6. ÜNİTE

IŞIK VE SES

IŞIĞIN YAYILMASI Çocuklar; Işık kaynakları nelerdir ? Kimler söyleyecek ?

Güneş, yanmakta olan mum, ampul, el feneri ışık kaynaklarından birkaçıdır. Işık kaynaklarından yayılan ışınlar cisimlere ve onlardan yansıyarak gözümüze ulaşır. Bunun sonucunda varlıkları görürüz. Kaynağından çıkan ışık, bulunduğu ortamda doğrular hâlinde, her yöne yayılır. Yayılan ışığın izlediği yolu gösteren doğrulara ışın ya da ışık ışını denir. Işık ışınları birleşerek ışın demetini oluşturur.

IŞIĞIN GEÇİŞİNİ NELER ENGELLER ? Her yönde yayılan güneş ışıkları, uzay boşluğunu, atmosferi ve penceremizin camlarını geçerek odamızı aydınlatır. Perdeler kapalıysa odamıza girmez. Denizde ya da okyanuslardaki balık ve bitkileri, cam kavanozun içindeki besinleri görürüz. Teneke kutu içindeki besinler ile beton duvarın arkasında olanları göremeyiz. Bunun nedeni, ışığın bazı cisimlerden geçip bazı cisimlerden geçmemesidir.

Işık boşlukta, katı, sıvı ve gaz maddelerde yayılabilir. Işık yapısal özelliklerine göre bazı maddelerden geçer, bazılarından geçemez. Herhangi bir maddeye çarpan ışık, madde saydam ise yoluna devam eder. Maddenin arkasındaki varlıklar net bir şekilde görülebilir. Işığın çarptığı madde az saydamsa, ışığın az bir kısmı yoluna devam edebilir. Maddenin arkasındaki varlıklar net olarak görülmez.

Işığın çarptığı madde, saydam olmayan madde ise (karton, taş, tahta gibi) ışık yoluna devam edemez. Saydam olmayan maddeler ışığı geçirmediği için arkasındaki varlıklar görünmez. İnsan vücudu da saydam olmayan bir özellik taşır. Röntgen filmleri çekilirken kullanılan X ışınları vücudumuzu geçerek iç organlarımızın görülmesini sağlar. X ışınları adı verilen ışınlar, insan vücudu gibi saydam olmayan maddelerden geçebilir.

GÖLGE NASIL OLUŞUR ?

Gündüzleri Güneş’in, geceleri ise lambaların önüne gelen bazı varlıklar, ışığın geçmesini engeller. Bu nedenle yerde, okulumuzun - evimizin duvarında, yollarda çeşitli şekil ve büyüklükte karanlık bölgeler oluşur. Bu karanlık bölgelere gölge denir. Gölge, ışığın doğrular hâlinde yayılmasının sonucudur. Eğer ışık doğrular hâlinde yayılmasaydı varlıkların her tarafı aydınlanabilir, gölge oluşmazdı. EĞER IŞIK DOĞRULAR HALİNDE YAYILMASAYDI (GÖLGE OLUŞMASAYDI) NE OLUR DU ?

GÖLGE DEĞİŞİR Mİ ? Cismin gölgesi: ışığın geliş yönüne, ışık kaynağına olan uzaklığına göre değişebilir. Işık kaynağı ve cisim birbirlerine yakınlaşırsa gölge büyür ve şekli değişir. Işık kaynağı ve cisim birbirinden uzaklaşırsa gölge küçülür ve şekli değişir.

Gölge cismin büyüklüğüne ve şekline göre de değişiklik gösterir. Büyük cisimlerin gölgesi büyük, küçük cisimlerin gölgesi küçük olur. Cismin şekli ile gölgesi arasında benzerlik bulunur.

İKİ YA DA DAHA FAZLA IŞIK KAYNAĞI NASIL GÖLGE OLUŞTURUR ? Birden fazla ışık kaynağının bulunduğu ortamda, saydam olmayan bir cismin birden fazla gölgesi oluşabilir. İki farklı ışık kaynağının karşısına konulan saydam olmayan cisim, iki gölge oluşturur. Oluşan gölgeler koyu değildir. Bu gölgeler yarı gölge olarak tanımlanır.

GÜNEŞ’İ KULLANIP ZAMANI ÖLÇME Dünya’nın Güneş etrafındaki dolanımı ve kendi eksenindeki dönüşü sonucunda; Dünya üzerinde bulunduğumuz yerin Güneş’e göre konumunda değişiklikler olur. Bu değişiklikler, güneş ışınlarının bulunduğumuz yere bazen dik, bazen eğik gelmesine veya hiç gelmemesine neden olur.

Güneş ışınları bulunduğumuz yere: Sabah ve akşam saatlerinde eğik olarak gelir. Gölge boyu uzun olur. Öğle vakti daha dik olarak geldiği için gölge boyu kısa olur. Sabahtan öğleye kadar giderek daha dik gelmeye başlar.bunun sonucunda, gölge boyu giderek kısalır. Öğle vaktinden Güneş’in battığı akşam saatine kadar giderek daha eğik gelmeye başlar. Bunun sonucunda gölge boyu giderek uzar. Yaz mevsiminde güneş ışınları daha dik olarak geldiği için gölge boyları diğer mevsimlere göre daha kısa, kış mevsiminde daha eğik olarak geldiği için diğer mevsimlere göre daha uzun olur.

AY VE GÜNEŞ TUTULMASI

Işık ışınlarının doğrusal olarak yayılması sonucunda gölgeler oluştuğunu öğrendik. Bunun dışında ışığın doğrusal yayılması sonucu oluşan doğa olayları da vardır. Güneş ve Ay tutulması bu duruma örnektir. Güneş: Dünya’mızı ve Ay’ı aydınlatan ısı ve ışık kaynağıdır. Dünya ve Ay, kendi eksenlerinde dönerken aynı zamanda da Güneş’in çevresinde dolanır. Bu hareketleri sürekli olarak devam eder. Bu süreçte; Dünya’nın gölgesi Ay’ı, Ay’ın gölgesi de Dünya’yı etkiler. Bu olaylara tutulma adı verilir. Güneş ve ay tutulması belirli sürelerde tekrarlanan doğa olayıdır.

AY TUTULMASI Güneş ışınları, doğrular hâlinde her yönde yayılır. Dünya, Güneş etrafında dolanırken kimi zaman Güneş ile Ay’ın arasına girer. Güneş ışınları, Dünya engellediği için Ay’a ulaşmaz. Dünya’nın gölgesi Ay’ın üzerine düşer. Ay’ın ışık alan yüzeyini karartır.

Bu olaya ay tutulması denir. Ay tutulması, Dünya’nın farklı bölgelerinde görülebilir. Ay tutulmasında; Güneş, Dünya ve Ay aşağıdaki konumdadır.

GÜNEŞ TUTULMASI Ay, Dünya etrafında dolanırken bazı durumlarda Güneş ile Dünya’nın arasına girer. Güneş’in ışınları, Ay’ın engellemesi sonucunda Dünya’ya ulaşamaz.

Ay7ın gölgesi, Dünya üzerinde bazı yerleri karartır. Gökyüzü, birkaç dakika süreyle kararır. Bu olaya güneş tutulması adı verilir. Ay tutulmasına göre daha az sıklıkta görülür. Güneş tutulmasında; Güneş, Ay, Dünya alttaki konumdadır.

SESİN YAYILMASI Sesin hayatımızdaki önemi büyüktür. İletişimimizin büyük bir bölümünü, sesimizi kullanarak gerçekleştiririz. Duygu ve düşüncelerimizi anlatmak için konuşuruz. Çevremizde gelişen olayların çoğundan kulağımıza gelen sesler sonucunda haberdar oluruz. Durgun suya atılan taşın gittikçe genişleyen dalgalar oluşturması gibi, cisimlerin titreşimleri de ses dalgalarını oluşturur. Bu dalgalar, her yöne yayılır.

Ses kaynağından yayılan ses dalgalarının enerjisi vardır. Bu enerjinin, yani ses dalgalarının yayılabilmesi için iletici ortam gereklidir. Su altında yüzen biri yakınından geçen geminin motor sesini, sahildeki insanların çıkardığı sesleri işitir. Sesin sıvılarda yayılmasından faydalanılarak su altı araştırmaları yapmak üzere sonar cihazları geliştirilmiştir. Bu cihazlarla gemilerin yeri tespit edilebilir; deniz dibi araştırmaları yapılabilir. Ayrıca, suda yaşayan balinalar, çıkardıkları seslerin hayvanlara ve cisimlere çarpması sonucu onların yerlerini belirlerler.

SES KATILARDA DA YAYILIR. Sesin katı maddelerde yayılıp yayılmadığını anlamak için şu etkinliği yapabiliriz. Bir arkadaşınız sınıfımızın bir duvarına kulağını dayasın. Diğer bir arkadaşınız duvarın başka bir yerinden kalem veya başka bir araçla duvara vursun. Kulağını duvara dayayan arkadaşınız sesi duyacaktır. Bu da bize sesin katılarda da yayıldığını gösterir. Katı maddeler, sesi daha iyi ve hızlı iletir. Sınıfta veya evde kapı ve pencereler kapalıyken dışarıdaki seslerin işitilmesi, sesin katı maddelerde yayıldığını ispatlar.

HER MADDE AYNI SESİ ÇIKARIR MI ? Çevremizde çok farklı sesler vardır. Kulağımız, işittiği pek çok sesi birbirinden ayırır ve onları tanır. Büyüklerimizin sesi ile kardeşimizin sesini kolayca ayırt edebiliriz. Bize seslenen arkadaşımızın kim olduğunu önce sesinden tanırız. Cisimlere etki edildiğinde her cisim farklı şekilde titreşir. Değişik titreşimlerin oluşturduğu sesler de farklı olur. Bu nedenle sesler birbirinden ayırt edilebilir.

SESİ BİRBİRİNDEN AYIRAN ÖZELLİKLER Sesin Şiddeti: Bir davul ya da trampete hafifçe vurulduğunda çıkan ses ile kuvvetli vurulduğunda çıkan ses farklıdır. Ses kaynağından çıkan sesin hafif ya da kuvvetli oluşuna sesin şiddeti denir. Sesin şiddeti; kaynaktan uzaklaştıkça azalır.

Sesin Yüksekliği: Duyulan seslerin bazısı ince, bazısı kalındır. Çocukların sesi yetişkinlerin sesine göre incedir. Sesin ince ve kalın oluşuna sesin yüksekliği denir. Ses kaynağının titreşimi az olursa ses kalın, çok olursa ses ince olur.

Sesin Tınısı: Aynı şiddet ve yükseklikte olan sesleri ayıran özelliktir. Ses kaynağının özelliğinden kaynaklanır. Örneğin mandolin, keman ve fülütün sesleri kolayca birbirinden ayırt edilebilir.

SESİN YAYILMASI ORTAMA GÖRE DEĞİŞİR. Sesin yayılması için maddesel ortamlara ihtiyaç vardır. Ses kaynaklarının oluşturdukları sesler katı, sıvı ve gaz ortamlarda yayılır. Ses dalgaları hareket ederek kulağımıza kadar geldiğine göre sesin bir hızı vardır. Otomobiller, asfalt yollarda hızlı yol alırken toprak yollarda daha yavaş hareket eder. Sesin yayılma hızı da bulunduğu ortamın özelliğine göre değişir.

KATILAR: Katı maddelerin parçacıkları arasındaki boşluk, gaz ve sıvılara göre daha azdır. Katı maddeler, sesi sıvı ve gazlara göre daha iyi iletir. Katıların bulunduğu ortamlarda yüksek sesle konuşmak gürültüye neden olur. SIVILAR: Sıvıları oluşturan parçacıkların arasındaki boşluk, katılara göre daha fazladır. Ses, sıvı ortamlarda katılardan daha yavaş yayılır. İletilen sesin şiddeti katı ortamlara göre az olur.

GAZLAR: Gazları oluşturan parçacıklar arasındaki boşluk, katı ve sıvılardan daha fazladır. Katı ve sıvılara göre sesin yayılma hızı daha yavaştır. Sesin havadaki yayılma hızı, ortamın sıcaklığına göre değişir. Kaynağından çıkan ses kulağımıza; hızlı yayıldığı ortamlarda kuvvetli, yavaş yayıldığı ortamlarda hafif olarak gelir. Işık ile sesin yayılması farklıdır. Işık boşlukta yayılırken ses yayılmaz. Demir, tahta gibi saydam olmayan maddeler, ışığın yayılmasını engellerken ses, maddelerin bulunduğu her ortamda yayılır. Işık ışınları doğrular hâlinde, ses ise dalgalar hâlinde yayılmaktadır.

SES YALITIMI Çevremizde sürekli değişik sesler duyarız. Duyduğumuz bu seslerin bazıları hoşumuza giderken bazıları da bizi rahatsız eder. Bizim oluşturduğumuz sesler de başkalarını rahatsız eder. Gürültülü bir ortamda dikkat dağılıp başarıyı olumsuz etkiler. Dinlenme ve uykunun da en büyük engeli gürültüdür. Hastaların, huzur evindeki yaşlıların rahatça dinlenebilmeleri, sağlığına kavuşabilmeleri için çevrenin gürültüsüz olması gerekmektedir. Bu nedenlerle okul, kütüphane, hastane, huzur evi gibi tesisler kent gürültüsünden etkilenmeyen yerlere yapılmalıdır.

Biz istesek de istemesek de çevremizde sesler olacaktır. Çünkü ses, maddenin bulunduğu ortamlarda her yöne yayılır. Hoşumuza gitmeyen ve şiddeti yüksek olan sesler, gürültü olarak adlandırılır. Gürültü de bir tür çevre kirliliği oluşturur. Temiz bir çevrede yaşamak kadar gürültüsüz bir çevrede yaşamak da önemlidir. Bu nedenle yaşadığımız ortamlara istenmeyen seslerin girmesini önlemek, gürültüden uzak yaşayabilmek amacıyla çeşitli önlemler alınması gerekir.

Sesin bir ortamdan diğer bir ortama yayılmasının engellenmesine ses yalıtımı, ses yalıtımını sağlamak amacıyla geliştirilen teknolojiye ses yalıtım teknolojisi adı verilir. Ses yalıtımı; bulunduğumuz ortama, dışarıdan gelebilecek sesleri ve bulunduğumuz ortamda oluşan sesleri dışarıya ulaşmasına engel olur. Bu şekilde istenmeyen seslerin yayılması engellenerek ses kirliliğinin etkileri azaltılmış olur. Metaller, tahta, su ve hava, sesi iyi iletir. Ses yalıtımı sağlamak için sesi az ileten ya da tutan malzemeler kullanılır.

SES YALITIMI Pamuk, yün, keçe, halı, kilim, gözenekli kâğıtlar, strafor, cam yünü gibi maddeler sesi az iletir. Binalar yapılırken dışarıdaki seslerin evin içine girmesini engelleyebilmek amacıyla duvarlar, delikli tuğla ile örülür, straforla kaplanır. Binaların pencerelerine çift cam takılarak sesin yayılması yarı yarıya engellenir. Aynı zamanda ısı kaybı da önlenmiş olur. Odaların tabanına halı, kilim, keçe gibi eşyalar serilerek alt katlardan gelebilecek gürültü azaltılır.

SES TEKNOLOJİLERİ İLETİŞİMİ KOLAYLAŞTIRIR İnsanların hayatında sesler hep vardır. Sesler, onların çevreleri ile olan etkileşimlerini kolaylaştırır. İnsanlar: Duygularını, düşüncelerini, isteklerini konuşarak paylaşırlar. Kapı zili çalındığında birinin geldiğini, telefon çaldığında arandıklarını anlar. Tehlikeli bir durum olduğunda çıkan sesleri yorumlayarak karar verir.

Radyo: Haber, müzik, sohbet gibi sesli programları her yerde dinleme imkanı sağlar. Bu sayede yurt ve dünyada olanlardan haberdar oluruz. Telefon: Seslerin uzaktaki kişilerce duyulmasını sağlayan teknolojidir. Uzaktaki kişilerle iletişim kurmamıza yardımcı olur. İşitme Cihazı: İşitme kaybına uğramış kişilerin çevrelerindeki sesleri duymalarını sağlar. Onların çevrelerindeki kişilerle iletişimlerini kolaylaştırır.

Mikrofon: Sesin kayıt ya da yayın cihazına iletilmesini sağlar. Törenlerde, konser ve konferanslarda kullanılır. Çeşitli türleri vardır. Hoparlör: Sesin şiddetini yükselterek yayılmasını sağlayan araçtır.

Megafon: Sesin şiddetini yükselten araçların en basitidir. Güvenlik ve itfaiye görevlileri tarafından halkı uyarmak amacıyla kullanılır. Siren: Doğal afetlerde ve acil durumlarda şiddetli ve değişik sesler çıkararak halkı uyarmak için kullanılır. Ambulans ve itfaiyenin geldiği, tehlikeli bir durum olduğu, siren sesiyle anlaşılır.

Ses üreten araçların olumlu etkileri yanında olumsuz etkileri de vardır. Olumlu Etkileri: Sesin uzaklara yayılmasını sağlar. Çevremizle olan ilişkilerimizi kolaylaştırır. Tehlikeli durumlarda halkın uyarılmasını sağlar. Olumsuz Etkileri: Sesin şiddetini yükselten teknolojiler, gürültü kirliliği oluşturur. Kulak sağlığını bozarak işitme kaybına neden olabilir.

SES KAYDI Günümüzde sevdiğimiz sanatçıların kasetlerini ya da CD’lerini alır, teybimize ya da CD çalarımıza koyarak dinleriz. Sesin kaydedilmesi ve kaydedilen sesin tekrar dinlenmesi büyük bir buluştur. Kaynağından çıkan ses dalgaları, başka maddeler üzerinde kalıcı hâle getirilir. Bu işleme ses kaydı denir. İlk ses kaydı 1877 yılında gerçekleştirildi. Amerikalı bilim adamı Thomas Edison ( Tomas Edısın) sesi kaydedip tekrar dinlemeyi sağlayan aleti icat etti. Bu ilk ses kayıt cihazı fonograftır.

SES KAYIT TEKNOLOJİLERİ Ses önce mum, daha sonra taş plaklara kaydedilmişlerdir. Taş plaklar, gramofon denilen aletlerle dinlenmiştir.

Zamanla gramofonların yerini pikap adı verilen araçlar almıştır.

Sesler, manyetik bantlara kaydedilerek kalıcı hâle getirilmiştir. Teyp, sesin banda kaydedilmesini ve dinlenebilmesini sağlar. Lazer teknolojisi kullanılarak sesler kompakt disklere kayıt edilmiştir. Bu, bantlara göre daha gelişmiş ses kayıt sistemidir. Kompakt disklere kaydedilen sesler, disk çalarda dinlenebilir.

Sinema filmlerinin filme ait sesler kaydedilir. Film gösterimi sırasında izleyicilere aktarılarak filmi sesli olarak izlemeleri sağlanır. Video kameralarla görüntü ile ses birlikte video bantlara kaydedilir. Video bantlar, video teyp kullanılarak tv ekranında seyredilebilir. Günümüzde DVD cihazları ile ses ve görüntüler kompakt disklere kaydedilmektedir.

Eski ses kayıt teknolojisinde; Ses kaydı yapmak zordur. Ses kalitesi düşüktür. Kullanım süresi kısadır. Büyük ve hantal olup kullanışlı değildir. Kısa süreli kayıt yapılabilir. Görüntülü ses kaydı yapılamaz.

Yeni ses kayıt teknolojisinde; Ses kaydı yapmak kolaydır. Ses kalitesi yüksektir. Kullanım süresi uzundur. Küçük ve kullanışlıdır. Uzun süreli ses kayıtları yapılabilir. Görüntülü ses kaydı sağlar.

SES KAYIT ETMEK NELERİ DEĞİŞTİRDİ ? Radyo ve televizyonlar için program hazırlayanların işleri kolaylaşmıştır. Çünkü: Canlı yayın yapma zorunluluğunu kaldırmıştır. Programları önceden hazırlama imkânı sağlamıştır. Hazırlanan programların yıllarca saklanabilmesini sağlamıştır. Dizi ve filmlerin çekim sırasında ya da sonradan seslendirilmesi kolaylaşmıştır.

Konferans, konser gibi kültür ve sanat etkinliklerinin ses ve görüntülerinin kaydedilip geniş kitlelere iletilmesini sağlamıştır. Müzisyenlerin işlerini kolaylaştırıp eserin kaydı sırasında olabilecek hataların düzeltilmesine imkân vermiştir. Bize de istediğimiz sanatçı ve eserleri, istediğimiz zaman dinleme imkanı sağlamıştır.

SES TEKNOLOJİSİNİN OLUMLU YÖNLERİ Araçların geri gelirken çıkardığı bip sesi, aracın geriye hareket ettiğini belirterek bizi, sürücüyü ve yayayı uyarır. Hırsızlık olaylarına karşı geliştirilen alarm cihazlarının sesleri bizim için uyarıcıdır. OLUMSUZ YÖNLERİ: Eğlence yerlerindeki şiddetli sesler çalışanları rahatsız eder. Trafikteki taşıtların motor ve korna sesleri ses kirliliğini oluşturur. Fabrikalarda çalışan makinelerin sesleri, hava kompresörleri gibi araçların gürültüsü çalışanlar için çok tehlikelidir. Oluşan ani ve şiddetli sesler korkutur.

HAZIRLAYAN : Ömer Ali BALPETEK 2006