Ödev-3 HATIRLATMA Tercih edilen bir bilgi merkezinin web ortamında sunduğu hizmetler (kütüphane, arşiv, müze) incelenecektir. Araştırma bulgularının genel olarak şu sorulara yanıt vermesi beklenmektedir: Bilginin düzenlenmesi ve erişimi gibi temel süreçler nasıl gerçekleşmektedir? Bu süreçlerin kategorik görev dağılımı nasıldır? (e-kaynaklar birimi, danışma birimi, vd.)

Ödev-3 İncelenen bilgi merkezinin koleksiyon yapısı nasıldır? ve içerdiği bilgi kaynakları nelerdir? Kullanıcı hizmetleri genel olarak nelerdir? Bilgi merkezlerinde bilgi teknolojilerinin getirdiği yeniliklere dayalı uygulamalar nelerdir?) Basit ve gelişmiş aramalar yaparak ekran görüntülerini raporunuza ekleyiniz. Kullanıcı gözüyle bilgi merkezi sitesini ve arayüzünü değerlendiriniz. Sistemde yer alan materyaller hangi üstverilerle tanımlanmış belirtiniz.

Ödevin Raporlandırılması ve Sunumu Taramalara bağlı ekran çıktıları dışında kopyala yapıştır yöntemiyle sunulan bilgiler ödev raporunuzun değerini düşürecektir! Tercih etmeyiniz. Dolaylı anlatım ( Doğrudan sunulan bilginin yorumunuzla şekillenen biçimi) yolunu kullanınız. Gerekli yerlerde uygun göndermeler (yararlandığınız kaynaklara bağlantılar vererek) yapınız. Ödev-3 için 15 dk.’lık sözlü sunum süresi verilecektir.

Kültürel Mirasa Erişim Dr. Semanur ÖZTEMİZ Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü E-posta: semanuroztemiz@gmail.com

Sunum Planı Kültür ve Miras Kavramları Kültürel Miras Somut kültürel miras Soyut kültürel miras Dijitalleştirme Açık erişim Dijitalleştirme ve açık erişim odağında çözüm önerileri Sunum süresince kültürel miras kavramı ve kavramı oluşturan bileşenler, dijitalleştirme, açık erişim,…

Kültür Kimlik, sosyal uyum ve bilgi tabanlı ekonominin gelişmesi gibi kavramların odağında yer alan kültür, topluma özgü maddi, manevi, entelektüel ve duygusal özelliklerin tümüdür. Kültür; sanat ve edebiyatın yanı sıra yaşam biçimi ve değerler sistemini de kuşatır (UNESCO, 2001).

Miras-Kültürel Miras Bir neslin kendinden sonra gelen nesle bıraktığı şey.” anlamına gelmektedir (Türk Dil Kurumu Sözlüğü, 2016). Kültürel miras ürünleri, önceki kuşaklardan miras kalarak geçmişten günümüze ulaşan değerlerin, inançların, bilgilerin ve geleneklerin bir yansıması olarak değerlendirilebilir (Avrupa Konseyi Kültürel Mirasın Değeri Sözleşmesi, 2005, s. 75). Kültürel mirasın bir diğer bileşeni olan miras kavramı… Bu açıklamalar doğrultusunda km ürünleri…

Somut ve Soyut Kültürel Miras Bir ülkenin kültürel zenginliğini yansıtan miras ürünleri soyut ve somut olmak üzere iki grupta incelenebilir. Anıtlar, yapılar, objeler kültürel mirasın somut yönünü; inanç, dil, değer sistemleri, temsiller gibi ürünler ise soyut yönünü örneklendirmektedir (ICCROM…, 2005, s. 5).

Kültürel Mirasın Önemi 20. yüzyıl kültürel mirasın evrimleştiği bir dönem olmuştur. Ulus devlet yapılanması, Kentlerin ve kırsal alanların dönüşümü, Koruma teorileri, Ulusal ve uluslararası sözleşmeler. Kültürel mirasa verilen önem 20. yy dan itibaren hızla artmıştır. Adeta bir evrimleşme olarak ifade edilen bu sürece ulus devlet yapılanması…… kaynaklık etmiştir.

Kültürel Miras Yönetimi Kültürel miras pek çok açıdan önemli. Öne çıkan gerekçe: Geçmişi anlamak, tarihsel bilinç uyandırmak! Çözüm: Güçlü stratejilerle kültürel miras yönetimi! Kültürel miras yönetimi: Koruma, sunum, erişim gibi süreçlerin sistematik bir biçimde gerçekleşmesine ilişkin çalışmaları kapsar. Kültürel miras pek çok açıdan önemli olmakla birlikte birincil düzeyde önem vurgusu geçmişi anlamak ve tarihsel bilinci artırmak gibi yararlar üzerine yapılır. Bu ve sağladığı tüm yararlar kültürel mirasın uygun stratejilerle yönetilmesini gerekli kılar.

Yasal durum… Türkiye’de koruma, merkezi yönetim ağırlıklı... Yerel yönetimlerin görevleri alınan kararları uygulamakla sınırlı... Yerel yönetimlerin koruma konularını uzun yıllar benimseyememesi ya da reddetmesi…

Kültürel Miras Yönetimi: Yasal Düzenleme 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu “Kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili tanımları belirlemek, yapılacak işlem ve faaliyetleri düzenlemek, bu konuda gerekli ilke ve uygulama kararlarını alacak teşkilatın görevlerini tespit etmek” .

Kültürel Miras Yönetimi: Yasal Düzenleme 5226 Sayılı Yasa ile Erişim ve koruma konusunda yerel yönetimlerin sorumlulukları artırılmış, Kültür varlıklarının bakım ve onarımları için mali kaynak yaratılması sağlanmış, 660 Sayılı İlke Kararı ile plan ve projelerin uzmanlarca da denetlenmesi yasal açıdan desteklenmiştir.

Koruma ve Erişim Koruma ve erişime ilişkin geleneksel yaklaşım: Fiziksel koruma-fiziksel gösterim odağında gerçekleşmekteyken; Teknolojik yaklaşım: dijitalleştirme-dijital koruma ve erişim. Dijitalleştirme: Analog ortamda bulunan materyallerin bilgisayarlarca anlaşılabilen biçimlere dönüştürülmesi. Teknolojik yaklaşım: dijitalleştirme-dijital koruma ve erişim eylemlerini ön plana çıkarır

Dijitalleştirme Uzun vadede karlı bir uygulama olarak görülen dijitalleştirme genel olarak; Materyalin aslının korunmasını sağlar ve yıpranmasını engeller, Bilginin yaygınlaştırılması ve erişiminin artırılmasını sağlar Bilgi erişimin zaman, mekan, medya sınırlaması olmaksızın gerçekleşmesini sağlar. (Küçük ve Soydal, 2003, s. 123).

Dijitalleştirme Dijitalleştirme kültürel bellek kurumlarının yeni fenomeni gibi görünse de, materyalleri dijital formatta da kullanılabilir hale getirmeye yönelik ilk çabalar, kurumların elektronik kataloglarla bilgisayar sistemlerini kullanmaya başladığı 1970’li yıllara rastlar. İlk dijitalleştirme uygulamaları, “başlangıç” düzeyindedir. 1980’li yıllarda basılı formatta bulunan kitap ve makale gibi yayınların dijitalleştirilmesi yaygınlaşmaya başlamış; ancak dar kapsamlı ve küçük ölçekli yapısını korumuş. Öztemiz, 2016.

Dijitalleştirme 1990’lı yıllarda World Wide Web’in icat edilmesi, dijital bilginin yayımı ile ilgili yeni olanaklar yaratmıştır. Kütüphaneler, arşivler ve müzelerde dijital görüntüleme projelerine yönelik uygulamalar çoğalmıştır. 1990’lı yılların ikinci yarısından itibaren gelişimi hız kazanan bilgisayar ve iletişim teknolojileri verilerin sağlanması, düzenlenmesi, saklanması, analizi ve paylaşılması gibi süreçler üzerinde de kolaylaştırıcı etkiler yaratmıştır. Öztemiz, 2016.

Dijitalleştirme Veriler üretildikleri ortama ya da biçime göre analog ve dijital olmak üzere ikiye ayrılır. Temsil ettikleri şeyi analog veriler doğrudan, dijital veriler ise 0’lı ve 1’li sayılar yolu ile gösterirler. Analog veriler çeşitli süreçlerden geçirilerek dijital yapılara dönüştürülebilirler. Öztemiz, 2016.

Dijitalleştirme Fiziksel ya da analog materyallerin tarama, yakalama, işleme, depolama ve erişim gibi evreleri tamamlayarak, elektronik ortama ya da elektronik ortamda depolanan görüntülere dönüştürülmesi işlemlerini kapsar. Süreç olarak dijitalleştirme, elektronik sistemler tarafından algılanamayan bilgilerin söz konusu sistemlerce algılanabilir bir biçime çevrilmesiyle tamamlanmaktadır. Öztemiz, 2016.

Dijitalleştirme İçin İdeal Süreç Öztemiz, 2016.

Üstveri Dublin Core (DC) DC (Dublin Core): Tüm kaynaklar için kullanılan Dublin Core, belgelerin tanımlanması, farklı uygulamalar ile kolay iletişim kurması ve yapısal değişikliklerin bir bütün olarak kendi içerisinde tutulması açısından çözümleyici bir standart olarak görülmektedir (Dublin Core, 2013; Ertürk, 2008, s. 90). Dublin Core, kaynak tanımlama işlemini kapsadığı 15 öğe çerçevesinde gerçekleştirmektedir: Öztemiz, 2016.

Dublin Core (DC) Başlık Biçim Oluşturan (yazar/yaratıcı) Tanımlayıcı Konu Kaynak Tanımlama Dil Yayıncı İlişki Katkıda bulunanlar Kapsam Tür Haklar Tarih   Öztemiz, 2016.

ESE (Europeana Semantic Elements): ESE (Europeana Semantic Elements): Europeana tarafından, kütüphane, arşiv ve müzelerden sağlanan içeriğin tanımlanması için kullanılan üstveri şemasıdır. ESE Dublin Core üstveri öğelerinin yanı sıra başka birtakım öğeler içerir (Europeana, 2013): Ülke Tür Veri sağlayıcı Haklar Dil Kullanıcı etiketi Nesne URI (üstveri kaydının tanımlayıcısı) Veri sağlayıcı kurum Yıl Öztemiz, 2016.

EDM (Europeana Data Model): EDM (Europeana Data Model): Europeana Veri Modeli, kurum ve kaynak tipi ayrımı gözetmeksizin birden çok standardı tek bir modelde bütünleştiren bir yapı sunar. EDM bir önceki model olan Europeana Anlamsal Öğe (ESE) modeli yerine geçmiştir. ESE’ye kıyasla daha doğru ve esnek bir modeldir. EDM’nin, Dublin Core, OAI-ORE, SKOS ve CIDOC-CRM gibi hali hazırda geliştirilmiş söz dağarcıklarından gelen elementleri kullanıyor olması kolay benimsenmesine olanak tanımaktadır. EDM’ye göre her materyalin zorunlu olarak içermesi beklenen 9 tanımlayıcı öğesi olmalıdır. Öztemiz, 2016.

EDM Başlık Veri sağlanan platform Tanımlama Haklar Dil Bağlantılar Tür URI (üstveri kaydının tanımlayıcısı) Veri sağlayıcı kurum   Öztemiz, 2016.

TS 13298 TS 13298 Elektronik Belge ve Arşiv Yönetimi Standardı: Elektronik belgelerin arşivlenmesi ve yönetimine ilişkin konuları kapsayan bu standart, belgelerin dijital ortama aktarılmasına ilişkin esaslar içermektedir. Standartta, belgeler için dijital görüntüleme teknikleri, çözünürlük yoğunluğu, bit derinliği, tonlama, renk, sıkıştırma teknikleri ve dosya formatı gibi pek çok unsur detaylandırılmıştır (Türk Standartları Enstitüsü, 2016). Öztemiz, 2016.

RDF (Resource Description Framework): RDF (Resource Description Framework): Webde bulunan kaynaklar hakkında bilgi içeren bir veri modelidir. Bu model, bir kavramsal modelleme yaklaşımı olup, “üçlüler” olarak adlandırılan, kaynak(nesne)-özellik-değer (nesne-özne-yüklem) yapılarıyla ifade edilir. Kaynak, üzerinde konuşulan yayın, obje, vb. bir varlığı temsil eder. Özellikler ise, kaynaklar arasındaki ilişkiyi tanımlayan diğer kaynaklardır. RDF üçlüsünün son kavramı olan “Değer”, kaynakların özelliklerinin aldığı değeri ifade etmektedir. Öztemiz, 2016.

OAI/PMH Açık Arşivler Girişimi Üstveri Harmanlama Protokolü: Oluşturulan üstveriler arasında etkileşim sağlamak Üstveri Harmanlama Protokolü’nün kullanımıyla mümkündür. Açık Arşivler Girişimi (Open Archives Initiative - OAI) tarafından geliştirilen Üstveri Harmanlama Protokolü (Protocol for Metadata Harvesting-PMH), karşılıklı işlerlik olanağı ile farklı platformlarda bulunan benzer içerik ya da kaynaklara erişme imkânı sağlar (NISO, 2004, s. 2). Öztemiz, 2016.

Şekil 1: OAI-PMH Protokolünün temel işleyişi Kaynak: OAI, 2006.

Kültürel Miras Ürünlerinin Dijitalleştirilmesinde Öncü Girişimler Kültürel miras ürünlerinin dijitalleştirilmesine yönelik çok sayıda uluslararası girişimden söz edilebilir. Calimera Projesi (Cultural Applications: Local Institutions Mediating Electronic Resources), InterPARES (International Research on Permanent Authentic Records in Electronic Systems), CEDARS (Curl Exemplars in Dijital Archives), Eski sistemlerde tanımlanmış dijital kayıtların erişimine dönük teknolojilerin araştırılması amacıyla yapılan CAMILEON (Creatieve Archiving at Michigan & Leeds: Emulating the Old on The New), Öztemiz, 2016.

Kültürel Miras Ürünlerinin Dijitalleştirilmesinde Öncü Girişimler Ağlaşmış Avrupa derleme kütüphanelerinin temel altyapısını oluşturmayı hedefleyen NEDLIB (Networked European Deposit Library), Çevrimiçi Avustralya eserlerinin sağlanması, arşivlenmesi ve uzun süre erişimi üzerine prosedürlerin geliştirilmesi amacıyla oluşturulan PANDORA (Preserving and Accessing Networked Documentary Resources of Autralia) bu projelerden bazılarıdır. Öztemiz, 2016.

Kültürel Miras Ürünlerinin Dijitalleştirilmesinde Öncü Girişimler Kültürel miras ürünlerinin dijitalleştirilmesinde öne çıkan bir başka girişim Avrupa’nın kültürel ve bilimsel mirasına Internet üzerinden erişimi mümkün kılan Europeana projesidir. Europeana’nın misyonu kültürel mirasa dijital ortamda erişim sağlamak, fikir ve bilgi alış verişini teşvik etmek şeklinde açıklanmaktadır. Böylece Avrupalıların kültürel çeşitliliklerini daha iyi anlayacakları ve bilgi ekonomisinin gelişmesine katkı sağlayacakları düşünülmektedir. Öztemiz, 2016.

Türkiye? Dijitalleştirme uygulamalarının tüm dünyada olduğu gibi Türkiye‘de de 2000’li yıllardan itibaren gelişmeye başladığı söylenebilir. Dijitalleştirme uygulamaları ile birlikte, müzeler, arşivler, kütüphaneler gibi kültürel bellek merkezlerinin koleksiyonlarında bulunan el yazması eserler, görsel işitsel nesneler, müze objeleri, arşiv malzemeleri, özel koleksiyonlar vb. eserler çevrimiçi olarak hizmete sunulmaya başlanmıştır. Öztemiz, 2016.

Türkiye? DAGM: üyelik karşılığında katalog tarama ve arşive ulaşarak fiziksel kullanma… Türkiye Yazmaları: Dijitalleştirilen eserlere erişim yazmalar.gov.tr üzerinden erişilen platforma üyelik ve öngörülen ücretleri ödemek koşullarıyla olanaklı hale getirilmiştir. Yazmalara erişim sağlayan bir kullanıcı, içeriği yalnızca bilgi ihtiyacını karşılamak veya bilimsel çalışmalarda yararlanmak için kullanabilir. Dijital içeriği kopyalayamaz, başkalarına veremez ve ticari olarak çoğaltıp satamaz. Öztemiz, 2016.

Kültürel Mirasa Erişim İçerik bakımından araştırılan konu ve kavramlarla ilgili olabilecek kültürel miras ürünlerine erişim sağlama etkinliği.

Nasıl Erişim? Sınırlı? Sınırsız?

Açık Erişim Bilginin internet aracıyla finansal, yasal ve teknik engeller olmaksızın, erişilebilir biçimde kamuya ücretsiz açık olması şeklinde tanımlanabilir (Budapest Open Access Initiative, 2002).

Kültürel Mirasa Açık Erişim Berlin Deklarasyonu'nda kültürel mirası koruma yönünde faaliyet gösteren kuruluşların açık erişimi destekleme yönünde teşvik edilmesi vurgulanmaktadır. Bu ilke, açık erişim girişiminin en üst düzeyde toplumsal fayda sağlayabilmesi için kültürel mirasın korunması ve gelecek nesillere aktarılması gibi önemli işlevleri yüklenen kütüphane, arşiv ve müze gibi kültürel bellek kurumlarının, kaynaklarını açık erişime sunmaları gerektiğine dikkat çekmektedir.

Kültürel Mirasa Açık Erişim 2 farklı görüş: Sınırlı erişimi savunan görüş bilgi güvenliği ve telif hakkı odaklı sorunları gerekçe gösterirken, özgür ve engelsiz erişimi savunan diğer görüş kültürel mirası kamu malı olarak değerlendirip, mümkün olduğu kadar yayılması ve kullanılması gerektiğini savunur. Son yıllarda kültürel bellek kurumlarında açık erişim uygulamalarının yaygınlaştığı bilinmektedir. Örneğin Amsterdam'da “açık stratejisi” ni benimseyen Rijksmuseum, 125.000 sanat eserini çevrimiçi ziyaretçilerin kullanımına açmıştır.

Kültürel Mirasa Açık Erişim Bir diğer örnek ABD Baltimore’da bulunan Walters Art Museum’dur. Müze 2642 sanat eserini kendi sitesi üzerinden açık erişime sunmaktadır.  The Metropolitan Museum of Art… Telif hakkı “creative commons” ile korunan bu eserler kullanıcılar tarafından kaydedilebilmekte ve kullanılabilmektedir. Müzede bulunan “Doğu el yazmaları koleksiyonu” Osmanlı, Safevi ve Babürler dönemlerine ait çok sayıda eseri kapsamaktadır. Google Cultural Institution bu bağlamda verilebilecek bir diğer örnektir.

Kültürel Mirasa Açık Erişim Şekil 3:Dijital Kütüphane Oluşturma Süreci Kaynak: Savanur ve Nagaraj, 2004.

OAIS Reference Model

OAIS Reference Model Açık Arşiv Bilgi Sistemi Referans Modeli dijital kütüphaneler ve arşivler tarafından geniş bir uygulanabilirlik alanı bulmuştur. Kültürel bellek kurumlarının çoğu, koleksiyonlarında bulunan materyallerin korunmasını ve erişimini OAIS işlevleri ile gerçekleştirmektedirler. Finlandiya Ulusal Dijital Kütüphanesi ve Europeana bu konuda verilebilecek örnekler arasındadır. Derleme, yükleme, arşivsel depolama, veri yönetimi, koruma planlama, arşiv yönetimi ve erişim, modelin ana bileşenleri arasındadır (Lavoie, 2004, s. 5-10).

Tartışma Türkiye için nasıl bir model???