Mali Alan ve İhtiyari Maliye Politikası: Küresel Kriz Sürecinde Türkiye Örneği Erhan USTA Müsteşar Yardımcısı 14 Ekim Ulusal İktisat Sempozyumu, Bursa T.C. KALKINMA BAKANLIĞI

Küresel ekonomi en ağır kriz dönemlerinden birini yaşıyor… 2  2007 yılının sonlarına doğru başlayan ve devam eden finansal krizin etkisi 2008 yılında iyice derinleşmiştir. Finansal krizin etkileri 2009 sonlarına doğru azalmaya başlasa da uluslar arası ekonomide yarattığı olumsuz etkiler devam etmiş ve başka sorunları beslemiştir.  Amerika’da finansal sistemden kaynaklanarak ortaya çıkan sorunlar daha sonra özellikle Avrupa ülkeleri için borç krizi niteliğine bürünmüştür.  «Küresel ekonomi 60 yıllık bir zaman dilimi içinde yaşadığı en ağır krizle mücadele etmektedir.» (O. Blanchard, IMF, Aralık 2008)

Küresel ekonomi en ağır kriz dönemlerinden birini yaşıyor… 3 Kaynak: IMF-IFS  2008 sonu ve 2009’da dünya ticareti ani, ciddi ve senkronize bir şekilde çökmüştür.

Küresel ekonomi en ağır kriz dönemlerinden birini yaşıyor… 4 Kaynak: Eurostat  Ekonomik aktivitedeki daralma pek çok ülkede işsizlik oranlarında önemli artışlara sebep olmuştur.

Bu koşullar altında krizden çıkış için maliye politikasının aktif bir şekilde kullanımı önem kazanmıştır… 5  Özellikle gelişmiş ülkeler, kötü varlıkların alınması, finansal kurumların sermayelerinin yeniden yapılandırılması, kapsamlı garantiler sağlanması gibi önlemler almışlardır.  Pek çok ülkede kapsamlı canlandırma paketleri devreye sokulmuştur.  Bu uygulamalar ülkelerin kamu borç stoklarında ve bütçe açıklarında ciddi artışlara sebep olmuştur.  Bu durum krizin mali alanı yetersiz olan bazı Avrupa ülkelerinde kamu borç krizine dönüşmesine neden olmuştur.

Uygulanan mali tedbirlerin de etkisiyle ülkelerin bütçe dengelerinde önemli bozulmalar yaşanmıştır… 6 Kaynak: İMF-WEO, Eylül 2011 Not: Tahminler Portekiz, B. Krallık ve ABD için 2009 diğer devletler için 2010’dan sonra başlamaktadır.

7 Kaynak: İMF-WEO, Eylül 2011 Not: Tahminler Portekiz, B. Krallık ve ABD için 2009 diğer devletler için 2010’dan sonra başlamaktadır. Uygulanan mali tedbirlerin de etkisiyle ülkelerin bütçe dengelerinde önemli bozulmalar yaşanmıştır…

Uygulanan mali tedbirlerin de etkisiyle ülkelerin kamu borç stoklarında ciddi artışlar olmuştur… 8 Kaynak: İMF-WEO, Eylül 2011 Not: Tahminler Portekiz, B. Krallık ve ABD için 2009 diğer devletler için 2010’dan sonra başlamaktadır.

Finansal kriz Avrupa’da borç krizine dönüşüyor ve borçlanma oranları farkları büyüyor… 9  Krizin borç krizi niteliğine dönüşmesiyle birlikte ülkeler hızla birbirinden ayrışmıştır:  Bazı ülkelerde risk primleri hızla yükselmiş,  Devletlerin borçlanma maliyetleri arasında daha önce görülmemiş farklar oluşmuştur. Grafik: Hükümet Tahvilleri Arasındaki Getiri Oranı Farkları (Yüzde) Kaynak: IMF IFS-Online, Eurostat Not: Getiri oranı farkları 10 yıl vadeli hükümet tahvillerinin aynı vadeli Almanya tahvillerine göre getiri farklarını göstermektedir.

Mevcut durumda Avro Bölgesine dönük risk algılaması Lehman krizindeki seviyeye göre çok daha yüksektir… 10 Grafik: Avro Bölgesi Bankalarının Kredi Temerrüt Takas Oranı (CDS) Kaynak: IMF Lehman Krizi: 15 Eylül 2008 – 30 Nisan 2009 arası en yüksek değer Mevcut Durum: 9 Eylül 2011 Grafik: Avro Bölgesi Ülkelerinin Kredi Temerrüt Takas Oranı (CDS)

Türkiye de pek çok ülke gibi krizin etkilerini en aza indirmek için kapsamlı mali önlemler planlamıştır…. 11 Tahmini Mali Yük, Milyon TL GELİR ÖNLEMLERi Bireysel Vergiler İşletmeler Üzerindeki Vergiler Mal ve Hizmetler Üzerindeki Tüketim vergilei Diğer Gelir Tedbirleri HARCAMA ÖNLEMLERİ Kamu Tüketim ve Yatırımları İstihdam ve Sosyal Güvenlik Ödemelerine Katkılar Hanehalkına transfer İşletmelere Transfer Diğer Kamuya Transfer Diğer Harcamalar TOPLAM BÜTÇE ETKİSİ GSYH PAYI, % 0,83 2,25 2,22 5,31 Kaynak: 2009 Yılı Katılım Öncesi Ekonomik Programı

Planlanan önlemler hayata geçirilmiş ve bütçe üzerinde başlangıçta hesaplanan düzeye çok yakın etkisi olmuştur… 12 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Milyon TL GELİR HARCAMA Transfer Yatırım Tüketim TEDBİRLERİN BÜTÇEYE ETKİSİ GSYH Payı, % 0,832,131,881,671,621,34

Kriz döneminde uygulanan genişlemeci maliye politikasının yansımalarını yapısal bütçe dengelerinde de görmek mümkündür… 13  Yapısal bütçe dengeleri gerçekleşen bütçe büyüklüklerinin devresel etkilerden arındırılmasıyla hesaplanmaktadır.  Bütçede var olan otomatik stabilizatör mekanizmaları ihtiyari tutum dışında da bütçeyi devresel dalgalanmalara göre belli ölçüde şekillendirebilmektedir.  Devresel etkilerin arındırılmasıyla hesaplanan yapısal bütçe dengesi ise ihtiyari politika duruşunu yansıtmaktadır.  Türkiye için hesaplanan yapısal bütçe dengeleri kriz sürecinde uygulanan maliye politikasının genişlemeci, bu anlamda devresel hareketlere ters yönlü (counter cyclical) bir politika olduğunu teyit etmektedir.

2009 yılında yapısal bütçe dengesinde bir gerileme gözlenmektedir… 14  2009 yılında krize karşı alınan tedbirler yapısal bütçe dengesini göreli olarak bozmuştur. Ancak yapısal denge halen pozitiftir.  2000 yılından bu yana uygulanan sıkı bütçe politikası ile yaratılan mali alan neticesinde, 2009 yılındaki genişlemeci politika bir soruna yol açmamıştır. Kaynak: Kalkınma Bakanlığı

2009 yılında genişlemeci bir mali duruş söz konusudur… 15  2009 yılında bütçe dengeleri önemli ölçüde bozulsa da bozulma büyük oranda devresel etkilerden kaynaklanmıştır.  Ancak, yapısal kısımdaki bozulma, genişlemeci maliye politika duruşunu yansıtmaktadır. Kaynak: Kalkınma Bakanlığı

16 Uygulanan ihtiyari maliye politikasının arka planında uzun süreli bütçe disiplini yatmaktadır… Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Kaynak: Hazine Müsteşarlığı

17 Önceki yıllarda mali disiplin güveni artırarak büyümeyi destekleyen bir işlev görmüştür… Kaynak: TÜİK, Kalkınma Bakanlığı

’li yılların başından itibaren yaratılan mali alan 2006 yılından itibaren kısmen faiz dışı harcamaları finanse etmek üzere kullanılmıştır…  Uygulanan sıkı maliye politikası faiz harcamalarının bütçeden aldığı payı önemli ölçüde azaltmıştır.  Mali disiplinle kazanılan mali alanın bir bölümü ileriki yıllarda faiz dışı harcamaları finanse etmek üzere kullanılmıştır.  Buna rağmen borç stoklarındaki iyileşme devam etmiştir. Kaynak: Kalkınma Bakanlığı

19 Bu çerçevede bazı sosyal harcamalar ve teşvikler artırılmıştır… DÖNEMİNDE ALINAN POLİTİKA KARARLARININ MALİ YÜKÜ (CARİ FİYATLARLA) (Milyon TL) TOPLAM BÜTÇE HARCAMA POLİTİKALARI TOPLAMI BÜTÇE GELİR POLİTİKALARI TOPLAMI SOSYAL GÜVENLİK KURULUŞLARI TOPLAMI GENEL TOPLAM GSYH'YA ORAN 0,521,342,073,945,7013,57 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı

20 Orta Vadeli Program Dengeleri Kaynak: Orta Vadeli Program ( )

21 Orta Vadeli Program Dengeleri Kaynak: Orta Vadeli Program ( )

22 Orta Vadeli Program Dengeleri Kaynak: Kalkınma Bakanlığı * Vergi ve sosyal güvenlik primi yapılandırma gelirleri temizlenmiştir.

23 Orta Vadeli Program Dengeleri Kaynak: Orta Vadeli Program ( )

24 Orta Vadeli Program Dengeleri Kaynak: Orta Vadeli Program ( )

25 İhtiyari Maliye Politikasının Koşulları  Kriz sürecinde genişlemeci maliye politikası uygulayan bazı devletler büyük sorunlar yaşamalarına karşın Türkiye özelinde maliye politikası kaynaklı bir sorun yaşanmamıştır.  Bilakis, maliye politikası krizin etkilerini sınırlandıran bir işlev üstlenmiştir.  Bu süreçte yaşanan deneyim bir kez daha iyi zamanlarda maliye politikası alanı yaratılmasının önemini göstermiştir.  İyi zamanlarda bütçe disiplininin korunması, kriz dönemlerinde maliye politikasına esneklik kazandırmaktadır.  Türkiye’nin borç sorunu olmamasına rağmen Orta Vadeli Program çerçevesinde de yapısal bütçe dengesinin belli bir düzeyde tutulması gözetilmektedir.

Teşekkürler... 26