İSLAMÎ DÖNEMİN İLK DİL VE EDEBİYAT ÜRÜNLERİ Edip Ahmet ve Atabetü'l – Hakayık

Edip Ahmet, İslami Türk Edebiyatının, Karahanlılar sahasında yetişmiş önemli yazarlarından biridir.

Hayatına ve kişiliğine ait bilgiler, eserindeki bazı şiirlerden elde edilmiştir.

Kendisini eserinin son bölümünde "Edip Ahmet adım, edeb pend (nasihat) sözüm" diye tanıtır.

Yine eserindeki bazı şiirlerinde kör olduğundan, yazar olduğundan ve Yüknekli olduğundan söz etmiştir.

Edip Ahmet'in manzum, didaktik nitelikteki Atabetü'l Hakayık'ı 12 Edip Ahmet'in manzum, didaktik nitelikteki Atabetü'l Hakayık'ı 12. yüzyılda oluşmuştur.

"Gerçeklerin (Hakikâtların) Eşiği" anlamına gelmektedir.

Yazar, eserini Emir Muhammet Dâd Sipehsâlar Bey'e sunmuştur Yazar, eserini Emir Muhammet Dâd Sipehsâlar Bey'e sunmuştur. Kitabın başındaki 80 beyit dışında, dörtlüklerden oluşan bir eserdir.

Beyitler, Kutadgu Bilig gibi aruzun "Faûlun – faûlun – faûlun – faûl" kalıbıyla yazılmıştır.

Dörtlükler, manilerdeki (aaxa) şekliyle kafiyelenmiştir.

Atabetü'l Hakayık bir tevhid ile başlar, peygambere ve dört halifeye ve eserin sunulduğu beye yazdığı methiyeyle devam eder.

Eserin esas bölümünde "bilginin faydası, bilgisizliğin zararı, dilin korunması, cömertlik, cimrilik, alçakgönüllülük, kibir, hırs, yumuşak huyluluk, zamanın bozukluğu, kitap sahibinin özürü" gibi konular işlenmiştir.

Esas metin, baştan sona kadar dörtlüklerden oluşmuştur Esas metin, baştan sona kadar dörtlüklerden oluşmuştur. Bu durum, Türker’in milli şiir zevkinin devamı olduğunu gösterir.

Kutadgu Bilig'in 173 yerinde rastlanan dörtlükler, bu eserin asıl şeklini oluşturur. Ancak eserdeki Arapça ve Farsça kökenli sözcük sayısı Kutadgu Bilig'den daha çoktur.

Eserde, Türk – İslam kültürü çerçevesinde insanların terbiyesi için düzenlenmiş esasları tekrar eden ahlakî özellikler görülür.

Düşünceler ayet ve hadislerle desteklenir. Atabetü'l Hakayık, İslamiyet öncesi milli söyleyiş zevki ile ortak İslami edebiyatın özelliklerini bir arada bulundurması açısından önemlidir.

Türk edebiyatının ikinci eseri olarak; Türk dili, Türk tarihi ve edebiyat tarihî araştırmalarında önemli bir kaynaktır.

Yazılmasının üstünden epeyce zaman geçtikten sonra yeniden tanzim edilmesi, şairlerin ondan övgüyle bahsetmeleri, Türklerin yaşadıkları farklı coğrafyalarda değişik nüshalarının bulunması, Atabetü'l Hakayık'ın önemini gösteren önemli noktalardır.

Bu eserin en iyi nüshası, Uygur harfleriyle 1444'te Semerkant'ta yazılmıştır.

Eser, 1951'de Reşit Rahmeti Arat tarafından Türkçeye çevrilmiştir.

Edip Ahmet adım edep, pend sözüm Sözüm munda kalur barur bu özüm Kelür küz, keçer yaz, barur bu ömür Teketür ömürni bu yazım küzüm Adım, Edip Ahmet, sözüm edep ve öğüttür. Canım (geçer) gider, sözüm burada kalır. Bahar geçer, güz gelir; bu ömür gider. Yaz, güz! derken ömür tükenir.

Bu budun talusı akı er turur Akıllık şeref, câh, cemâl arturur Sevilmek tilesen kişigler ara Akı bol, akılık sini sevdürür Bu halkın iyisi cömert kişidir. Cömertlik mevkiyi, şerefi ve güzelliği artırır. İnsanlar arasında sevilmek dilersen cömert ol. Cömertlik senin sevilmeni sağlar.

Hoca Ahmet Yesevi ve Divan-ı Hikmet

11. yüzyılın sonlarında Türkistan’ın Sayram şehrinde doğan Ahmet Yesevi, kerametleriyle ün yapmış Şeyh İbrahim'in oğludur.

Yedi yaşında Yesi şehrine gelir, ilk eğitimini sufîlik çerçevesinde alır. Düşünceleriyle Sirderya çevresinde, Taşkent'te ve bozkırlarda göçebe olarak yaşayan Türkler arasında etkili olur, bu bölgede Müslümanlığın yayılmasına ve kökleşmesine katkıda bulunur.

Ahmet Yesevi, iyi bir eğitim görmüş; Arapça, Farsça ve İslami ilimleri iyi öğrenmiş bir tasavvuf şairidir.

Hikmetleriyle özellikle kırsal kesimde yaşayan halkın üzerinde etkili olmuştur.

Ahmet Yesevi, İslâma yeni girmiş Türk boylarına İslamın esaslarını, tasavvufun inceliklerini öğretmek için "hikmet" denilen manzumeleriyle hitap etmiştir.

Mesajlarını iletmek için şiiri bir araç olarak kullanmıştır Mesajlarını iletmek için şiiri bir araç olarak kullanmıştır. Türk edebiyatında tasavvuf düşüncesini şiir biçiminde aktaran ilk isim Ahmet Yesevi'dir.

"Hikmet" kavramı, "dinî-tasavvufî özlü söz" şeklinde açıklanabilir.

Yesevi’nin şiirlerine hikmet, hikmetlerin daha sonra toplanmasıyla oluşan kitabına da "Divan-ı Hikmet" adı verilmiştir.

Hikmetlerde işlenen konular, tamamen dinî ve tasavvufî bir niteliktedir.

İslamın esasları, şeriatın hükümleri, tasavvuf adabı şiirlerin ana konusudur.

Kıyamet günü, cennet ve cehennem tasvirleri, dünyanın gidişatından şikayet, peygamber sevgisi, dervişlerle ilgili efsaneler ve Yesevi'nin yaşamıyla ilgili konular sade bir Türkçeyle ifade edilmiştir.

Ahmet Yesevi'nin hikmetleri biçim ve içerik yönünden 12 Ahmet Yesevi'nin hikmetleri biçim ve içerik yönünden 12. yüzyılda Anadolu'da gelişen halk edebiyatı ürünlerini büyük ölçüde etkilemiştir.

Hikmet, Anadolu’da görülen "ilahi”nin karşılığıdır.

Bu şiirler bir yandan dinî-tasavvufî unsurları, diğer yandan Halk edebiyatı unsurlarını taşır.

Hikmetlerin kimi gazel, kimi geleneksel halk şiiri biçiminde yazılmıştır.

Halk şiirinde de çokça görülen redifle pekiştirilmiş, yarım uyaklar kullanılmıştır. Hece ölçüsüyle yazılan hikmette 4 + 4 + 4 = 12'li hece ölçüsü kullanılmıştır.

Uyak düzeni halk şiirindeki koşmaya benzer. (abab / cccb / ddb / eeeb)

Şiire Arapça ve Farsça'nın biraz karıştığı, fakat genelde sade bir Türkçenin kullandığı görülmektedir.

Kaşgarlı Mahmut ve Divan-ı Lügati't Türk

Yazar, Balasagunludur. Türk illerini dolaştığı, onların tarihlerini, dillerini ve edebi verimlerini toplayıp kitap haline getirdiği anlaşılmaktadır.

Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati't Türk adlı eserini, 1072'de yazmaya başlamış ve 1074'te bitirmiştir.

Eserini Alp Arslan'ın damadı Halife Müktedî Billah'a sunmuştur.

Divan-ı Lügati't Türk, Türk milletinin yüceliğini anlatmak, Türk dilinin Arapçadan geri kalmadığını göstermek ve Araplara Türkçeyi öğretmek; böylece o zamana kadar hemen hemen tamamı Türklerce idare edilen Ön Asya'da, Arapların Türklerle ilişki kurmalarını sağlamak amacıyla yazılmıştır.

Eser, öncelikle amacına uygun olarak, Türkçe- Arapça bir sözlük biçiminde hazırlanmıştır. Türkçe kelimelerin ve örneklerin anlamları Arapça olarak verilmiştir.

Türk illeri, boyları, gelenek ve görenekleri, çeşitli Türk destanları hakkında verdiği bilgilerle Kaşgarlı Mahmut, çok yönlü bir Türkolog olarak değerlendirilir.

Sadece bir sözlük olmayan Divan-ı Lügati't Türk, pek çok konu hakkında bilgi veren, bir el kitabıdır.

Kitapta yer alan örnekler arasında atasözleri ve şiir parçaları vardır Kitapta yer alan örnekler arasında atasözleri ve şiir parçaları vardır. Bu derlemeler anonim ürünlerdir.

Divan-ı Lügati't Türk'te Türkçe sözcük sayısı 7. 500'den fazladır Divan-ı Lügati't Türk'te Türkçe sözcük sayısı 7.500'den fazladır. Ayrıca Türkçe olmayan, dilimize diğer dillerden girmiş olan sözcüklere de yer verilmiştir.

Divan-ı Lügati't Türk'ün dünyadaki tek nüshası, İstanbul Millet Kütüphanesindedir.

Zemahşeri ve Muhakemetü'l Edeb (Edep Öğrenimine Giriş)

12. yüzyılın ikinci yarısında Zemahşeri tarafından yazılmıştır 12. yüzyılın ikinci yarısında Zemahşeri tarafından yazılmıştır. Arapçayı öğretmek amacıyla yazılan eser, Türk lehçeleri hakkında bilgi vermesi bakımından önemlidir.

Divan-ı Lügati't Türk'ten sonra, Türkçe'nin tarihi gelişimini gösteren eserlerin başında gelir.

Bu eserde yer alan deyimler, yer, ay, elbise, teknik terim, hayvan adları, inançlarla ilgili ifadeler önemli bir değer taşır.

Zemahşeri bu eserini Harezm hükümdarı Atsız'a övgü ve saygılarla ithaf etmiştir. Eser, 12. yüzyıl Harezm Türkçesini yansıtması yönünden de önemlidir.

Fahrettin Mübarekşah ve Şecere-i Ensab

Afganistanlı bir Türk olan Fahrettin Mübarekşah'ın 1206'da yazdığı bir eserdir.

Kitap, Farsça olup Hz. Peygamber'in ve diğer İslam büyüklerinin soy kütüklerini tespit eder.

Türk dili yönünden önemi, Türkleri anlattığı yerlerde bazı Türkçe kelimeleri kullanmasıdır.

Kitaba bir de Türkçe rûbai koyan yazar, o dönemde Türklerin şiir yazdığını ve Türkçe ile şiir yazılabileceğini göstermek istemiştir.

Ali Şîr Nevaî

Çağatay Türkçesinin en büyük sanatçısı olarak kabul edilen Nevaî, şiir, mesnevi, tarih, tezkire, tasavvuf ve dil vb. çeşitli tür ve alanlarda otuza yakın eser vermiştir.

Eserlerinin sayısı ve değeri yönünden İslami Türk edebiyatı döneminin en verimli sanatçılarından biridir.

"İki Dilin Karşılaştırılması" anlamına gelen "Muhakemetü'l Lugateyn" adlı eseriyle, Kaşgarlı Mahmut'tan sonra tarih içinde Türkçenin sözlüğünü hazırlayan ve Türkçeyi savunan, Türkçenin üstünlüğünü ortaya koymaya çalışan ikinci sanatçımız olmuştur.

Ali Şîr Nevaî, bu eserinde Türkçeyle Farsçayı karşılaştırarak Türkçenin birçok yönden Farsçadan üstün bir dil olduğunu ortaya koymuştur.