5. SINIF FEN ve TEKNOLOJİ

VÜCUDUMUZUN BİLMECESİNİ ÇÖZELİM I. ÜNİTE VÜCUDUMUZUN BİLMECESİNİ ÇÖZELİM

A) BESLENME Canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için enerjiye ihtiyaçları vardır. İhtiyaç duyulan enerji de besinlerden elde edilir. Enerji elde ettiğimiz ve bu sayede yaşamsal etkinliklerimizi sürdürebilmemizi sağlayan yiyecek ve içeceklere besin, yeme - içme faaliyetine de beslenme denir. Televizyon kumandasının pilinin bittiğini ya da bilgisayarda çalışırken elektriğin kesildiğini düşünelim. İşte kumanda için pil, bilgisayar için elektrik ne ise bizim için de besin o anlama gelmektedir.

Kaç çeşit besin vardır? Besinler çeşitlerine göre üçe ayrılır. Bunları şöyle sıralayabiliriz: a. Enerji Verici Besinler b. Yapıcı ve Onarıcı Besinler c. Düzenleyici Besinler Karbonhidratlar ve yağlar Proteinler, yağlar, mineraller ve su Mineraller, su ve vitaminler

a. Enerji Veren Besinler Karbonhidratlar İnsan yaşamı için son derece önemli olan karbonhidratlı besinlerde nişasta ve şeker bulunmaktadır. İnsanlar için gerekli olan enerjinin çok büyük bir kısmı bu besinlerden elde edilir. Aşırı miktarda tüketildiğinde ise yağa dönüşerek şişmanlığa yol açar. Buğday, patates, pirinç ve kuru fasulye nişasta yönünden; şeker pancarı, şeker kamışı, kavun, karpuz, şeftali, muz, çilek ve kiraz gibi besinler de şeker yönünden oldukça zengin yiyeceklerdir. Deney Herhangi bir besin maddesini ortadan ikiye kesin. Besin maddesinin üzerine tentürdiyot damlatın. Eğer besin maddesi mavi – mor bir renge dönüşüyorsa nişasta içeriyor demektir.

Yağlar Vücuda enerji sağlayan diğer bir besin maddesi de yağlardır. Hayvansal ve bitkisel besinlerden elde edilen yağlar depolandıkları yerde organları dış etkenlere karşı korurlar. Aşırı miktarda tüketildiğinde şişmanlığa neden olurlar. Bitkisel yağlar, zeytin, ayçiçeği, susam, soya fasulyesi, fındık ve ceviz gibi yiyeceklerden; hayvansal yağlar ise, et, yumurta ve süt gibi yiyecek ve içeceklerden elde edilir. Deney Herhangi bir besin maddesini alıp bir kağıt parçasına sürün. Eğer kağıt üzerinde şeffaf ve kaygan bir leke oluşuyorsa o besin maddesi yağ içeriyor demektir.

b. Yapıcı ve Onarıcı Besinler Proteinler Canlıların büyümesini, yıpranmış olan dokuların onarılmasını, tırnak ve saçların uzamasını ve kasların gelişmesini sağlayan önemli bir besin türüdür. Hayvansal besinlerin protein oranları bitkisel besinlerden çok daha fazladır. Bitkisel proteinler, buğday ve mercimek gibi tahıllardan; hayvansal proteinler ise, et, yumurta ve süt gibi yiyecek ve içeceklerden elde edilir. Deney Herhangi bir besin maddesini ortadan ikiye kesin. Besin maddesinin üzerine nitrik asit damlatın. Eğer besin maddesi sarı bir renge dönüşüyorsa protein içeriyor demektir. Proteinlerin dışında yağlar, mineraller ve su da yapıcı ve onarıcı besinler arasındadır. Bu besinleri diğer başlıklar altında işlediğimiz için burada tekrar etmeyi uygun görmüyoruz.

c. Düzenleyici Besinler Mineraller (Madensel Tuzlar) Vücudumuzdaki hücre ve dokuların ihtiyacı olan madensel maddelere mineral (madensel tuz) denir. Diş ve kemiklerimizin daha sağlıklı ve kuvvetli olabilmesi için fosfor ve kalsiyuma ihtiyaç duyarız. Kanımızda ise yeterli miktarda demir olmak zorundadır. Mineraller; su, süt gibi içecekler; tahıl, bakla, deniz ürünleri, et, karaciğer, yumurta, fındık, badem ve ceviz gibi yiyecekler ve sofra tuzu gibi madensel ürünlerde bulunur. Su İyi bir çözücü olan su kana akıcılık sağlamakla birlikte vücut ısısını dengede tutar ve artık maddelerin terleme ve boşaltım yoluyla dışarı atılmasını sağlar. Normal biçimde doğada bulunduğu gibi birçok besinin de içinde bulunmaktadır. Örneğin; karpuzun %92’si sudan meydana gelmektedir.

Vitamin eksikliği kadar fazlalığı da vücut sağlığımız için zararlıdır. Vitaminler Vücudumuzu hastalıklara karşı koruyan, enerji elde ettiğimiz besinlerin yakılmasını sağlayan, hücrelerimizin büyümesine yardımcı olan besin içeriklerine vitamin diyoruz. Vitaminler doğada doğal halde bulunduğu gibi gelişen bilim sayesinde kapsül, hap ve şurup şeklinde de eczanelerde satılmaktadır. Ancak, bunlar doktor önerisi olmadan, gelişigüzel kullanılmamalıdır. Vitamin eksikliği kadar fazlalığı da vücut sağlığımız için zararlıdır.

Vitamin Tablosu Vitamin Bulunduğu Besin A Et, süt, yumurta, balık yağı, tereyağı, havuç, domates, yeşil sebzeler. B Ekmek, yumurta, et, süt, yeşil sebzeler, bira mayası. C Limon, portakal, mandalina, greyfurt, domates, yeşil bitkiler, çilek, karpuz. D Tereyağı, süt, balık yağı, yumurta. E Yeşil bitkiler, bitkisel yağlar. K Ispanak, lahana, karaciğer, kırmızı et, bazı yeşil bitkilerin yaprakları.

B) DENGELİ ve SAĞLIKLI BESLENME İnsanların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmeleri için gerekli olan besinlerden yeterli miktarda almalarına dengeli beslenme denir. Dengeli beslenmenin en önemli şartı herkesin farklı şekillerde beslenmesi gerektiğidir. Dengeli beslenmek için; ~ Yaşa, boya, kiloya, cinsiyete, hastalık durumuna, hava durumuna, yaşanılan yere dikkat edilmelidir. ~ Çok çeşitli besin maddeleri yenmelidir. ~ Yiyecekler taze ve temiz olmalıdır. ~ Kızartma yağları sık sık değiştirilmelidir. ~ Ürünlerin son kullanma tarihlerine dikkat edilmelidir. ~ Kızartma yerine haşlanmış yemekler tercih edilmelidir. ~ Yiyecekler güzelce yıkanmalıdır.

Yeni doğmuş bir bebekle yetişkin bir insanın beslenmesi arasında bir fark var mıdır? Hep birlikte tartışalım. UYARI Diyet beslenme çeşitli ve uygun besinlerle dengeli biçimde beslenmedir. Asla yetersiz beslenme anlamına gelmemektedir.

C) BESİNLERİN SİNDİRİMİ Besinlerin kana geçebilecek düzeyde parçalanıp değişime uğramalarına sindirim denir. Sindirim ağızda başlayıp anüste biter. Sindirimi gerçekleştiren organların bir araya gelerek oluştur- dukları mekanizmaya da sindirim sistemi denir. Sindirim sistemi organları şunlardır: ~ Ağız ~ Yutak ~ Yemek borusu ~ Mide ~ İnce bağırsak ~ Kalın bağırsak Sindirim sistemine yardımcı organlar ise şunlardır: ~ Tükürük bezleri ~ Pankreas ~ Karaciğer

Anüs

Sindirim Sistemi Hastalıkları ve Sağlığı Sindirim sisteminin sağlıklı bir biçimde çalışmasını engelleyen bazı hastalıklar vardır. Bu hastalıklardan en önemlileri ise şunlardır: - Ülser - Kolera - Tifo - İshal - Dizanteri Bağırsak parazitleri Sindirim borusuna yerleşip buradaki hazır besinleri tüketerek yaşamını sürdüren bazı asalak hayvanlar vardır. Bağırsak solucanı, tenya (şerit), kıl kurdu ve kancalı kurt gibi isimlerle anılan bu hayvanlar bazı sindirim sorunlarına neden olmaktadırlar.

Sindirim sistemi sağlığını korumak için yapılması gerekenler şöyle sıralanabilir: Yağlı yiyeceklerden sakınmalıyız. Kızarmış yiyecekler yerine haşlanmış yiyecekleri tercih etmeliyiz. Yiyecekleri iyice çiğnedikten sonra yutmalıyız. Fazla yemek yememeliyiz. Yemeklerimizi düzenli yemeliyiz. Aşırı tatlı, aşırı ekşi, aşırı acı, aşırı sıcak ve aşırı soğuk yiyecek ve içeceklerden uzak durmalıyız. Çok çeşitli yiyeceklerle beslenmeliyiz. Mide ve ayaklarımızı üşütmemeliyiz. Yemeklerden sonra dişlerimizi fırçalamalıyız. Yürüyüş yapmalıyız. Yemeklerden önce ve sonra mutlaka ellerimizi sabunla yıkamalıyız.

D) AĞIZ ve DİŞ SAĞLIĞI Sağlıklı olabilmemizin ilk koşulu iyi ve dengeli beslenmektir. İyi beslenebilmenin koşullarından biri ise sağlıklı bir ağız ve diş yapısına sahip olmaktır. Dişlerimize iyi bakmadığımız zaman diş ve diş etlerimiz çürür ve dişlerimizi zamanla kaybederiz. Yiyeceklerimizi dişlerimiz olmadan nasıl çiğneyebiliriz? Bir an için ağzınızda hiç diş olmadığını düşünün. Sizce böyle bir durumda yemeklerimizi nasıl yiyebilirdik?

Ağız ve diş sağlığı için; Dişlerimizi her yemekten sonra fırçalamalıyız. Dişlerimiz arasında kalan yemek artıklarını temizlemeliyiz. Yatmadan önce mutlaka dişlerimizi fırçalamalıyız. Süt, yoğurt ve peynir gibi kalsiyum değeri yüksek, kemik güçlendirici besinler tüketmeliyiz. Aşırı soğuk ve aşırı sıcak yiyecek ve içeceklerden uzak durmalıyız. Altı ayda bir mutlaka diş doktoruna görünmeliyiz. Doktorumuzun tavsiye ettiği gibi yumuşak ve kaliteli fırçalar kullanmalı ve düzenli biçimde yenileriyle değiştirmeliyiz. Dişlerimizi günde en az iki kez, 1-2 dakika süreyle, diş etinden diş ucuna doğru fırçalamalıyız.

E) ZARARLI MADDELERİN BOŞALTIMI İnsan vücudunda bir takım faaliyetler sonunda ortaya çıkan su, karbondioksit, ürik asit ve madensel tuzlar gibi çeşitli atık maddelerin vücut dışına atılmasına boşaltım, boşaltım organlarının oluşturduğu mekanizmaya da boşaltım sistemi denir. Boşaltım sistemi organları şunlardır: ~ Böbrekler ~ İdrar boruları ~ İdrar kesesi ~ İdrar yolu ~ Deri ~ Akciğer ~ Karaciğer ~ Sindirim borusu Boşaltım sistemi organlarının sağlığını korumak için; 1. Aşırı acı, aşırı yağlı, aşırı baharatlı ve kızarmış yiyecekler- den uzak durmalıyız. 2. Sigara ve alkollü içecekler kullanmamalıyız. 3. Ayaklarımızı kuru tutmalı ve üşütmemeye çalışmalıyız. 4. Sık sık banyo yapmalıyız. 5. Tuvalet ihtiyacımızı zamanında gidermeliyiz.

Boşaltım Sistemi

Sigara ve Alkolün Zararları Nelerdir? Sigaranın Zararları Bağımlılık yapar. Akciğer, gırtlak, dil ve dudak kanserine yol açar. Kalp ve damar hastalıkları yaratır. Bronşit, astım ve nefes darlığı yaratır. Bağışıklık sistemini zayıflatır. Grip ve nezle gibi hastalıklara çok daha kolay yakalanılmasını sağlar. Alkolün Zararları Bağımlılık yapar. Karaciğere zarar verir. Siroz hastalığına yakalanılmasını sağlar. Vücut direncini zayıflatır. Ruh sağlığını etkileyerek suç işlenmesine neden olur. Aile huzurunu bozar.