Prof. Dr. Arslan TUNÇBİLEK TÜRKİYE’DE SOSYAL SİGORTALAR KURUMUNA BAĞLI OLANLARIN İŞ KAZALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ 1937/1946-1999 Ahmet Haki Türkdemir İş Hijyeni Dersi Ders Sorumlusu Prof. Dr. Arslan TUNÇBİLEK

İÇİNDEKİLER GİRİŞ TANIMLAR YÖNTEM BULGULAR TARTIŞMA SONUÇ ve DEĞERLENDİRME ÖNERİLER KAYNAKÇA

TANIMLAR İş Kazası: Çalışanın işyerinde bulunduğu sırada veya işveren tarafından başka yerde görevlendirilmesi yüzünden asıl işini yapmaksızın geçen zamanlar ve emzikli kadınların çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, çalışanın işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp-getirilmeleri sırasında meydana gelen ve çalışanı hemen ya da sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olaydır. İşyeri: 506 Sayılı Kanun’da “çalışanların işlerini yaptıkları yer” olarak tanımlanmıştır. İşin niteliği ve yürütme bakımından işyerine bağlı bulunan yerlerde dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden veya meslek eğitimi yerleri, avlu ve büro gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılmaktadır. Sigortalı: Bir hizmet akdine dayanarak bir veya birkaç işveren tarafından çalıştırılanlar sigortalı sayılır. Sürekli İşgörememezlik: Bir iş kazası veya meslek hastalığı sebebiyle yapılan tedavinin sonunda çalışanın meslekte çalışma gücünün tamamının veya bir kısmının kaybedilmiş olmasıdır. İş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünün en az % 10’unu kaybedenlere sürekli iş göremezlik geliri bağlanır. Bazı durumlarda, sürekli işgöremezlik vaka sayıları, çalışma gücünün % 10’dan azını kaybedenleri de kapsayabilmektedir. İş Kazası Sonucu Ölüm: İş kazası sonucu ölümler ile tedavinin devamı sırasında veya kendilerine daimi işgöremezlik geliri bağlandıktan sonra geçirdiği kazanın etkilerine bağlı olarak ölen çalışanları kapsamaktadır. Hizmet Süresi: Çalışanın işe ilk başlama tarihi itibarıyla, iş kazası geçirinceye kadar geçen çalışma süresidir. Kaza İnsidans Hızı (Accident incidence rate): Belirli bir süre içindeki toplam kaza sayısının aynı sürede risk altındaki ortalama işçi sayısına bölümü ile elde edilen sayının binde ifadesidir.

Tablo 1. Türkiye’nin Dönemlerine Göre Bazı Üretim Bilgileri Dönem I Dönem II Dönem III Dönem IV Yıl 1937/1946-1962 1963-1979 1980-1996 1997-1999 İşletme Sayısı 3.205 184.977 494.542 809.179 Çalışan İşçi Sayısı 275.083 1.767.153 3.363.499 5.449.480 İşletme Başına Düşen İşçi Sayısı 85,83 9,55 6,80 6,73 Başlıca Üretim Sektörleri 1. sıra Gıda İnşaat 2. sıra Dokuma Ticaret 3. sıra Şahsi Hizmetler

Tablo 2: Kazaların Yaş Grupları ve Cinsiyetlere Göre Dağılımı Dönem I Dönem II Dönem III Dönem IV 1946-1962 1963-1979 1980-1996 1997-1999 Sayı % 14 yaş ve altı 264 0,77 1049 0,71 757 0,54 150 0,17 15-19 yaş 4557 13,24 19046 12,88 14093 10,09 4966 5,48 20-24 yaş 5716 16,60 23864 16,14 23366 16,72 10056 11,11 25-44 yaş 20406 59,26 89307 60,40 91759 65,68 68822 76,01 45-59 yaş 3059 8,88 13186 8,92 9214 6,60 6243 6,89 60 yaş ve üzeri 307 0,89 1245 0,84 419 0,30 312 0,34 BİLİNMEYEN 122 0,36 163 0,11 100 0,07 0,00 TOPLAM 34431 147860 139708 90549 ERKEK 33550 97,44 145817 98,62 136255 97,53 87890 97,06 KADIN 881 2,56 2043 1,38 3453 2,47 2659 2,94 Kaza Oranı (% 0)* 125,17 83,67 41,54 16,62 *Kaza oranlarında her dönem diğerinden anlamlı biçimde farklı çıkmaktadır(α=0,05 ve p<0,05).

Tablo 3: 1937-1999 Yıllarında İş Kollarına Göre Kaza İnsidans Hızlarının Dağılımı (%0) İş Grupları 1937-1962 1963-1979 1980-1996 1997-1999 01 Tarım ve Hayvancılık* 38 19 10 02 Ormancılık ve Tomrukçuluk* 25 3 04 Balıkçılık 258 101 2 11 Kömür Madenciliği (p>0,05)* 152 171 168 157 12 Kömürden Başka Madenler 141 90 40 13 Ham Petrol ve Doğalgaz 146 68 29 14 Taş, Kil ve Kum Ocakları 6 105 42 15 19 Metal Olmayan Maden İstihracı 44 16 20 Gıda Maddeleri Sanayii 65 33 14 21 İçki Sanayii 170 78 31 TOPLAM 34 97 41 *1963-1979 dönemi çıkartıldığında kaza oranları farksız çıkan sektörler (α=0,05 ve p>0,05)

Tablo 4: 1946-1999 Yıllarında Dönem Yüzdelerinin Kaza Nedenlerine Göre Dağılımı (%) (α=0,05) 1946-62 1963-1979 1980-1996 1997-1999 MOTORLU TAŞIT KAZALARI 0,00 3,41 1,81 3,06 DİĞER TAŞIT KAZALARI 0,05 0,07 0,08 KAZA NETİCESİ ZEHİRLENMELER 0,25 0,21 0,54 KAZA NETİCESİ DÜŞMELER 41,80 7,90 7,58 12,61 P<0,05 MAKİNELERİN SEBEP OLDUĞU KAZALAR 37,83 17,46 12,57 8,22 YANICI MADDELERİN ATEŞ ALMA VE PATLAMASINDAN İLERİ GEL.KAZ 2,84 0,31 0,26 0,23 SICAK BİR MADDE KOROZİF MAYİDEN.BUHARDAN RADYAS.İLERİ GEL. KAZ. 3,13 6,18 5,30 ATEŞLİ SİLAHLARDAN ÇIKAN GAZLAR 0,03 0,02 0,04 KAZA NETİ.SUDA BOĞUL. VE SUYA DÜŞ. 0,12 0,01 BÜTÜN DİĞER KAZA SEBEPLERİ 14,28 63,98 71,93 69,75 KEND.ÖLDÜR.VE KEND.TRAVMATİZE ETME BİLE BİLE ADAM ÖLD.VE TRAVMA ETME BİLİNMEYEN NEDENLER 0,29 0,17

*1946-1962 dönemi dışında p>0,05 Tablo 5: 1946-1999 Yıllarında Kaza Yüzdelerinin Kazadan Etkilenen Organa Göre Dağılımı (%) (α=0,05) KAZADAN ETKİLENEN ORGAN 1946-62 1963-79 1980-96 1997-99 KAFATASININ KIRILMASI 0,00 0,05 0,04 0,08 BEL KEM.VE GÖVDE KEM.KIRIKLAR 0,01 ETRAF KIRIKLARI 2,44 4,79 5,60 KIRIKSIZ ÇIKIKLAR 4,08 0,62 0,20 0,61 EKLEM.BİTİŞİK ADALE BURK.VE İNCİL 7,10 6,41 7,28 BAŞ TRAVMASI 3,08 2,37 2,34 GÖĞSÜN.KARNIN VE PELVİS İÇ TRAV. 2,60 1,02 0,16 0,27 YIRTIKLAR VE YARALAR 42,82 36,23 29,93 SATHİ TRAVMA, DERİ SATHINI BOZMAYAN KONTÜZYON VE ÇÜRÜK 28,35 37,36 41,63 BİR MENFEZ GİREN YABAN.CİSM.TESİRİ 7,33 5,98 5,33 YANIKLAR 6,24 5,79 5,83 ZEHİRLENME TESİRİ 0,10 0,37 0,23 0,57 DİĞER VE TASRİH EDİLMEYEN DIŞ NEDENLERİN ETKİSİ (p<0,05) * 87,90 0,54 0,45 0,51 *1946-1962 dönemi dışında p>0,05

Tablo 6: 1963-1999 Yıllarında İşletmenin Çalıştırdığı İşçi Sayısına Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05) SİGORTALI GRUPLARI 50'nin altı 50'nin Üzeri Bilinmeyen 1963-1979 43 35 22 1980-1996 60 30 10 1997-1999 72 28 P<0,05

Tablo 7: 1963-1999 Yıllarında İşçinin İşletmede Çalıştığı Süreye Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05 ve p>0,05) SİG. HİZMET SÜRESİ 1 GÜN 2- 7 GÜN 8-30 GÜN 1-3 AY 3 AY- 1 YIL 1-2 YIL 2-5 YIL 5-10 YIL 10+ YIL 1963-1979 0,62 1,58 6,00 12,82 25,04 14,53 19,44 11,56 8,00 1980-1996 0,49 1,37 4,57 9,94 23,89 14,37 19,12 14,29 11,59 1997-1999 1,54 1,59 5,39 9,70 25,60 15,21 16,83 11,58 12,55

Tablo 8: 1963-1999 Yıllarında İşçinin İşletmede Çalışma Saatine Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05) İŞ SAATLERİ 1. SAAT 2 SAAT 3. SAAT 4. SAAT 5. SAAT 6. SAAT 7. SAAT 8. SAAT 9. SAAT 1963-1979 22 17 13 10 7 8 2 1980-1996 26 15 14 6 5 1 1997-1999 46 12 4 9 P<0,05

Tablo 9: 1937-1999 Yıllarında Geçici İşgöremezlik Süresine Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05)  Dönemler 1-3 4-7 8-30 31+ Ortalama İŞG.SÜR. 1937-62* 29 41 24 6 10 1963-79 3 11 36 42 9 17 1980-96 5 32 16 1997-99 7 26 44 22 P<0,05 * 1937-1962 dönemi çıkartıldığında gruplar arası farklılık anlamsızdır

Tablo 10: 1937-1999 Yıllarında Sürekli İşgöremezlik Raporu Alanların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı(% olarak) (α=0,05) YAŞ GRUPLARI -14 15-19 20-24 25-44 45-59 60+ ERKEK KADIN 1946-1962 0,90 9,18 1,02 53,64 21,37 3,55 96,67 3,34 1963-1979 2,64 9,79 1,13 59,77 15,28 1,43 98,29 1,46 1980-1996 0,73 8,14 0,68 56,54 17,36 2,83 98,34 2,34 1997-1999 0,05 3,22 0,97 55,23 24,93 97,62 2,38 p<0,05

İŞ GÖRMEZLİK DERECELERİ Tablo 11: 1937-1999 Yıllarında Sürekli İşgöremezlik Derecesine Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05) İŞ GÖRMEZLİK DERECELERİ % 10'DAN AZ % 10-19 % 20-29 % 30-39 % 40-49 % 50-100 1946-1962 37,7 29,0 25,8 0,0 7,4 1963-1979 37,9 21,9 12,8 6,2 4,4 4,2 1980-1997 45,0 19,4 12,4 9,2 6,1 7,8 1997-1999 30,8 26,2 13,3 10,7 11,2 P<0,05

Tablo 12: 1937-1999 Yıllarında Kazalardan Ölüm Yüzdelerinin Oluş Zamanına Göre Dağılımı (% olarak) (α=0,05) ÖLÜMÜN VUKU BULDUĞU ZAMAN ANİ ÖLÜMLER GEÇİCİ İŞ GÖREMEZLİK DEVRESİNDE ÖLÜM SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİK DEVRESİNDE ÖLÜM 1937-1943 74,6 25,6 0,0 1946-1962 65,2 28,3 6,6 1963-1979 75,0 8,7 16,4 1980-1994 73,4 7,4 19,3 P<0,05

Tablo 13: 1946-1999 Yıllarında Kazalardan Ölüm Yüzdelerinin Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı (% olarak) (α=0,05) YAŞ GRUPLARI -14 15-19 20-24 25-44 45-59 60+ ERKEK KADIN 1946-1962 0,7 10,7 15,1 55,1 14,8 3,6 97,9 2,1 1963-1979 2,3 6,0 10,9 56,0 18,4 6,3 99,7 0,3 1980-1996 0,8 3,2 8,0 60,7 17,8 9,5 99,1 0,9 1997-1999 4,4 63,7 20,5 10,3 98,3 1,7 P<0,05