Ψ SOSYAL BİLİŞSEL KURAM
Tepki-sonuç olasılıklarının beklentileri Sosyal Bilişsel Kuram Davranışçılık Pekiştireç Ceza Bilişsel Faktörler Tepki-sonuç olasılıklarının beklentileri Hafıza kodları Farkındalık
Sosyal Bilişsel Kuram Gözlemleme, taklit etme ve model alma sosyal bilişsel kuramın (Miller ve Dollard, 1941; Bandura 1960) odak noktasıdır. Cinsiyet rolleri, sınıfta parmak kaldırma gibi karmaşık ve ilk kez gözlenen davranışların öğrenilmesi
Sosyal Bilişsel Kuram (SBK, Genel İlkeler) İnsanlar diğerlerinin davranışlarını ve sonuçlarını gözlemleyerek öğrenebilir. Çoğu öğrenme deneme-yanılma tarzından çok diğer insanları (model) gözlemleme sonucunda oluşur. Öğrenme davranışta herhangi bir değişiklik olmadan da gerçekleşir. Davranış değişikliği? Biliş, öğrenmede önemli bir rol oynar. Deneyimler çerçevesinde şekillenen beklentiler öğrenme davranışını etkileyen en önemli faktörlerdendir. Dikkat, hafızada tutma, geri getirme… İnsanlar çevreleri ve kendi eylemleri üzerinde hatırı sayılır ölçüde kontrole sahip olabilir. Davranışçı açıdan öğrenme daha çok çevredeki uyarıcıların kontrolündedir. SBK’de insan çevreyi oluşturmada ve değişimlemede aktif rol alabilirler. İnsanlar kişisel eylemliliğe sahiptir.
Davranışçılık ve Sosyal Bilişsel Kuram Yaşantı (kendi yaşantıları-diğerlerinin yaşantıları) Pekiştireç-ceza (dışsal ve doğrudan-içsel ve dolaylı) Uyarana karşı tepki (pasif ve aktif)
Sosyal Öğrenmede Pekiştireç ve Cezaya yeniden bakış Öğrenme: taklit etme ödül Dollard ve Miller’e göre insanlar taklit ettiklerinde ödüllendirilirler. Taklit edilen davranış (ayırt edici uyaran)taklit etmepekiştireç (ödül) Taklitin bu şekilde pekiştirilmesi bir süre sonra taklitin alışkanlık haline gelmesine yol açar (genellenmiş taklit)
Sosyal Öğrenmede Pekiştireç ve Cezaya yeniden bakış Gözlemci model tarafından pekiştirilir. (Benzer şekilde giyinen birisinin ergen grubuna alınması daha olasıdır. Anne-babanın kendi değer yargılarına uygun olan davranışları pekiştirmeleri) Gözlemci üçüncü bir kişi tarafından pekiştirilir. (Annesinin yardımsever davranışlarını taklit eden çocuğun yardımsever davranışlarının okulda öğretmeleri tarafından pekiştirilmesi) Taklit edilen davranışın kendisi pekiştirici olabilir. Modelin davranışlarının sonuçları gözlemcinin davranışlarını dolaylı olarak etkiler (Dolaylı pekiştireç ve ceza)
Gözlemci, modelin davranış ve sonucunu birlikte değerlendirebilir ve bu değerlendirmenin olumlu veya olumsuz olmasına göre benzer davranışı sergilemesinde farklılık oluşabilir. Dolaylı pekiştireç: Modelin pekiştirildiğini gözlemleyen kişi modelin davranışını daha sıklıkla ve kısa sürede taklit edebilir. Dolaylı ceza: Modelin cezalandırıldığını gözlemleyen kişi modelin davranışına benzer davranışı yapmaktan çekinebilir.
Bandura deneyi: Yapılan deneyde, çocuklar üç gruba ayrılmış ve her gruba bir film izletilmiştir. Filmde, bir oyuncağa bağırıp çağıran, onu tekmeleyen bir yetişkin bir model vardır. Daha sonra her üç gruptaki çocuklara filmdekine benzer bir bebek verilmiş ve bebeğe karşı saldırganlık davranışları gözlenmiştir. Deney: 1. Grup: Oyuncak bebeğe vuran modelin pekiştirildiği film 2. Grup: Oyuncak bebeğe vuran modelin cezalandırıldığı film 3. Grup: Oyuncak bebeğe vuran modelin ceza veya ödül almadığı film Sonuç: saldırganlık düzeyi 1.Grup:yüksek 2.Grup:düşük 3.Grup:orta
Sosyal Öğrenmenin Davranışçı Analizindeki Problemler Yeni davranışlar, varolan davranışların içerisinden şekillendirme yoluyla seçilirken; SBK basit tekrar yoluyla edinilir. Davranışçılık sadece doğrudan öğrenme ile yani davranışın sonuçların hemen gözlendiği durumlarla ilgilenirken; SBK gözlem yoluyla edinilmiş davranışlar uyarıcıdan çok zaman sonra ortaya çıkabilir (Geçikmiş taklit olgusu)
Sosyal Öğrenmede Bilişsel Faktörler Öğrenme davranıştan ziyade zihinsel değişim içerir. (gözlem yoluyla öğrenme ve taklit etme arasındaki fark, sözlü ifade ve farklı bir zamanda gözlenen davranışın ortaya çıkması) Öğrenmenin gerçekleşmesi için belirli bilişsel işlemler gereklidir. (Modele dikkat etme, zihinsel prova yapma, bilişsel sembollerin (hafıza kodları) oluşturulması)
Sosyal Öğrenmede Bilişsel Faktörler Öğrenenler varolan Tepki-Sonuç olasılıklarının farkında olmalıdır. (Tepki-Pekiştireç, Tepki-Ceza ilişkilerinin zihinsel farkındalığı olmadan pekiştireç ve ceza öğrenme üzerinde çok etkili olmaması-ödevlere geribildirim) Öğrenenler gelecek için tepki-sonuç olasılıkları ile ilgili beklentiler oluştururlar. Sonuç beklentileri-hipotezler oluşturma Pekiştirecin rolü: pekiştireç sadece izlediği davranışı arttırma yönünde bir etkiye neden olmaz (davranışcılık); gelecekteki olası pekiştireç beklentileri (özendirici) davranışı öncesinde etkiler (SBK)
Sosyal Öğrenmede Bilişsel Faktörler Öğrenenler aynı zamanda çeşitli davranışları ortaya koyabilirliklerine dair inançlar oluştururlar. Yeterlik beklentileri (belirli davranışları başarıyla sonuçlandırıp sonuçlandıramayacaklarına ilişkin inanç) Sonuç ve yeterlilik beklentileri öğrenmenin temelinde yatan bilişsel süreçleri etkiler. Beklenen sonuçların gerçekleşmemesi, kendi başına etkileyici bir sonuçtur (pekiştirecin gerçekleşmemesi cezalandırıcı; cezanın gerçekleşmemesi ise pekiştirici bir etkiye sahip olabilir)
Karşılıklı Nedensellik Bireysel faktörler (kişi), pekiştireç-cezanın varlığı (çevre) ve bireyin gözlenebilir tepkileri (davranış) karşılıklı olarak birbirini etkilemekte ve bu etkileşim bireyin sonraki davranışını da etkilemektedir. Çekicilik Pekiştireç-ceza Sürekli hata yapma Kişi Davranış Çevre
Model olma Öğrenmenin büyük bir kısmı diğerlerinin yaptığını gözlemleme ve model alma kaynaklı olduğu savunulmaktadır Model olma: modelin ne yaptığı veya gözlemcinin ne yaptığı
Model olma Yeni davranışlar öğretir (çocuğun top oynayan kişileri görerek topa vurmayı öğrenmesi) Önceden öğrenilen davranışların sıklığını etkiler (dolaylı pekiştireç-kolaylaştırıcı, dolaylı ceza-engelleyici) Önceden yasaklanan davranışları teşvik edebilir (yanlış bir davranış sergileyen model, bu davranış için ödüllendirilirse davranışın sıklığı artar) Benzer davranışların sıklığı artırır (kardeşinin basketbolda başarılı olduğunu gören çocuğun boyu çok uzun olmasının futbolda başarılı olmayacağını öngörmesi)
Model Tipleri Gerçek model: Belirli bir davranışı sergileyen gerçek kişi Sembolik model: Film,kitap veya video oyununda yer alan kişi veya karakter Sözel Yönerge: Nasıl davranılacağının tanımlanması
Etkili Model Özellikleri Yerterli model: Yeterli veya uzman olarak algılanan modelin diğerleri tarafından taklit edilme eğiliminde olması (iyi bir dönem ödevi yazmak isteyen öğrencinin yüksek not alan öğrencileri model alması) Güçlü ve prestijli model: Yüksek statü,saygınlık ve güce sahip kişiler daha çok model alınır (lider veya ünlü kişilerin model alınması) Kalıp yargılara göre ‘’cinsiyete uygun’’ davranışı model alma: Erkekler erkek kalıp yargısı ile tutarlı, kadınlar da kadın rollerine uygun davranışları model alırlar. Modelin davranışları gözlemcinin durumuyla ilgili olmalıdır: Gözlemci kendi durumuna uygun kişileri ve davranışları model almaları daha olasıdır. Örneğin kendi sosyal grubu, akranı gibi…
Model Alma Yoluyla Öğrenebilen Davranışlar Akademik beceriler (bilişsel beceriler) bilişsel model: nasıl yapılacağı ve düşünüleceği Psikomotor beceriler (basit veya karmaşık) Kişiler arası davranışlar (taklit ve gözlem yoluyla davranışı kazanma) Saldırganlık (gerçek veya sembolik modellerden öğrenilebilme, saldırgan model saldırganlığın artmasına ve saldırgan olmayan model saldırganlığın azalmasını etkileyebilme)
Etkili Model Alma İçin Gerekli Koşullar Dikkat: Öğrenilecek olaya, ögeye dikkat Hatırda tutma: Hatırlamaya en basit yardımcı yöntem kısa süreli tekrardır (dans için kay, zıpla, kay zıpla, koş ve dur). Böylelikle hafıza kodları daha kolay oluşur. Farklı duyusal modalitelerde kodlar oluşturma. Motor tekrar: Modelin davranışını gerçek tekrarı için yeterli kas koordinasyonuna sahip olma ve gözlenen davranışı sergileme fırsatına sahip olma Motivasyon: Motivasyon davranışın modellenmesini sağlar. Öğrenme için bir nedenlerinin olması da motivasyonu artırır.
Öz yetkinlik Öğrenenlerin davranışı başarıyla sonuçlandıracak kapasiteye sahip olup olmadıkları hakkındaki inanç… Şunu ve şunu ne kadar iyi yapabilirim? Motivasyonun önemli bir belirleyicisi…
Öz yetkinlik, kişinin yaşamını etkileyen olaylar ve kendi yaptığı davranışlar üzerindeki kontrolüne ilişkin inanış düzeyidir. Kişi yapması gereken performansla kendi kapasitesini karşılaştırma durumuna göre hareket eder. Öz yetkinlik düzeyi kişilerin amaçlarını, düşüncelerini, zorluklar karşında motivasyonlarını etkiler. Yüksek öz yetkinliğe sahip kişiler etkinliklerde zor olanları seçme eğiliminde olup, bu etkinliklere çaba harcar ve uzun vadede başarılı olurlar.
Öz yetkinlik davranış ve düşünceyi nasıl etkiler? İnsanlar başaracaklarına inandıkları amaç ve etkinlikleri seçerler. Öz yetkinlik arttıkça daha yüksek amaçlar koyarlar. (kariyer hedefleri) Yüksek öz yetkinlik algısı olan kişiler hedefe ulaşmada daha çok çaba sarfaderek daha çok çalışır ve daha sabırlı olurlar; daha çok öğrenir ve başarılı olurlar. Öz yetkinlik öğrenme için çabanın sonucuna dair iyimser inanç; performans için ise mevcut yetenekleriyle uyumlu olmalıdır.
Öz yetkinliğin gelişmesindeki faktörler Önceki başarılar ve başarısızlıklar: (örneğin kesirleri toplamayı başarıyla öğrenen öğrenci, bölmeyi de öğrenebileceğine inanması muhtemeldir) Öz yetkinlik konusunda direnç Şimdiki duygusal durum: Duygular insanların öğrenmeleriyle yakından ilgilidir (motivasyon). Kaygı? Diğerlerinden gelen mesajlar: Performansın ödüllendirilmesiyle veya başarıya dair güvenceyle öz yetkinlik gelişebilir( üzerinde çalışırsan bu problemi çözebilirsin)
Öz yetkinliğin gelişmesindeki faktörler Diğerlerinin başarı ve başarısızlıkları: yeni bir konu veya alana dair öz yetkinlik bilgisi diğer kişilerin özellikle kendisine benzer kişilerin başarı-başarısızlıkları gözlemleyerek edinilebilir. Bazen bir öğrencinin davranışa model olması, öğretmenin model olmasından daha etkilidir. Grubun bir bütün olarak başarı ve başarısızlıkları: İnsanlar grupla birlikte başarı yakaladıklarında öz yeterlilik (toplulukçu öz yetkinlik) artar.
Öz Düzenleme İnsanlar dolaylı veya dolaysız pekiştireç ve cezaları deneyimledikçe zamanla neyin kabul edilebilir, neyin uygun olmadığını öğrenirler ve bu çerçevede kendi davranışlarını kendileri düzenlerler. Böylelikle hayatları üzerinde kontrol sahibi olduklarına ilişkin güvenleri artar.
Öz Düzenlemenin Ögeleri Standartları ve amaçları belirleme: Kabul edilebilir davranışla ilgili ölçüt belirleme Kendini gözlemleme: Bireyin kendisini eylem esnasında gözlemlemesi. Performansın iyi veya aksayan yönleri neler? Öz değerlendirme: Standartlara göre kendi davranışını değerlendirme (öz tepki- amaçlarına ulaşma ve ulaşamama durumlarında kişilerin kendilerini pekiştirme veya cazalandırmasıyla davranış değişikliği) Öz yansıtma: Amaçlarını, geçmiş başarı ve başarısızlıklarını ve yetenekleri hakkındaki inançlarını değerlendirip, bu değerlendirmeleri yeni amaçlara, davranışlara ve inaçlara uygulama (üstbiliş)
Öz Düzenleyici Davranışı Arttırma 1) Kendi kendine öğretim: Davranışa rehberlik edecek öz yönergeleri tekrarlama (emniyet kemeri, koltuk ayarı, ayna ayarı, kontak, debriyaj, vites) Meichenbaum: kendi kendine yönerge verme adımları - Bilişsel model olma (Model yönergeleri sözel olarak ifade eder ve davranışı yapar) -Açık, dışsal rehberik (Çocuk dinlerken görevi yapar) - Açık, kendi kendine rehberlik (Çocuk görevi yaparken yönergeleri yüksek sesle söyler) - Zayıf, açık kendi kendine rehberlik (Çocuk görevi yaparken yönergeleri fısıldar) - Örtük kendi kendine eğitme (Çocuk görevi yaparken yönergeleri düşünür)
Öz Düzenleyici Davranışı Arttırma 2) Kendini izleme: Kendini izleyerek üretken olmayan davranışları belirleme ve bunları azaltma 3) Öz pekiştireç: Kendi kendine ödül verme, Premack ilkesini uygulama 4) Kendine yüklenen uyaran kontrolü: İstenilen davranışı arttırmak için o davranışın en fazla ortaya çıkma olasılığı olan çevreyi oluşturma (ders çalışma, kütüphane; sigarayı azaltmak için sigara içmeye izin verilen yer sayısını gitgide kısıtlama)
Öz düzenleme stratejilerinin başarılı olması İstendik davranışı yapma potansiyeline sahip olma İstendik davranışı yapabileceklerine dair inanç (öz yetkinlik) İstendik davranışın oluşma süresine dair beklenti
Sosyal Bilişsel Kuramın Eğitsel Çıkarımları Öğrenciler yalnızca diğerlerini gözlemleyerek önemli miktarda öğrenirler: (diğerlerinin davranışlarının ödüllendirilmesinin ve cezalandırılmasının gözlemleyerek öğrenme) (Ödül ve cezada öğrenciler arasında ve zaman açısından da tutarlı olunmalıdır) Davranışın sonuçlarını tanımlama istendik davranışları etkin bir şekilde arttırabilir istenmedik davranışlarıysa azaltabilir: (Ödül ve cezada öğrenenin tepki ve sonuç olasılıklarının farkında olması gerekliliğinden dolayı öğrencinin davranış ve sonuç arasındaki ilişkiyi farketmesi sağlanmalıdır)
Sosyal Bilişsel Kuramın Eğitsel Çıkarımları Model olma yeni davranışları öğretmek için biçimlendirmeye alternatif sağlar. Model almayla öğrenme sürecinde öğretmen öğrencilerin modelin davranışına dikkat ettiğine emin olmalı, modelin davranışlarını hatırda tutulması için hafıza kodları oluşturulmasına yardımcı olmalı, modelin davranışını yapma çabalarına geri bildirim vermeli ve davranış için gerekli motivasyonu sağlamalıdır. Öğretmenler, ebeveynler ve diğer yetişkinler istendik davranışlar için model olmaları ve istenmedik davranışlar için model olmamaları için dikkatli olmalıdır.
Sosyal Bilişsel Kuramın Eğitsel Çıkarımları Öğrencilere öğrenmelerini arttıran farklı modeller sunulmalıdır. diğer yetişkinlerin sınıfa davet edilmesi; sembolik model; kalıp yargıları kırmak için erkek hemşire davet etme Öğrencileri okul görevlerini başaracak potansiyele sahip olduğuna inandırma (öğrencilerin öz yetkinlikleri; akranlarının başarılarından örnekler vererek, grup çalışmaları planlanarak arttırılabilir) Öğrencilerin yetenekleriyle doğru orantılı beklentiler oluşturmalarına yardımcı olma (mükemmeliyetçi-savsaklayıcı)
Sosyal Bilişsel Kuramın Eğitsel Çıkarımları Öz düzenleme teknikleri öğrenci davranışalarını geliştirmek için çok etkilidir. Kendi kendine eğitme, kendini izleme, öz pekiştireç ve kendisine yüklenen uyaran denetimi gibi teknikler
Sosyal Bilişsel Kuram Tanım ve genel ilkeler Model olmanın davranışa etkileri Etkili modelin özellikleri Model olma yoluyla öğrenilen davranışlar Model olma yoluyla öğrenme için gerekli koşullar Öz yetkinlik Öz yetkinliğin gelişimi için gerekli faktörler Öz düzenleme Öz düzenlemeye yardımcı yollar Sosyal bilişsel kuramın eğitim uygulamalarındaki çıkarımları