DOWN SENDROMLU BİREYLERİN TÜRKÇE ÇEKİM EKLERİNİ KULLANIM ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ Gültaze Yıldız, Çağdaş Eğit. Uyg. Okulu ve İş Eğit. Merkezi Funda Acarlar, Ankara Üniversitesi Özel Eğitim Böl. GİRİŞ Down sendromlu (DS) çocukların dil becerileri bilişsel gelişimleriyle eş zamanlı gelişim göstermemekte, dil gelişimleri bilişsel becerilerinin gerisinde kalmaktadır (Chapman, Seung, Schwartz ve Kay-Raining Bird, 1998; Miller,1988). DS’li bireylerde, ifade edici dildeki gecikmenin özellikle sözdizimi ve biçimbirimbilgisini etkilediği görülmektedir. DS’li çocukların dilde güçlü ve zayıf oldukları alanlar ayrıntılı olarak betimlenmiş olmakla birlikte, kullanılan dilin yapısına özgü farklılıklar söz konusu olabilmektedir. Ana dili Türkçe olan DS’li çocukların dil gelişimi konusunda yapılmış ayrıntılı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu çalışmanın amacı, DS’li çocukların biçimbirimbilgisi gelişimlerini, kullandıkları ekler ve yaptıkları hatalar açısından inceleyerek betimlemektir. Bu amaç doğrultusunda aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır: 1. DS’li bireylerin Türkçe isim ve fiil çekim eklerini kullanım ve hata sıklıkları nasıl bir dağılım göstermektedir? 2. DS’li bireylerin çekim eklerini kullanırken yaptıkları hata tipleri nelerdir? 3. Ortalama Sözce Uzunluğu (OSU) DS’li bireylerin çekim eklerini kullanım ve hata sıklıklarında farklılığa neden olmakta mıdır? 4. DS’li bireylerde dil örneği bağlamı OSU’nu etkilemekte midir? OSU arttıkça isim çekim eklerinin kullanım sıklığı artmakta, hata yüzdesi ise düşmektedir. DS’li bireylerde V.OSU düzeyinde bazı ad durum eklerinde yapılan hatalarının devam ettiği, iyelik eklerinin ise OSU 4 olduğunda hatasız kullanılabildiği görülmektedir (Tablo 2). Tablo 2. OSU’na göre isim çekim ek. kullanım sıklık. ve hata yüzdeleri (en sık kullanılan ve/veya hata yapılanlar) SONUÇLAR DS’li bireylerin en sık kullandıkları isim çekim ekleri yönelme, bulunma, belirtme ad durum ekleri ile 1. ve 3. tekil iyelik ekleridir. En sık kullanılan fiil çekim ekleri ise zaman ve kişi ekleridir. DS’li bireylerin fiil çekim eklerinin kullanımında hemen hiç hata yapmadıkları, fiil çekim eklerinin ortalama doğru kullanım yüzdesinin 99,4 (Sd= 1,03) olduğu bulunmuştur. DS’li bireylerin temel güçlüğünün isim çekim eklerinin kullanımında olduğu belirlenmiştir. İsim çekim eklerinin ortalama doğru kullanım yüzdesinin 90,6 (Sd= 10,74) olduğu bulunmuştur. DS’li bireylerin hata yaptıkları isim çekim eklerinin dil örneklerindeki zorunlu bağlamı ile yapılan hata yüzdeleri Tablo 1’de yer almaktadır. Tablo 1 . DS’li bireylerin hata yaptıkları isim çekim ekleri Hata tipleri incelendiğinde (Şekil 1) DS’li bireylerin en fazla ekleri atma şeklinde hata yaptıkları bulunmuştur. İki dil örneği bağlamındaki OSU puanları karşılaştırıldığında, öyküleme bağlamındaki OSU’nun sohbet bağlamındaki OSU’dan daha yüksek olduğu bulunmuştur [t(19)= -3.4, p<.05]. İsim çekim ekleri Zorunlu Bağlam Hata- Hata Yüzdesi Belirtme 192 21 (% 10,9) Araç 107 11 (% 10,2) Yönelme 271 27 (% 9,9) Tamlayan 92 7 (% 7,6) Çıkma 85 5 (% 5,8) Bulunma 253 7 (% 2,7) 1. Çoğul iyelik 11 1 (% 9,09) 3. tekil iyelik 172 9 (% 5,2) 1. tekil iyelik 387 17(% 4,4) TARTIŞMA DS’li bireylerin ana dili İngilizce olan DS’li bireylerle yapılan çalışmaların sonuçlarına benzer olarak eklerin kullanımında güçlükleri olduğu görülmektedir (Chapman, 1997; Chapman ve ark., 1998). Türkçe’de erken dönemde edinilen ad durum eklerinde (Aksu-Koç ve Slobin, 1985; Ketrez ve Aksu-Koç, 2004) DS’li bireylerin ileri OSU düzeylerinde de hataları devam etmektedir. Acarlar (2008) da aynı OSU’ndaki normal dil gelişimi gösteren çocukların eklerin kullanımında hemen hiç hata yapmadıklarını, dil bozukluğu olan çocukların ise özellikle isim çekim eklerinin kullanımında hatalar yaptıklarını bulmuştur. Ana dili ingilizce olan DS’li bireylerin temel güçlüğü Türkçenin tersine isim çekim eklerinde değil fiil çekim eklerindedir (Chapman ve ark., 1998). Bu farklılığa Türkçe’de fiil çekim eklerinin cümle sonunda yer alması nedeniyle algılanması ve hatırlanmasının daha kolay olmasının neden olduğu düşünülebilir. Chapman ve ark. (1998) bulgularına benzer şekilde bu çalışmadaki DS’li bireylerde de sıklıkla ekleri atma şeklinde hata tipinin söz konusu olduğu görülmektedir . DS’li bireylerde OSU’nun öyküleme bağlamında daha yüksek olmasında kullanılan resimli kartlarla hatırlamayı kolaylaştırıcı görsel ipucu sağlanmasının etkili olduğu düşünülebilir. YÖNTEM Örneklem 8’i erkek, 12’si kız toplam 20 DS’li birey. Yaş ortalaması 13.8 (5.6-32.8 aralığında ) Çalışmaya; En az iki sözcüklü cümle kurma Annelerinin en az lise mezunu olması Konuşma anlaşılabilirliğinin düşük olmaması (Ankara Artikülasyon Testi-AAT, Ege, Acarlar ve Turan, 2004) İşitmelerinde bir sorun olmaması ölçütlerini karşılayan DS’li bireyler alınmıştır. İşlem Sohbet ve öyküleme bağlamlarında 12’şer dakikalık dil örnekleri . Sohbet bağlamında standart oyuncakların kullanıldığı serbest oyun ortamında ve önceden seçilmiş standart konuları içeren soruların yöneltildiği sohbet yoluyla dil örneği alınmıştır. Öyküleme bağlamında resimli olay kartları kullanılmıştır. Katılımcılara “Bu resimdekileri bana anlatır mısın? Hadi burada neler oluyor bana anlat” yönergesi verilmiştir. Çevriyazı güvenirliği Her dil örneğinin ilk 50 sözcesi için Sohbette sözcelere ayırma %97–100 ,biçimbirimlere ayırma %95–100 Öykülemede sözcelere ayırma %96–100, biçimbirimlere ayırma %97–100 Verilerin analizi Dil örneklerinin analizinde Türkçe SALT (Acarlar, Miller ve Johnston, 2006) dil örneği analiz programı kullanılmıştır. Şekil 1: Çekim eklerinde yapılan hata tiplerinin dağılımı 85,4% 13,8% 0,8% Atma Yerine koyma Ekleme KAYNAKLAR Acarlar, F., Miller, J.F. & Johston, J.R. (2006). Systematic Analysis of Language Transcripts (SALT), Turkish (Version 9), Language Analysis Lab, University of Wisconsin-Madison. Acarlar, F. (2008). Verb and noun morphology in Turkish children with atypical language development. Poster presented at the 29th Annual Symposium on RCLD, University of Wisconsin, Madison. Aksu-Koç, A. & Slobin, D.I. (1985). The Acquisition of Turkish. In D.I.Slobin (ed.). The crosslinguistic study of language acquisition. Chapman, R. S. (1997). Language development in children and adolescent with Down Syndrome.. Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Review, 3, 307-312. Chapman, R.S., Seung, H., Schwartz, S.E. & Kay-Raining Bird, E. (1998). Language skills of children and adolescent with Down syndrome: II. Production deficits. JSLHR, 41(4), 861–873. Miller, J. (1988). The Developmental Asynchrony of Language Development in Children with Down Syndrome. In L. Nadal (Ed.) The Psychobiology of Down Syndrome. Ketrez, F.N., & Aksu-Koç, A. (2004). Early nominal morphology in Turkish: Emergence of case and number. In U. Stephany & M. Voeykova (Eds.) Development of Noun Inflection in First Language Acquisition: A Cross Linguisitc Perspective. acarlar@education.ankara.edu.tr