EVLERDE KULLANILAN DETERJANLAR HATİCE ÇÖMLEKÇİOĞLU Nisan-2016

deterjanlar uzun c atomu zincirinden oluşan bir alkil yada arilin sülfat yada sülfonat tuzudur. sabunlarda bulunan karboksilat grubu deterjanlarda bulunmaz. deterjanlarda bunun yerine sülfonik asit veya sülfat grubu bulunur. deterjanlardaki sülfat grubu içeren organik kısım (hidrofobik kısım) sert sularda bulunan ca2+ ve mg 2+ iyonları ile çökelti meydana getirmez. deterjanlarda bulunan alkil kısmı ( organik kısım) düz zincirli olması gerekir. organik kısım dallanmış yapıya sahip ise bu moleküller doğada parçalanamazlar. bu yüzden önemli bir çevre kirleticisidirler.

TEMİZLİK MADDELERİ deterjan, sabun, şampuan ve parlatıcılar yumuşatıcılar • kostikler 1. kireç ve yağ çözücüler, fırın temizleyiciler, lavabo açıcılar (naoh, koh) 2. tuvalet temizleyiciler (h2so4, hcl) 3. amonyaklı temizlik maddeleri •ağartıcılar diş macunları

DETERJANLAR temizlik ürünleri içindeki tehlikeli maddeler buharlaşanlar (volatil) ve buharlaşmayanlar (nonvolatil) olarak ikiye ayrılmaktadır. Buharlaşmayan bileşikler deterjanlar sabunlar edta sitrat tuzları sodyum klorür cila akrilat polimerler sodyum hidroksit avaya karışan maddelerdir.

DETERJANLAR buharlaşanlar içinde en toksik olanlar organik bileşiklerdir. hekzan diklorpropan terpenler toluen stren aseton etanol

bu maddeler temizlik sırasında buharlaşabilir veya havaya küçük partiküller şeklinde karışabilirler. havadaki yabancı maddeler üst solunum yolu veya akciğerlerde hasar oluşturabilmektedir. direkt temasla da ciltte irritasyona neden olabilirler bu şekilde maruz kalınan temizlik ürünleri içindeki zararlı maddeler akut veya kronik etkiler meydana getirebilirler

DETERJANLAR SABUNLAR ŞAMPUAN PARLATICILAR ağız yolu ile alındıklarında bulantı, kusma ve ishale yol açan bu maddeler, nadiren dehidratasyon, elektrolit anomalileri, hipokloremik alkaloz ve metabolik asidoza da neden olabilirler. bu maddelerin göze temasında ise geçici bir irritasyonsöz konusudur, kalıcı hasara neden olmazlar. deride ise kuruma ve irritasyona yol açarlar. allerjik kontakt dermatiti ve egzama da görülebilir. aspirasyonu halinde üst solunum yollarında ödem ve solunum sıkıntısı görülebilir. deterjan üretiminde çalışan işçilerde meslek hastalığı olarak öksürük, nefes almada güçlük, göğüste hırlama ve sıkışma hissi gibi bulgularla astım gelişebilir . bulaşık makinelerinde kullanılan deterjanlar, sodyum karbonat, sodyum silikat ve sodyum tripolifosfat gibi maddelerin ilavesiyle daha alkali hale getirilmiştir. bu deterjanların, ph’ları 10,5- 13 arasında olup, yakıcı özellikte olduklarından gastrointestinal sistemde yanıklara neden olabilirler

YUMUŞATICILAR ağız yolu ile alındıklarında, bulantı, kusma,santral sinir sistemi depresyonu, koma, konvülziyonlar, hepatik nekroz, methemoglobinemi, pulmoner ödem ve bronkospazm gelişebilir. hatta solunum paralizisine bağlı olarak hasta kaybedilebilir. göz temasında ise, %0,1’lik konsantrasyonlarda hiçbir etki görülmezken, %10’luk solüsyonlarda ciddi korneal hasar görülür

KOSTİKLER kireç ve yağ çözücüler, fırın temizleyiciler, lavabo açıcılar (naoh, koh) : koroziv alkali yapıdaki bu maddelerin ph’ı 11,5 ve üzerindedir. oral alımlarda, stridor, kusma, hipersalivasyon ve karın ağrısı ile birlikte ciddi özofagus yanıklarına sebep olurlar. ileri dönemde gastrointestinal sistemde fistül, striktür oluşabilir. inhalasyonu halinde, üst solunum yollarında irritasyon, solunum yetmezliği, pulmoner ödem ve pnömoni gelişir. göze temasında, ciddi konjonktival irritasyon, korneal epitel defektleri, kalıcı görme kaybı, perforasyonlar gözlenebilir

KOSTİKLER 2. Tuvalet temizleyiciler (H2SO4, HCl): Düşük konsantrasyonlarda deri, göz, burun, muköz membranlar, solunum sistemi ve gastrointestinal sistemde irritan etkiye neden olan maddelerdir. İnhalasyonu halinde, burunda, boğazda Yanma, öksürük, bronkospazm, dispne, pulmoner ödeme neden olabilirler. ciddi olgularda ani dolaşım bozukluğu, özofageal ödem gözlenebilir. oral alımlarda, gastrointestinal sistemde yanıklar, kanamalar ve perforasyonlara yol açabilirler. deriyle temasda şiddetli yanıklar görülebilir. gözde ise, düşük konsantrasyonlarda irritasyon, lakrimasyon, konjonktivit görülebilir. yüksek konsantrasyonlarda ise korneal yanıklar ve görme kaybına neden olabilir

KOSTİKLER Amonyaklı temizlik maddeleri : evlerde kullanılan temizlik malzemelerinin bir kısmında %3-10 oranında amonyak bulunmaktadır. amonyaklı bileşikler göz ve üst solunum yollarına irritan etkili maddelerdir. oral alımlarda dudaklarda, ağızda, yemek borusunda yanıklara neden olurlar

KOSTİKLER AĞARTICILAR Halk arasında çamaşır suyu olarak adlandırılan sodyum hipoklorit % 3-6 arası değişen konsantrasyonlarda evlerde yaygın olarak kullanılan bir temizlik maddesidir. Bu madde oral olarak alındığında gastrointestinal sistemde ciddi yanıklara yol açar. Konsantrasyonu ve etkilenim süresine göre hafif irritan ya da koroziv etkili olabilirler . sodyum hipoklorit, asit veya amonyak ile birleştiğinde klor ve kloramin gazı açığa çıkar; açığa çıkan bu gaz, müköz membranlarda ve solunum sisteminde irritasyona yol açabilir. pnömoni, glottis ödemi ve pulmoner ödeme neden olabilirler. büyük miktarlarda alındığında hematemez, hipernatremi ve hiperkloremi gözlenebilir.

DETERJANLARIN ÇEVREYE ETKİSİ deterjan atıkları kanalizasyon yolu ile göl ve nehirleri kirletmesi ile başlamış ve sulardaki konsantrasyonun artmasıyla ile oluşan köpükler büyük kentlerin önemli bir sorunu haline gelmiştir. zira yüzey aktif maddelerin biyolojik parçalanmaya dayanıklı bulunması veya parçalanma hızının çok yavaş olması bir taraftan yüzeysel sulardaki köpük miktarının çok olmasına diğer taraftan çeşitli yollardan içme ve kullanma sularına sızan deterjan atıklarının artmasına neden olmuştur.

içerdikleri fosfatlar yüzeysel sularda östrafikasyona ve ikincil olarak kirlenmeye sebep olurlar. yoğun yerleşim ve endüstri bölgelerinden gelen atık suların içerdiği fazla miktarda ortofosfatın alıcı sulara karışması özellikle göllerde su bitkilerinin çoğalıp verimin azalmasına ve gölde yaşlanma sürecinin hızlanmasına neden olmaktadır. su hayvanlarının temel besini olan alglerin aşırı büyümesi, bu bitkilerin su yüzeyini tamamen kaplamasına ve böylece çözünmüş oksijenin azalmasına yol açacaktır. sonuçta, deney hayvanları ve diğer mikroorganizmalar ölecek, böylecc cansız bitkiler hem suyun lezzetini bozacak, hem de sürüklenerek su kenarına atıldığında, çürüme sonucu son derece pis bir kokunun çevrede yayılmasına neden olacaktır.

küçükçekmece gölü`nde yaptıkları araştırmalarda, göl suyuna karışan deterjanların kanal ağızlarında konsantrasyonunun litre başına 3 mg/dan fazla olması durumunda, gölde yaşayan balık, yumurta ve larvalarının yarısının 12 gün içinde öldükleri belirlendi.  son yıllarda özellikle marmara denizi'nde gözlenen "kırmızı gelgit (red - tide)" olaylarında rol oynayan aşırı plankton üremelerinde marmara denizi'ne akıtılan diğer artıklar yanında sentetik deterjanlar da önemli oranda sorumluluk taşımaktadırlar.

RED-TIDE OLAYI

FOSFORUN KONTROLÜ birincisi, yeni dolgu maddelerinin geliştirilmesidir. yapılan çalışmalar sonunda nitrilo triasetik asidin (nta) uygun çözüm olacağı görüşü ortaya çıkmıştır. fakat daha sonra nta'nın ağır metal iyonları ile meydana getirdiği komplekslerin kuşlarda meydana getirdiği zararlı tesirler gözlenince nta'nın deterjan dolgu maddesi olarak kullanılmasından vazgeçilmiştir. ikincisi, deterjanlarda kullanılan fosfat miktarının sınırlandırılmasıdır. bu durumda daha önce bilinen ve daha az tesirli olan dolgu maddelerinin kullanılması söz konusudur. bunlar karbonatlar, silikatlar, sitratlar ve borotlardır. tripoli fosforik asitten daha zayıf asitlerden türüyen bu dolgu maddeleri sodyum tuzları, suda hidroliz olduğundan daha bazik çözelti meydana getirmektedir. bu ise deterjanları bilhassa çocuklar için tehlikeli hale getirmektedir. üçüncü ise fosfatın arıtma tesislerinde giderilmesidir. bu ise geliştirilmiş 2. kademe veya 3. kademe arıtmayı gerektirmektedir. bunların içerisinde en uygun 2. kademe ve 3. yaklaşımların kombinasyonu gibi görülmektedir.

ÖNLEMLER 1- deterjanlar içinde yaklaşık %30 'a kadar bulunan sodyum - tripolifosfat ve diğer fosfat türlerinin yüzde miktarı, şimdilik belirli süre için en az seviyeye indirilmeli (%15 gibi) ve fosfat yerine geçebilecek maddeler üzerinde araştırma yapılmalıdır. ayrıca ev atık sularından kanalizasyona karışan fosfatları yüzeysel sulara ulaşmadan kimyasal arıtma ile tutmalıdır. 2 - deterjanlar içindeki abs üretimi ve kullanılması yasaklanmalı ve yerine şimdilik biyolojik olarak bozunabilen las' lerin üretimine başlanmalıdır. (yağ asidi, metil ester sülfonatları gibi) 3 - sulara karıştıklarında en az zarar veren temizleyicilerin ekonomik üretimleri için araştırmalara başlanmalıdır.