AZE216 KÜÇÜK ADIMLAR ERKEN EĞİTİM PROGRAMI Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu

DERSİN İÇERİĞİ ÜNİTE I: KÜÇÜK ADIMLARA GİRİŞ ÜNİTE II: ÇOCUĞUNUZUN PROGRAMI ÜNİTE III: İLETİŞİM BECERİLERİ ÜNİTE IV: BÜYÜK KAS BECERİLERİ ÜNİTE V: KÜÇÜK KAS BECERİLERİ ÜNİTE VI: ALICI DİL BECERİLERİ ÜNİTE VII: KİŞİSEL VE TOPLUMSAL BECERİLER ÜNİTE VIII: TÜRKİYE’DEKİ KAEEP ÇALIŞMALARI VE SONUÇLARI Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

ÜNİTE VII: TÜRKİYE’DEKİ KAEEP ÇALIŞMALARI VE SONUÇLARI BÖLÜM I: KAEEP’NİN UYGULANMASI Küçük Adımlar Erken Eğitim Programı (KAEEP) KAEEP’nin amacı KAEEP katılımcıları KAEEP’ye katılan çocukların özellikleri KAEEP’de kullanılan materyaller KAEEP’nin uygulanması Aile rehberlerinin eğitimi Program öncesi değerlendirmeler Anne baba eğitimi Programın yürütülmesi Aylık toplantılar Ev ziyaretleri Program sonrası değerlendirmeler Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

1. Küçük Adımlar Erken Eğitim Programı (KAEEP) Ülkemizde 1996 yılından beri uygulanmakta olan KAEEP, 0-4 yaş arasındaki gelişimsel geriliği olan çocuklar ve ailelerine yönelik, eve dayalı olarak yürütülen bir erken eğitim programıdır. Avustralya’da geliştirilen KAEEP’nın telif haklarını alan Zihinsel Engellilere Destek Derneği programın Türkiye’de yürütülmesi amacıyla Ankara, Gazi, Anadolu ve İstanbul üniversiteleri ile bir anlaşma yapmıştır. Programda kullanılan kitap seti Anadolu Üniversitesi öğretim üyelerince Türkçe’ye çevrilmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

2. KAEEP’nin amacı KAEEP, gelişimsel geriliği olan ya da bu riski taşıyan çocukların toplumsal yaşama olabildiğince bağımsız ya da en az bağımlı şekilde katılmalarını sağlamayı amaçlamaktadır. KAEEP’nda ailelerin; çocuklarının gelişimini desteklemeleri, ailelerin öğretme becerilerini kazanmaları, çocuklarının gelişimlerini değerlendirmeleri, değerlendirme sonuçlarına göre bireysel eğitim programı hazırlamaları, gerektiğinde bireysel eğitim programında uyarlamalar yapmaları, programda yer alan eğitim materyallerini kullanmaları, çocukları için uygun eğitim ortamı hazırlamaları, olası problem davranışları ortadan kaldırmaya yönelik becerilerini geliştirmeleri konusunda desteklenmeleri hedeflenmektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

3. KAEEP katılımcıları Gelişimsel gerilik tanısı alan ve gelişim geriliği riski taşıyan çocuklar ile bu çocukların anne ve babaları katılmıştır. Bu çocuklar programa, çeşitli üniversite ve devlet hastanelerinin çocuk nörolojisi, sosyal pediatri, genetik ve ilgili diğer bölümleri tarafından gönderilmişlerdir. 1996-1999 yılları arasında yürütülen programa toplam 78 çocuk katılmıştır. 1996-1997 yılında 23 çocuk, 1997-1998 yılında 39 çocuk, 1998-1999 yılında 16 çocuk. Tüm grubun % 79.5’i (n=62) programa Ankara içinden, % 20.5’i (n= 16) ise Ankara dışından katılmıştır. Programa katılan çocukların yaşları 0-48 ay arasında değişmektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

4. KAEEP’ye katılan çocukların özellikleri Programa katılan; 50 çocuğun Down sendromu 12 çocuğun serebral paralizi 8 çocuğun bilinmeyen nedenlerle gelişim geriliği 5 çocuğun Rett sendromu ya da otizm 3 çocuğun organik ya da sosyo-kültürel etmenlere bağlı olarak gelişim geriliği riski Program süresince; 9 çocuk çeşitli nedenlerle (taşınma, çocuğun hastalanması, vb.) programdan ayrılmış 8 çocuk sağlık nedenleriyle yaşamını kaybetmiş Çocuklar; Daha önce hiçbir eğitim programına katılmamış olmaları Program süresince başka bir kurumdan eğitim almamaları koşulu ile programa kabul edilmişlerdir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

5. KAEEP’de kullanılan materyaller KAEEP, sekiz kitaptan oluşmaktadır: Küçük Adımlara Giriş Çocuğunuzun Programı İletişim Becerileri Büyük Kas Becerileri Küçük Kas Becerileri Alıcı Dil Becerileri Kişisel ve Toplumsal Beceriler Gelişim Becerileri Envanteri Bu kitaplar, anne babaların temel öğretim ilkelerini öğrenmelerini ve en doğru şekilde uygulayabilmelerini hedeflemektedir. Ailelere, dernek tarafından program süresince kullanabilecekleri oyuncak setleri verilmiştir. Ayrıca Özel Eğitim Birimi’nde yer alan oyuncak kütüphanesindeki materyallerden de faydalanmaları sağlanmıştır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

6. KAEEP’nin uygulanması Aile rehberlerinin eğitimi Program öncesi değerlendirmeler Anne baba eğitimi Programın yürütülmesi Aylık toplantılar Ev ziyaretleri Program sonrası değerlendirmeler Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

A. Aile rehberlerinin eğitimi Aile rehberleri, programda gönüllü olarak çalışan Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi öğrencilerinden oluşmaktadır. Aile rehberlerinin yetiştirilmesine yönelik ilk eğitim programı, Haziran 1996 döneminde gerçekleştirilmiş, 1997 ve 1998 yaz dönemlerinde de devam edilmiştir. Üç yıl süresince toplam 40 aile rehberi yetiştirilmiştir. Aile rehberi adayları 50 saatlik kuramsal ve uygulamalı eğitim programına katılmışlardır. Bu program, KAEEP’nı yürüten üç öğretim elemanı ve aile rehberi koordinatörü olarak çalışan üç yüksek lisans öğrencisi tarafından yürütülmüştür. Aile rehberleri evlere gitmeye başladıklarında, ilk iki hafta anne babalar ile birlikte çocuğun değerlendirmesini yapmışlar ve aile rehberi koordinatörleri ile birlikte çocuğun bireysel eğitim programını hazırlamışlardır. Ev ziyaretlerinde anne babalara çocuklarına becerileri öğretirken ortam düzenleme, hangi eğitim materyallerinin ve öğretim yöntemlerinin kullanılacağı gibi konularda model olmuşlardır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

B. Program öncesi değerlendirmeler Anne babaların değerlendirilmesi: Anne ve babalar, Aile Gereksinimlerini Değerlendirme Ölçeği’ni doldurmuşlardır. Anne ve babalar, Aile Stres Değerlendirme Ölçeği’ni doldurmuşlardır. Anne ve babalar, Beck Depresyon Envanteri’ni doldurmuşlardır. Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimlerini incelemek üzere 10’ar dakikalık video çekimleri yapılmıştır. Çocukların değerlendirilmesi: Çocukların gelişimleri Küçük Adımlar Gelişim Becerileri Envanteri ile değerlendirilmiştir. Envanter 0-4 yaş çocukların gelişimsel düzeylerini değerlendirmek ve bireysel eğitim programını hazırlamak amacıyla kullanılan kontrol listelerinden oluşmaktadır. Envanterde büyük kas, küçük kas, alıcı dil ve kişisel toplumsal beceriler olmak üzere dört alanda beceriler, yaş düzeyleri temel alınarak sıralanmıştır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

C. Anne baba eğitimi Ön değerlendirme sürecinin tamamlanmasının ardından anne baba eğitimi çalışmaları başlatılmıştır. Anne babalarla eve dayalı uygulamalar öncesinde bir eğitim programı uygulanmıştır. Anne baba eğitimi beş hafta süresince haftada bir gün 2/3 saat olarak yürütülmüştür. Öncelikle erken eğitim programlarının amacı ve bu programların çocuk, anne baba açısından yararları konusunda bilgi verilmiştir. Daha sonra KAEEP’na ilişkin sekiz kitap tanıtılmıştır ve nasıl kullanacağı açıklanmıştır. Eğitimin son günü aile rehberleri toplantıya davet edilerek çalışacakları aileler ile tanıştırılmıştır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

D. Programın yürütülmesi Ev merkezli (Ankara içi) erken eğitim programın yürütülmesi Kurum ve ev merkezli (Ankara dışı) erken eğitim programın yürütülmesi Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

a. Ev merkezli (Ankara içi) erken eğitim programın yürütülmesi Aile eğitimin tamamlanmasından sonra aile rehberleri haftada bir gün iki saat olmak üzere aile ile belirledikleri gün ve saatte ev ziyaretlerine başlamışlardır. Bu ziyaretlerde aile rehberleri anne-babalarla birlikte, çocukların değerlendirmelerini yapmışlar, bireysel eğitim programlarını hazırlanmış ve programda yer alan becerileri çocuklarına nasıl kazandıracakları konusunda ailelere rehberlik etmişlerdir. Bu ziyaretlerde olabildiğince anne ve babanın birlikte evde bulunmaları istenmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

b. Kurum ve ev merkezli (Ankara dışı) erken eğitim programın yürütülmesi Çocukların değerlendirmeleri tamamlandıktan sonra, bir aile rehberi koordinatörü programı ailelere tanıtmış ve sorularını yanıtlamıştır. Daha sonra değerlendirme sonuçlarına göre anne baba ile birlikte çocuğun bireysel eğitim programını hazırlamış, programda yer alan becerilerin nasıl öğretileceğini ailelere uygulamalı olarak göstermiştir. Bu ilk görüşmenin ardından anne babaya iki ay sonrasına randevu vermiştir. Daha sonraki görüşmelerde çocuğu yeniden değerlendirerek öğrendiği becerileri programdan çıkarmış, yerine yeni beceriler eklemiş, bu becerilerin çocuğa nasıl öğretileceğini anne babalara göstermiş ve sonraki randevularını vermiştir. Yıl sonunda da çocukları tekrar değerlendirmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

E. Aylık toplantılar Aileler ile yapılan aylık toplantılar: Bu toplantılarda programın evde uygulanması sırasında yaşanan güçlükler ve çocuklarda meydana gelen değişimlerin paylaşılmasının yanı sıra anne babaların bilgilendirilmesine (diş sağlığı, beslenme, genetik, vb. konularında) yer verilmiştir. Aile rehberleri ile aylık toplantılar: Aile rehberi koordinatörlerinin aile rehberleri ile yaptıkları bu toplantılarda, programda ortaya çıkan güçlükler, çocukları kaydettikleri ilerlemeler ve bireysel eğitim programları üzerinde çalışılmıştır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

F. Ev ziyaretleri Program süresince aile rehberi koordinatörleri programa katılan her aileyi en az bir kez olmak üzere evlerinde ziyaret etmiştir. Bu ziyaretlerde aile rehberi ile anne babanın çalışmaları izlenmiş ve aile rehberlerine geribildirim verilmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

G. Program sonrası değerlendirmeler Anne babaların değerlendirilmesi: Anne ve babalar, Aile Gereksinimlerini Değerlendirme Ölçeği’ni doldurmuşlardır. Anne ve babalar, Aile Stres Değerlendirme Ölçeği’ni doldurmuşlardır. Anne ve babalar, Beck Depresyon Envanteri’ni doldurmuşlardır. Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimlerini incelemek üzere 10’ar dakikalık video çekimleri yapılmıştır. Çocukların değerlendirilmesi: Çocukların gelişimleri Küçük Adımlar Gelişim Becerileri Envanteri ile tekrar değerlendirilmiştir. Çocukların son değerlendirmelerinin alınmasının ardından, ailelerin uygulayacakları yaz programı hazırlanmış, bu programlar yazılı olarak ailelere verilmiş ve her bir becerinin nasıl çalışılacağı gösterilmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

BÖLÜM II: KAEEP’NİN SONUÇLARI Gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimleri Anne babaların gereksinimleri Anne babaların stres ve depresyon düzeyleri Programın sonuçlarını yordayan değişkenler Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimi Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

1. Gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimleri Bülbin Sucuoğlu, Hatice Ceber-Bakkaloğlu, Pınar Özenmiş, Yeşim Kaygusuz (1998) KAEEP’nin çocukların gelişimleri üzerindeki etkisine aşağıdaki değişkenler temel alınarak bakılmıştır: gelişim geriliğinin düzeyi eğitime başlama yaşı annelerin eğitim düzeyi programın yoğunluğu Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

a. KAEEP, hafif ve ağır derecede gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimleri üzerinde etkili midir? Programın hem hafif hem de ağır derecede gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimleri üzerinde etkili olduğu bulunmuştur. Hafif derecede gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimlerinin ağır derecede gelişimsel geriliği olan çocuklara göre daha fazla olduğu bulunmuştur. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

b. KAEEP’nın etkisi gelişim geriliğinin derecesi ve eğitime başlama yaşına göre farklılaşmakta mıdır? Çocukların gelişim geriliğinin derecesinin son test puanları üzerinde etkili bir değişken olduğu bulunmuştur. Buna karşın eğitime başlama yaşının son test puanları üzerinde etkili bir değişken olmadığı görülmüştür. Gelişim geriliğinin derecesi ile yaşın ortak etkisinin de son test puanları üzerinde anlamlı bir değişken olmadığı görülmüştür. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

c. KAEEP’nın etkisi annelerin eğitim düzeyine göre farklılaşmakta mıdır? Annelerin eğitim düzeyinin toplam gelişim ve dört gelişim alanı son test puanları üzerinde etkili bir değişken olmadığı görülmüştür. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

d. KAEEP’nın sonuçları üzerinde programın yoğunluğu etkili midir? Farklı yoğunlukta (Ankara içi ve Ankara dışı) programa katılan iki grubun toplam gelişim ve 4 gelişim alanı puan ortalamaları arasında anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

2. Anne babaların gereksinimleri Bülbin Sucuoğlu (1998) Anne babaların gereksinimlerini belirlemek amacıyla Aile Gereksinimlerini Belirleme Aracı ile toplanan veriler analiz edildiğinde; program öncesinde anne ve babaların en temel gereksinimlerinin bilgi gereksinimi ve duygusal destek gereksinimi olduğu, program sonunda anne babaların bilgi gereksinimlerinde ve duygusal destek gereksinimlerinde belirgin bir azalma olduğu görülmüştür. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

3. Anne babaların stres ve depresyon düzeyleri Sevgi Küçüker (1999) Aile Stres Değerlendirme Ölçeği (ASDÖ) ile elde edilen veriler analiz edildiğinde; gelişimsel geriliği olan çocukların anneleri ile babalarının stres düzeyleri arasında ASDÖ’nin karamsarlık ve çocuğun özellikleri boyutlarında ön ölçüm puanları arasında anlamlı bir fark olduğu görülürken, çocuğun işlevlerindeki sınırlılıklar ve aile problemleri boyutlarında anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür. Anne ve babaların KAEEP’na katılmalarının stres düzeyleri üzerindeki etkisine bakıldığında; annelerin KAEEP’na katılmalarının stres düzeyleri üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığı bulunmuştur. babaların KAEEP’na katılmalarının yalnızca çocuğun özellikleri boyutunda stres düzeyleri üzerinde anlamlı bir etkisi olduğu, ölçeğin diğer boyutları ve toplam puanlarında anlamlı bir etkisi olmadığı bulunmuştur. Beck Depresyon Envanteri (BDE) ile elde edilen veriler analiz edildiğinde; annelerin depresyon düzeylerinin babaların depresyon düzeylerinden daha yüksek olduğu bulunmuştur. Anne ve babaların KAEEP’na katılmalarının depresyon düzeyleri üzerindeki etkisine bakıldığında; hem annelerin hem de babaların program sonrasında depresyon düzeylerinde anlamlı bir azalma olduğu bulunmuştur. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

4. Programın sonuçlarını yordayan faktörler Bülbin Sucuoğlu, Şener Büyüköztürk, Hatice Bakkaloğlu (2003) KAEEP’nın etkisini yordayan çocuğa ilişkin faktörler (gelişimsel yaş, takvim yaşı, cinsiyet, gelişim geriliğinin derecesi, gelişim geriliğinin türü) incelendiğinde; Gelişim geriliğinin derecesi ile türünün toplam gelişim ve büyük kas gelişimine ilişkin kazancı yordadığı, Gelişim geriliği derecesinin küçük kas, alıcı dil ve kişisel toplumsal alanlardaki gelişimi yordadığı bulunmuştur. KAEEP’nın etkisini yordayan anneye ilişkin faktörler (yaş, iş, eğitim düzeyi, gelir düzeyi, çocuk sayısı) incelendiğinde; Anneye ait faktörlerden hiçbirisinin çocukların gelişimsel kazançlarını yordamadığı bulunmuştur. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

5. Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimi Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimlerini incelemek üzere 10’ar dakikalık video çekimleri yapılmıştır Bu çekimler daha sonra Anne-Bebek Etkileşim Gözlem Formu kullanılarak analiz edilmiştir. Bu veriler üzerinde iki çalışma yürütülmüştür: Normal gelişim gösteren çocuklarla gelişim geriliği olan çocukların anneleriyle etkileşimleri karşılaştırılmıştır. KAEEP öncesi ve sonrası anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşiminin karşılaştırılmıştır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

a. NÇ ile GGÇ anneleriyle etkileşiminin karşılaştırılması Hatice Bakkaloğlu-Ceber, Bülbin Sucuoğlu (2000) Normal gelişim gösteren (NÇ) 15 çocuk ile gelişim geriliği olan (GGÇ) 15 çocuğun anne-bebek etkileşimsel davranış sıklıkları karşılaştırılmıştır. GGÇ’ların, NÇ’lara göre; daha az etkileşim başlatma, tepki verme, etkileşim sürdürme ve etkileşimli oyun oynama davranışı daha fazla tepki vermeme, olumsuz tepki verme ve istenmedik davranışlar sergiledikleri bulunmuştur. GGÇ annelerinin, NÇ annelerine göre; daha az tepki verme, ilgi ve uygun oyuncak seçme davranışı daha fazla etkileşim başlatma, olumlu duygu ve ısrar etme davranışı sergiledikleri bulunmuştur. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

b. KAEEP öncesi ve sonrası anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşiminin karşılaştırılması Sevgi Küçüker, Hatice Bakkaloğlu-Ceber, Bülbin Sucuoğlu (2001) 40 GGÇ ile annesinin ve 14 GGÇ ile babasının anne-çocuk ve baba- çocuk etkileşimsel davranış sıklıkları program öncesinde ve sonrasında karşılaştırılmıştır. KAEEP sonrasında annelerin çocuklarıyla etkileşim sürdürme ve öğretme davranışlarının sıklığında artma ilgi ve uzak durma davranışlarının sıklığında azalma olduğu bulunmuştur. KAEEP sonrasında babaların çocuklarıyla etkileşimlerinde her hangi bir değişiklik olmadığı bulunmuştur. KAEEP sonrasında çocukların anneleriyle etkileşim başlatma, tepki verme ve etkileşim sürdürme davranışlarında artış olduğu gözlenmiştir. KAEEP sonrasında çocukların babalarıyla etkileşimlerinde her hangi bir değişiklik olmadığı gözlenmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU