz durumlar oluştuğunda, durumu çözebilmek için dışarıdan destek alınması krizi aşmaya yardımcı olabilir. Böylelikle, örneğin; uzmanlardan oluşan bir grubun yapacağı bir çalışma (bilgi, veri toplama vs.) ile yeni öneriler ve daha net çözüm önerilerine ulaşılabilir.

İvme (Harekete Geçme) Buraya kadarki aşamalar başarı ile ilerlemiş ise; artık sorun çözme aşamasına geçilebilir. Bu zorlu sürece ivme katacak ve harekete geçmeyi kolaylaştıracak bazı yöntemler şunlardır:

Süreci İşletme Konuları küçük parçalara bölme: Karşınızdaki kompleks konuları çözebilmek için bunları adreslendirilebilir küçük parçalara bölün. Önceliklendirme: Sorunları (konuları) önem sırasına ya da zorluk derecesine göre ölçeklendirin.

Süreci İşletme Önerileri sahiplerinden ayırma: Kimi zaman bir tarafın çözüme dair bir önerisi diğer taraf için kabul edilemez bir durum olabiliyor. Böyle durumlarda, bir arabulucu ya da bağımsız bir grup/partinin iki tarafı da dinlemesi ve bir taslak hazırlaması iyi bir yöntem olabilir. Diğer taraf önerileri üzerinde de çalışma

Süreci İşletme Ortak nokta yakalama: Zor da olsa her iki taraf için de ortak olabilecek alanların belirlenmesi harekete geçmeyi olumlu yönde etkileyecektir. Pazarlık gerekebilir Tavizlere hazır olma: Müzakerelerin gerçekleşebilmesi için bir takım ödünlerin verilmesi gerektiği bir gerçektir. Buna hazırlıklı olun.

Tıkanmaları Aşma Yolları Koalisyonlar kurma Gayri resmi kanallar Alt komite çalışmaları Mekik diplomasi (Arabulucu) Referandum, danışma süreçleri, yetki alma Gayri resmi destekler

Tıkanmaları Aşma Yolları Koalisyonlar kurma: Koalisyon, partiler arası ve parti içi olabilir. Kamuoyunun koalisyonlara bakış açısı koalisyon tarafları üzerinde olumlu ya da olumsuz baskılar oluşturabilir. Gayri resmi kanallar: Müzakere sürecinde, resmi olmayan kanalların kullanılması sayesinde, resmi olarak müzakere edilemeyecek konuların bile arka planda görüşülmesi sağlanabilir. Bu tip kanallar, arka planda yapılan görüşmeler ve açıklamalar şeklinde süregelmektedir.

Tıkanmaları Aşma Yolları Alt komite çalışmaları: Alt gruplar ya da alt komiteler müzakere sürecini kolaylaştırabilir. Tıkanmaya neden olan konu hakkında çalışmalarını sürdüren alt komiteler, resmi olmayan görüşmelerde söz konusu problem, daha spesifik ve özgür bir ortamda tartışılacağından anlaşmanın sağlanması kolaylaşabilmektedir. Mekik diplomasi (Arabulucu): Müzakere sürecini yöneten kişi ya da arabulucunun müzakere konusu çıkmaza girdiğinde her iki tarafla ayrı ayrı görüşmesi tarafların o konu hakkındaki düşünce ve kaygılarını anlaması açısından işe yaramaktadır. Bu sayede arabulucu genel durumun çerçevesini çizebilir ve çıkmazı aşmak için bir yol haritası oluşturabilir.

Tıkanmaları Aşma Yolları Referandum, danışma süreçleri, yetki alma: Taraflar bir adım atmadan önce kamuoyunun desteğini almak için referandum gibi yollara başvurabilmektedir. Çünkü halkın desteği olmadan girişilecek bir müzakere sürecinin başarıya ulaşması kolay değildir. Gayri resmi destekler: Bir ülkedeki güçlü sivil toplumun varlığı müzakere sürecinde görüşmelere hem destek hem de alternatif sağlayabilir. Bir çıkmaz söz konusu olduğunda bu kanalların yapacağı baskı sonucunda görüşmeler tekrar başlayabilir.

Üçüncü Taraf Yardımı Hakemlik (Arbitration) Zorla arabuluculuk Saf Arabuluculuk Uzlaştırma Kolaylaştırma

Üçüncü Taraf Yardımı Hakemlik (Arbitration): Hakemler tüm tarafları dinler; sorunlarla ilgili temel esasları ele alırak adil bir yolla anlaşma sağlamaya çalışırlar. Hakemlikte çözüm 3.partilerden gelir. Hakemin verdiği karar, tüm çatışmayı yaşayan taraflarca kabul edilir. BM, Avrupa Adalet Divanı, Uluslararası Adalet Divanı zaman zaman bu şekilde hakemlik görevleri yapabilmektedir. 57

Üçüncü Taraf Yardımı Zorla arabuluculuk: Burada uzlaşmacılar güçlüdür ve tarafların da uymaları/kabul etmeleri konusunda ısrarcıdırlar; çatışmacıları zorlayarak ikna ederler. Saf arabulucuların amaçlarını da tamamen taşırlar fakat bir farkla ki o da, zorla arabuluculuk yapanlar taraflar üzerinde baskındırlar. Taraflara herhangi inisiyatif bırakmazlar, tamamen kendilerinin yönetiminde süreci uygularlar. Zorla arabuluculuk yapanların kendi gündemleri vardır ve tercih ettikleri biçimde şekillenebilir. Örnek olarak; İran - Irak savaşındaki BM Özel temsilcileri, Dayton’da Richard Holbrooke etkisi gibi. 58

Üçüncü Taraf Yardımı Saf arabuluculuk: Asli olan/geçici olmayan sorunları kalıcı bir çözüme kavuşturabilmek için hiçbir şekilde yargılı olmadan yapılan arabuluculuktur. Saf arabulucu, süreçlerde tüm yeteneklerini göstererek ve deneyimlerini kullanarak tarafların kendilerinin hazırlayacağı, geliştireceği ve uygulayacağı bir çözüme yönelmelerini sağlar. Örnek olarak ABD başkanlarından Jimmy Carter’ın müdahil olduğu Eritre çatışmasında, Katolik kilisesinin Angola ile ilgili görüşmelerine ve sahne arkasındaki süreçleri verilebilir.

Üçüncü Taraf Yardımı Uzlaştırma: Uzlaşmacı, partiler arasında iletişim kanalını oluşturur. Tartışmalardaki ana sorunun ne olduğunu tanımlamaya, taraflar arasındaki yüksek tansiyonu düşürmeye ve çözümlemeye çalışır. Çerçeveyi oluştururken özellikle müzakere öncesi adımda gündeme etki eden sorunların açıklığa kavuşturulması ve ortak akıl haritasının oluşturulmasında yol alınır böylece gerilimin düşürülmesiyle, karşılıklı daha iyi anlaşılmaya fırsat verilir. Tartışmanın başrol aktörlerinin müzakerede biraraya gelmeleri zorunluluğu yoktur.

Üçüncü Taraf Yardımı Kolaylaştırma: Durumu yöneten/kolaylaştıran kişi, tarafların temsilcilerini biraraya getirir. Ortak masada veya ayrı toplantılar düzenleyerek ortak algıda tehditkâr olmayan yoldan iletişim kurulabilmesine çalışır. Örnek olarak Herb Kelman tarafından İsrail-Filistin grupları arasında 20 yıldır süregelen problem çözümü için kurulmuş olan workshop verilebilir.