OSMANLI HUKUKUNDA REAYA (VATANDAŞ) PROF.DR.ABDULLAH DEMİR

 Ülke ve egemenlik ile birlikte devletin üçüncü unsuru nüfustur.  Osmanlı Devleti’nde nüfus Tanzimat öncesinde askeri ve reaya olarak iki sınıfa ayrılmaktadır.  Askeri sınıf, padişah tarafından kendilerine berat verilen ve belirli devlet hizmetlerini yapmakla görevli olan memurlardır.  Askeri sınıf, askerler, yöneticiler ve ilmiye mensupları gibi yönetici kesimden oluşmaktadır.  Bunların dışında kalan halk ise reâya sınıfını teşkil ediyordu ASKERÎ VE REAYA

 Askeri sınıfa mensup olanlar bazı vergilerden muaf tutulur ve günümüzdeki idari yargıya benzer şekilde ayrı bir yargılama prosedürüne tabi olurdu  Askeriler, ehl-i örf ve ulema olarak iki guruba ayrılmaktaydı.  Yöneticiler ve onların emri altında görev yapan memurlara ehl-i örf denilmekteydi.  Ehl-i örfün imtiyazları çok olduğu gibi, hata yaptıklarında müsadere, idam gibi siyaset cezalarına çarptırılmaları söz konusu idi  Müftü, müderris, kadı, imam gibi eğitim, dini hizmet ve yargı mensupları ise ulema sınıfını oluşturmaktaydı.  Ulemaya kolay kolay siyaset cezası verilmezdi. Hata yaptıklarında çoğunlukla azledilir, görevden el çektirilirdi

 Osmanlı’da imtiyazlı sınıf olan askeriler dışında kalanlara reaya adı verilmekteydi.  Reaya sosyal sınıf olarak şehirliler, köylüler ve göçebeler olarak guruplara ayrılırdı.  Köylüler ise sipahilerden kiraladıkları arazilerde çiftçilik yapmakta, gelirlerinin bir kısmını vergi olarak vermekteydi  Göçmenler ise yazları yayla denilen serin ve yüksek yerlerde, kışları ise ovalarda yaşayan ve hayvancılıkla geçimlerini sağlayan kimselerdi

 Osmanlı Devleti’nde vatandaş anlamına gelen reâyâ, dini olarak Müslüman ve gayrimüslim olmak üzere iki sınıftır.  Osmanlı Devleti İslam hukukundaki darülislam ve darülharp sınıflandırmasına uygun olarak bütün Müslümanları kendi vatandaşı olarak kabul etmiştir MÜSLÜMANLAR VE GAYRİMÜSLİMLER  Müslümanlar

 Gayrimüslim nüfus, zimmîler ve müste’menler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.  Zimmîler, İslam ülkesinde yaşayan gayrimüslim vatandaşlardır.  Zimmet anlaşmasına göre gayrimüslim vatandaşlar, can ve mal güvenliğine sahip olmakta, dinlerini istedikleri gibi yaşayabilmekte ve askerlik yapmamaları karşılığında cizye vergisi ödemekteydi Gayrimüslimler

 Gayrimüslimler, Müslümanlar’a tanınan can ve mal güvenliğine tam olarak sahiptir.  Bir gayrimüslimi kasten öldüren Müslüman kısas olarak öldürülür. Kasten öldürme yoksa diyet cezasına çarptırılır.  Gayrimüslimlerin mallarına Müslümanlar tarafından zarar verildiği takdirde tazmin ettirilir ve gerekirse ceza verilir.  İslam hukukuna göre had suçu olan şarap içme, gayrimüslimler için suç değildir.  Bunun dışındaki had ve kısas suçlarını işledikleri takdirde cezalandırılırlar.  Muhsan sayılmadıkları için kendilerine zina cezası verilmez Can ve Mal Özgürlüğü

 Gayrimüslimler dinlerini öğrenme, öğretme ve yaşama özgürlüğüne sahiptiler.  Bir belde sulh yolu ile Müslümanların eline geçti ise orada bulunan gayrimüslimlere ait ibadethanelere dokunulmaz ve yenilerinin yapılmasına da izin verilir.  Savaş yoluyla fethedilen beldelerde ise genellikle şehrin en büyük kilisesi camiye çevrilmiş ve diğerleri olduğu gibi bırakılmıştır.  Müslümanlar tarafından kurulan şehirlerde ise gayrimüslimlerin yeni ibadethane yapılmasına izin verilmemişse de bazı hukukçulara göre buna izin verilebilir Din ve Vicdan Özgürlüğü

 Mülkîlik prensibine göre Müslümanlar ile birlikte gayrimüslimlere de İslam hukuku kuralları uygulanmış ve davaları şer’iye mahkemelerinde görülmüştür  Gayrimüslimler evlenme, boşanma, nesep, velayet, vesayet gibi konularla ilgili ihtilaflarını isterlerse ruhani reislerine götürebilirlerdi.  Bunun yanında müste’menlerin Osmanlı tebası Müslüman ve gayrimüslimlerle olan davaları da şer’iye mahkemelerinde incelenmekteydi  Osmanlı Devleti’nde ruhban sınıfından bazı kimselere ait davalar da özel yetkili mahkeme olarak Divan-ı Hümayun’da veya şeyhülislamın huzurunda görülmekteydi  1917 tarihli Hukuk-ı Aile Kararnamesi ile cemaat mahkemelerinin görevi şer’iye mahkemesine devredilmiştir Hukukî Durumları

 Osmanlı Devleti’nde vatandaşlar milliyetlerine göre değil, dinlerine göre guruplandırılmıştı.  Rum milleti içerisinde Yunanlılar, Bulgarlar, Romenler, Sırplar, Ruslar, Ortodoks Araplar ve Arnavutlar yer alıyordu.  İslam milleti içerisinde de bütün Müslümanlar yer alıyordu.  Bu sistem içerisinde her milletin başında bir ruhani reis bulunmakta ve merkez ile bağlantı onun üzerinden sağlanmaktadır  Ruhani liderlerin görevi, kilise ve havralara ödenecek vergileri toplamak, dindaşlarının evlenme, boşanma, cenaze, vaftiz, aforoz gibi dini hizmetlerini yerine getirmek, kilise ve havralara ait gelirlerin vergilerini merkeze ödemekti Millet Sistemi

 Müste’menler, yabancı ülke vatandaşı olup ticaret, din, ziyaret gibi amaçlarla Osmanlı ülkesine gelmesine izin verilen gayrimüslimlerdir.  Müste’menler, zimmîlerle aynı hukuki durumdadır.  İlk kapitülasyon Kanuni devrinde 1535 yılında Fransa teb’asından olan tüccarların kendi aralarındaki hukuk ve ceza davalarının konsolosluk mahkemelerinde görülmesi yönünde verilmiş oldu  19. asrın başlarında yabancı tüccarlar ile Osmanlı vatandaşları arasındaki davalara bakmak üzere karma mahkemeler kuruldu Müste’menler

 Hak, hukuk tarafından tanınan menfaat olarak tanımlanır.  Özgürlük ise Batı hukukunda başkalarına zarar vermeyecek şeyleri yapabilmektir.  İslam hukukunda kişinin kendisine ve başkasına zarar vermeyecek şeyleri yapabilmesi özgürlüktür İSLAM’DA İNSAN HAKLARI

 İslam’da insan hakları kavramı eşitlik ve adalet ilkeleri ile birlikte düşünülmektedir.  İnsan haklarının tanınmasında Müslüman-gayrimüslim, zengin- fakir, âmir-memur herkes eşittir.  Can, mal, namus, akıl ve dinin korunması açısından insanlar arasında eşitlik ilkesi esas kabul edilmiştir  Adalet ilkesi ise ehliyet ve liyakat göz önünde bulundurularak uygulanır.  İnsanlara görev verilmesinde eşitlik değil, adalet ilkesi esas alınır ve layık olana görev verilir.  Hak ve özgürlük kavramları, görev kavramı ile de bağlantılıdır

 İnsan hakları teorisinin temelinde yer alan görüşler  Sosyal sözleşme, pozitivizm, Marksizm, tabii hukuk,  Avrupa tarihinde ilk insan hakları metni 1215 tarihli Magna Carta’dır  1776 tarihli Virginia Haklar Bildirgesi  1789 Fransa’da İnsan ve Vatandaşlık Hakları Bildirisi  Birleşmiş Milletler Teşkilatı 1948 tarihinde İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Batıda İnsan Haklarının Tarihi

 İslam ülkelerinde insan hakları ve hukuk devleti gibi kavramların ortaya çıkması Batılı ülkelerden farklı olmuştur  İslam’da insan haklarının kaynağı ilahîdir  beşer tarafından ortadan kaldırılamaz, değiştirilemez İslamda İnsan Hakları

 Dünya tarihinde insan hakları ile ilgili ilk metin Veda hutbesidir  Veda hutbesinde insan, aile, toplum ve bütün insanlığı içine alacak şekilde hak ve özgürlükler ifade edilmektedir  canlarınız, mallarınız, namuslarınız da öyle mukaddestir, her türlü tecavüzden korunmuştur  Kadınların haklarını gözetmenizi ve bu hususta Allah'tan korkmanızı tavsiye ederim  Ey insanlar! Rabbiniz birdir. Babanız da birdir. Hepiniz Adem'in çocuklarısınız, Adem ise topraktandır. Arabın Arap olmayana, Arap olmayanın da Arap üzerine üstünlüğü olmadığı Veda Hutbesi

 Dini Hak ve Ögürlükler  Yaşama Hak ve Özgürlükleri  Düşünme ve İfade Özgürlükleri  Aile Hak ve Özgürlükleri  Ekonomik Hak ve Özgürlükler İnsan Haklarının Sınıflandırılması