E-Kaynaklar - Elektronik derme geliştirme: Tanım Özellikler Seçim ve değerlendirme BBY 204 Derme Geliştirme VII

E-kaynaklar nedir? Dizin ve öz (index and abstract) hizmeti veren ya da makale, kitap, tez ve diğer bilgi kaynağı türlerine elektronik olarak erişim sağlayan çevrimiçi araçlar. 2

Tarihsel gelişimi Elektronik format yaratıldı MEDLARS (Medical Literature Analysis and Retrieval System, ABD Ulusal Tıp Kütüphanesi): 40 veri tabanı. 1960lar ve 1970ler - ARPAnet (Advanced Research Projects Agency Network), ABD Savunma Bakanlığının geliştirdiği “World Wide Web”in temelini oluşturan ilk iletişim ağı MEDLINE (MEDlars onLINE) İlk çevrimiçi veri tabanı hizmeti: Beşeri bilimler, biyomedikal gibi alanlarda yayımlanan 7300den fazla dergi, 11 milyon kayıt. 3

.. Tarihsel gelişimi DIALOG – Dünya çapında kullanılan ilk çevrimiçi bilgi erişim sistemi. Kütüphanelere sunulan ilk ticari çevrimiçi veri tabanı CD-ROM ortaya çıktı. Elektronik kaynakların kütüphanelerin kaynak seçimleri açısından önemi ciddi şekilde artmaya başladı – Üniversiteler, yapılan araştırmalar için bünyelerindeki bilgisayar merkezlerini birbirine bağlayarak karşılıklı çevrimiçi iletişim ağlarını oluşturdular. Buna “Internet” adını verdiler. 4

.. Tarihsel gelişimi Tim Berners-Lee ve ekibi tarafından “web= World Wide Web” oluşturuldu. (WWW, Internet üzerinde birbirine bağlı belgeler sistemi olarak tanımlanıyor). 1990ların başlangıcı- Bireysel olarak elektronik posta ve çevrimiçi kütüphane kataloglarının kullanımı başladı – Yayıncılar dergileri elektronik olarak yayımlamaya başladılar. Yaklaşık 3000 dergi elektronik ortamda yayımlandı. 5

??? E-kaynakların tarihsel gelişim süreci içinde CD- ROM’ların kütüphane koleksiyonlarındaki ömürleri neden uzun olmadı? 6

E-kaynakların avantajları Erişilebilir: Herhangi bir bilgisayardan günün herhangi bir saatinde kütüphaneye gitme zorunluluğu olmadan erişilebilir. Kolay taranabilir: E-kaynaklar çevrimiçi dizinler ya da veri tabanlarının arama motorları sayesinde hızlı ve kolay biçimde aranabilir. Genelde dizin sözcükleri ya da kaynağı tanımlayan sözcüklerin (yazar adı, eser adı, vb) yanı sıra tam metin tarama yapma olanağı sağlar. Hızlı: Yeni makaleler, yayınlar, dergilerin en yeni sayıları genelde basılı versiyonlar henüz tamamlanmadan elektronik olarak erişilebilir olmaktadır. 7

8

..E-kaynakların avantajları Etkileşimli (interaktif): “Hızlı geri dönüş” E-kaynaklardaki makaleler hakemlik sürecinde hızlı bir biçimde okunup yorumlanabilir, yorumlar yazarlara hızlı bir biçimde ulaştırılabilir, varsa gerekli düzeltmeler yazarları tarafından gerçekleştirilir. Bütün bu işlemler web üzerinden son derece hızlı yapılabilir. 9

..E-kaynakların avantajları Bağlantılar: Hypertext biçimi web üzerinde bilginin inanılmaz şekilde hızlı yayılmasına yardımcı olur. Örneğin bir makale okunurken kaynakçasındaki bağlantılar aracılığı ile bir başka makaleye bir tıklama ile geçiş yapmak mümkün olabilir. Benzer bir biçimde, metin içinde ilgili bağlantıların bulunması sayesinde web üzerindeki herhangi bir sayfaya ulaşmak da mümkündür. Uyarıcı e-postalar sayesinde bir derginin yeni sayısı web üzerinde yayımlandığından kullanıcıların bundan haberdar olma imkanı bulunmaktadır. 10

..E-kaynakların avantajları Katma değer: Basılı bir kaynakta göremeyeceğimiz nitelikler taşıyabilir: Çeşitli animasyonlar, yüksek çözünürlüklü resimler, üç boyutlu görüntüler, etkileşimli matematiksel grafikler vs. Fiyat: Elektronik ortam sayesinde ne kadar fazla bilginin ne kadar kısa sürede yayılabildiğini düşündüğümüzde depolama, personel, bina vb. kaynakların kullanımı ve uzun vadeli harcamalar açısından kârlı olduğu söylenebilir. Esneklik: E-kaynaklar hızlı bir evrim geçirdi. Günümüzde herhangi bir dağıtım ağı, belirli bir biçim, yazıcı bağımlılığı söz konusu değil. Kullanıcısı olduğunuz kütüphanenin satın alması ve bir bilgisayar ve Internet bağlantınızın olması herhangi bir elektronik kaynağı kullanabilmeniz için yeterli. 11

E-kaynakların dezavantajları Bilgisayar ekranı ya da benzer elektronik cihazlara bağımlı olma durumu, ekrandan okumanın zor olması. Arşivleme sorunu: Çoğu e-kaynak abonelik ile sağlanıyor. Abonelik sona erdiğinde abonelik sırasında erişilebilen kaynaklara erişilemez hale geliyor. Bu nedenle çok önemli dergiler söz konusu olduğunda kütüphaneler hem basılı hem de elektronik kopyaları almayı tercih ediyorlar ya da aracı ya da satıcı firmada ile yaptıkları anlaşmadan daha fazla para verip gelecekte abonelik sona erse bile eski sayılara erişme hakkını satın alıyorlar. 12

..E-kaynakların dezavantajları Değişken sayfalar: Web sayfaları da elektronik kaynak olarak sınıflanmaktadır. Ancak bu web üzerinde bir bilginin değiştirilebilme ihtimali çok kuvvetlidir. Bu tip bir değişiklik gerçekleştiğinde daha önce orada olan bilgi kaybolacaktır. Özellikle herhangi bir yayınevi ya da aracı firmadan bağımsız olarak yayımlanan web kaynaklarının ömrü bu nedenle tartışılmaktadır. Özgünlük: Web kaynakları söz konusu olduğunda herkes “yazar” olabilir. Yazarların otorite olma durumu daha da önem kazanmaktadır. 13

Karşılaştırma: “Basılı”, “Elektronik”e karşı ÖzelliklerBasılı kaynaklarElektronik kaynaklar Amaç Sahip olmakErişim Arama Sayfalar arasında hızlı biçimde gezinebilme, dizinler“Search” / “Ara” butonu Kaynaklar Güç kaynağı ya da herhangi bir elektronik araç gerekmez Hızlı ağ bağlantısı ve/veya bilgisayar vb. elektronik cihazlar gerektirir Düzeltme Hatalar sonsuza kadar kalırHatalar kolayca düzeltilebilir Biçim Yalnızca basılıHer tür elektronik kaynak Yayın Yerleşik yayın evleriBağımsız yayın evleri Kullanım Her ortamda kullanılabilir (çok ciltli, büyük ya da ağır olmadığı sürece). Ortam ve kaynak bağımlıdır Alan Çok geniş depolama alanı gerekir Çok küçük alanlarda milyonlarca elektronik bilgi kaynağı bulunabilir Dağıtım İndirimli fiyatlar takip edilebilir Basılı kaynaklara kıyasla erişilebilen bilgi kaynağı sayısı düşünüldüğünde göreceli olarak ucuz olduğu söylenebilir 14

Elektronik kaynakların seçimi Kavramsal olarak düşünüldüğünde, geleneksel kütüphane kaynakları seçiminde uygulanan işlemlerin elektronik bilgi kaynakları için de kullanılabileceği düşünülebilir. Genel olarak bakıldığında bu işlemler; tanımlama, değerlendirme ve seçim kararıdır. Tanımlama evresinde materyalin varlığı araştırılır. Koşulları öğrenilir. Kullanım potansiyeli tartışılır. 15

..Elektronik kaynakların seçimi Değerlendirme evresi materyalin bazı özellikleri ile yararının tartışıldığı evredir. Materyalin konu kapsamı, yayın dili, doğruluğu, geçerliliği, yazarların ya da üreticinin güvenilirliği, yayın kurulu, akademik kalitesi ve izleyenleri bu evrede incelenir. Tüm bunlar geleneksel ölçütlerdir. 16

..Elektronik kaynakların seçimi Bunlara ek olarak (ve belki daha daha dikkatli bir biçimde), elektronik bilgi kaynakları için test edilmesi gereken ölçütler şunlardır: Kullanım için hangi teknolojik altyapıya ihtiyaç var? Kütüphanenin sahip olduğu donanım ile uyumlu mu? Kullanımı için kullanıcılar ya da kütüphaneciler eğitime ihtiyaç duyacak mı? Elektronik kaynakların devamlılığının sağlanabilmesi için gerekenler ve bunların maliyetleri Lisans sorunları Kullanıcı arayüzleri Erişim güvenliği Arşivleme olanaklarının ne olduğu. 17

..Elektronik kaynakların seçimi Elektronik bilgi kaynaklarının seçim evresinde şunlara dikkat edilmelidir: Kullanıcı gereksinimleri Kuruluşun ilgilendiği konular (örneğin üniversiteler için eğitim programları dikkate alınabilir), Bütçeleme için yapılan tahminler Bilgi kaynağının derme ile olan ilgisi bu evrede araştırılan noktalardır. Bu işlemlerden sonra bu evrede seçim kararı verilir. 18

Elektronik derme geliştirme Seçim süreci karmaşıklaşmaya başladı. E-kaynakların seçim süreci kendine has bazı sorunları beraberinde getirdi : Yönetimsel çabalarda artış: Değişen koşullar ve ücretler Maliyet ve yarar konusunda karar verme mecburiyeti Satıcı ya da aracı firmanın güvenilirliği Teknolojik altyapı ile yazılım ve donanım gereklilikleri 19

..Elektronik derme geliştirme Sahip olmak yerine erişim sağlamak (access versus ownership) yaklaşımı Kullanıcılara belki gerekirse diye bilgi kaynaklarına sahip olmak kütüphane ve bilgi merkezlerinde uygulanan derme geliştirme politikası olmaktan artık çıkmaktadır. Bunun yerine, bilgi merkezleri kullanıcılar gerek duyduğu zaman anında elektronik bilgi kaynaklarına erişim sağlama üzerinde yoğunlaşmaktadır. Sahip olmak yerine erişim sağlamak yaklaşımı kütüphanelerin daha fazla kaynağa erişimlerini sağlamaktadır. Bu yaklaşım aynı zamanda bilgi kaynaklarını işleme, yaşatma ve depolama harcamalarını azaltmaktadır. Böylece elektronik bilgi kaynaklarının lisans ücretleri için daha fazla para ayırmak mümkün olmaktadır. 20

..Elektronik derme geliştirme Firmalar bilgi ya da bilgi kullanım lisansı satmak için aboneliğe dayalı ekonomik modellerden daha belirsiz modellere yönelmektedir. Sahip olmak yerine erişim sağlamak yaklaşımına ek olarak elektronik derme yönetiminde yararlanılabilecek başka yaklaşımlar da vardır. Gördüğün kadar öde (pay-per-view), işlem başına fiyatlandırma (transaction-based pricing), bireysel ve kurumsal lisanslar bu yaklaşımlardan birkaçıdır. 21

..Elektronik derme geliştirme Yöneticilerin artan sorumlulukları Bilgi kaynaklarının çeşitli ekonomik modeller aracılığıyla elde edilebilmesi derme yöneticilerine ek yükler getirmektedir. Bilgi kaynaklarını satın almak (veya bu kaynaklara abone olmak), işlemek, yaşatmak ve depolamak artık yeterli değildir. Bilgi merkezlerinin dermeleri kendi sahip oldukları, yaşattıkları ya da arşivledikleri bilgi kaynaklarıyla sınırlı değildir. Kullanım lisansı alınan ya da başka kanallardan sağlanan farklı kaynaklar için ayrı ayrı işleme, yaşatma, depolama ve kullanım politikaları geliştirilmesi gerekmektedir. 22

..Elektronik derme geliştirme Bilgi yöneticileri başka kuruluşlar tarafından yaşatılan ve arşivlenen, yansı siteleri (mirror sites) aracılığıyla erişim sağladıkları bilgi kaynakları için de politikalar geliştirmek zorundadırlar. Örneğin: 23

..Elektronik derme geliştirme Berkeley’deki Kaliforniya Üniversitesi elektronik kütüphanesi ( elektronik bilgi kaynaklarını dört grup altında sınıflamaktadır: (1) Arşivlenen bilgi kaynakları: Kütüphanenin sahip olduğu ve kalıcı olarak arşivlemek ve sürekli erişim sağlamak için kararlı olduğu kaynaklar; (2) Hizmet vermek için tutulan bilgi kaynakları: Kütüphane tarafından yaşatılan, ancak kalıcı olarak arşivlenmesine henüz karar verilmemiş kaynaklar; (3) Yansılanan bilgi kaynakları: Başka kuruluşlar tarafından yaşatılan ve kütüphanenin yansıladığı kaynaklar; ve (4) Bağlantı sağlanan bilgi kaynakları: Uzak bilgisayarlar üzerinde bulunan, kütüphanenin web sayfasından bağlantı sağladığı kaynaklar. 24

..Elektronik derme geliştirme Bilgi merkezinin değişen rolleri Her kategori altındaki elektronik kaynaklar için bilgi merkezlerinin sorumlulukları doğal olarak birbirinden çok farklıdır. Örneğin, ilk iki kategorideki (Arşivlenen bilgi kaynakları, Hizmet vermek için tutulan bilgi kaynakları) elektronik bilgi kaynaklarını işlemek, depolama ve iletmek için, kurumsal adanmışlığa ek olarak, güçlü bilgisayarlar, büyük veri ambarları (data warehouses) ve bant genişliği gereklidir. 25

..Elektronik derme geliştirme Kütüphane ve bilgi merkezlerinde ağ aracılığıyla erişilebilen bilgi hizmetleri giderek en yoğun kullanılan hizmetler haline gelmektedir. Artan bu taleple başa çıkabilmek için kütüphane ve bilgi merkezleri ne yapmalıdır? Ağ aracılığıyla sağlanan hizmetlerden dolayı kütüphane ve bilgi merkezlerinin örgütsel ve yönetimsel yapılarında ne gibi değişiklikler beklenmelidir? 26

Kaynaklar: Tonta, Y. (2003). Elektronik Derme Geliştirme (ders notu). Olcay, E. (1997). Elektronik Bilgi Kaynakları ve Derme Geliştirme Politikaları (Bildiri: III. Türkiye’de Internet Konferansı, Kasım 1997, ODTÜ, Ankara) Balangue, J.T. (t.y.). Current Trends and Best Practices in Collection Development. ction%20Development.doc ction%20Development.doc 27