GENEL SİSTEMLER KURAMI Prof Dr Süheyla ÜNAL

Genel sistemler kuramı Ludwig von Bertalanffy, 1969

Sistem öğelerden oluşan öğeleri arasında yer, zaman ya da davranış birlikteliği bulunan ya da anlam bağıntıları ile bütünlük oluşturabilen yapıları ve işlevleri açısından öğeleri karşılıklı bağıntılılık gösteren

Sistem öğelerinin birlikte yarattığı etki nedeniyle kendi öğelerinden gayrısını dışlayan ve başka varlıklardan ayıran bir sınır yaratma eğilimi taşıyan yapısı, işlevleri, nitelikleri ve davranışları açısından, öğelerinin aritmetik toplamından ayrı ve fazla olan bir bütündür.

Sistem Sistemin zaman ve yer içinde var olması için bir yapı gereklidir. Her sistem hiyerarşik bir düzen içinde daha küçük alt sistemlerden oluşurken kendisi de daha büyük bir sistemin alt sistemini oluşturur. Alt sistemler karşılıklı etkileşim halindedir.

Sistem Yapı (being) Süreç (process) Sistemdeki enerji, madde ve bilginin zaman içindeki değişimi İşlev (behaving) yapının canlılığını ve dengesini koruyabilmesi amacıyla uyguladığı, anbean değişebilen eylemlerdir Tarih (becoming) daha yavaş olan değişimler

Süreç-yapı ilişkisi Yapı işlevselliğin etkisiyle değişebilir eğer değişim dönüşümsüz olarak gerçekleşmişse, tarihsel bir süreç gerçekleşir ve yeni bir yapı ortaya çıkar

Kapalı sistemler Başka sistemlerle hiçbir madde ve enerji alışverişinde bulunmayan sistemlerdir Kapalı sistemler ve evren olasılığın en az olduğu bir durumdan, olasılığın en yüksek olduğu duruma doğru akar ve düzensizlik artar

Kapalı sistemler Statik sistemler ÇEVRE KAPALI SİSTEM Minimum enerji Maksimum entropi

Entropi - geridönüşümsüzlük Olasılıklar arttıkça sistem giderek daha gelişigüzel, belirsiz ve düzensiz bir hal alır Bu olası hallerin, düzensizliğin niceliğinin ölçüsüne entropi denir. S= - log W sistemdeki olası hallerin tümü (0<w<1) Zaman Sistem dengesi + Artış oranı +

Ölüm Olasılığın daha fazla artamayacağı durum “ölüm” ya da “bitim”dir

Negentropi Açık sistemler başka sistemlerle etkileşime girerek, onların entropisini arttırma yoluyla kendi entropisini düşürebilir. Daha düzenli, daha organize, daha stabil, daha yordanabilir (daha az olasılıklı) olabilir

(sistemin istenilen durumu) Negentropi Amaç Bilgi negentropidir Bilgi kullanarak örgütlenme, kontrol ve iletişim yoluyla doğanın düzenliyi, az olasılıklıyı, ve “anlamlı”yı yok etme eğilimi ile savaşırız Sistemin durmu Zaman Amaç (sistemin istenilen durumu) + Sistemin durumu - + farklılık Düzeltici etkinlik +

Açık sistemler Dinamik sistemler ÇEVRE AÇIK SİSTEM Girdi = Çıktı

Açık sistemler Parçalarının toplamından daha fazla bir şeydir Sistem çevre ile ilişki içindedir

Yaşayan sistemler bilgiyle organize olan madde ve enerjiden oluşurlar zaman ve yer içinde varlıklarını sürdürürler kısmen geçirgen bir sınıra sahiptirler hiyerarşik bir düzen içerirler

Yaşayan sistemler gerekli enerjiyi sağlamak ve uygun biçimde kullanmak organizasyon alt sistemler arasında çok belirli, dakik ve uyumlu bir etkileşim kontrol mekanizmaları homeostazis ve heterostazis eğilimleri

Enerji Sistemin canlılığı için gerekli kaynaklar bilgi enerji zaman para bireysel çaba herhangi bir materyel

Sınırlar Bir sistemi diğer sistemlerden ve çevreden ayıran ve onlarla alışverişini düzenleyen örüntüler Sınırların geçirgenliği sistem için önemlidir Geçirgen sınırlar- kontrolsüzlük ve tanımsızlık-erime, çökme Katı sınırlar- Bilgi alışverişinin olmaması

Organizasyon Kaynakları uygun şekilde kullanarak etkinliğe dönüştürme Girdiler Dönüşüm süreci Çıktılar

ORGANİZMA ÇEVRE Sosyal yapı Biyolojik yapı ORGANİZMA Ruhsal yapı

Organizma Kendini referans alma Farklı olasılıklar Paralel dağılım Bire birden çok, çok seçenekli haritalamalar Döngüsel nedensellik Katabolizma ve anabolizmanın önemli olması Özgül düzenekler

Yaşayan sistemler=İletişim+Kontrol Kendini düzenleme Çevre Karşılaştırma Amaç Uyum Yönetici sistem Ölçüm Girdi Çıktı “Sistem”

Hiyerarşi- Güç Fiziksel yapılarla ilişkili soyutlama sağlayan bir kavramdır Daha alt düzey yapıların yönetilmesi Daha üst düzey sistemlerle bütünleşme Hiyerarşik yapı Komplike-basit Alt - üst 2. düzey 2. düzey 1. düzey 1. düzey

Yaşamdaki hiyerarşi Biyosfer- Global kaynaklar Biyomes- Enerji ve madde alışverişi Ekosistem- Türlerin karşılıklı bağımlılığı Hayvanlar alemi- Yarışma ve yiyecek zinciri Bireysel organizmalar - Fizyolojik işlevler Organlar, fizyolojik sistemler- Homeostazis Dokular- Büyüme, devamlılık, onarım Hücreler - Büyüme, özelleşme, ölüm Organeller- Hücre homeostazisi Makromoleküller – Kapsama, tanıma, bağlanma Blok moleküler yapılar – Polimerleri oluşturma Kimyasal elementler- Kimyasal bağlar oluşturma

Fark yaratan fark Sistemi eyleme farklılıklar götürür Referans sinyaldeki ya da çevresel değişkenlerin algılanışındaki bir değişiklik bir hata sinyali yaratarak sistemin davranışını etkiler

İletişim kanalları Sistemin varlığını sürdürebilmesi için iletişim kanallarının olması gereklidir İletişim kanalları Sistemin çevreden haberdar olmasını sağlar Sistemin iç kontrolünü düzenler

Uyumlu etkileşim Sistemin bir yerindeki sapma başka bir olayla dengelenir Sistem, girdilerin yorumuyla oluşan eylemlerin sonuçları tarafından monitorize edilir Bir birimin çıktısı- diğer birimlerin çıktıları ile birleşerek, daha alt sistemlere referans sinyal olur

Referans sinyaller Kendilik kavramı Değerler İstekler Güdüler İlgiler Standartlar Amaçlar

İlkeler, programlar, kategoriler, ilişkiler, olaylar, geçişler İdeal self Duyumlar, duygular Dünya görüşü İlkeler, programlar, kategoriler, ilişkiler, olaylar, geçişler

Hiyerarşideki amaçlara ilişkin eylemler bilişsel süreçleri monitorize eder, bu da duygusal tepkileri anlamlandırır Beklentiler pozitif duygu ile sonuçlanır İstenilen durumun altındaki ilerleme negatif duygu ile sonuçlanır

Kontrol mekanizmaları Alt sistemleri birbiriyle anlamlı ve dinamik bir etkileşim içinde, kabul edilebilir sınırlar içinde tutarak duruma uyum yapmasını sağlar Kontrollü uyum anlamlı bir değişim için gereklidir Sistemlerde geribildirim en önemli kontrol mekanizmalarıdır

Kontrol mekanizmaları Yaşayan sistemler negatif ve araya giren pozitif geribildirim halkalarının sağladığı döngüsel kontroller aracılığı ile iç koşullarının belirli alt ve üst sınırlar arasında sabit tutarlar. Hata iletisi Denetleyici (Farkın değerlendirilmesi) Referans sinyal Karşılaştırıcı Sistemin şimdiki durumu Amaç İstenilen durum Algılanan uyaran

Kontrol mekanizmaları Sistemin hiçbir parçası diğerleri üzerinde tek taraflı bir kontrole sahip değildir. Sistemin yönetici özelliği sistemin bazı parçalarında değil, sistemin bütününde yer alır.

Geri bildirim Sistemin değerlendirilmesi, izlenmesi ve daha etkili performans sergilemesi amacıyla, sistemin kullandığı enerji ya da bilgi süreçleri hakkındaki bilginin kullanılması Hata-kontrollü düzenleme

İleri besleme Öngörü temelli düzenleme Hatayı öngörmeye dayanır Hata kontrolden çıkmadan eyleme geçilir

Negatif geri bildirim En temel kontrol, girdiyi kontrol eden negatif geribildirim döngüsü ile sağlanır Sistemdeki sapmanın düzeltilmesine, ilk dengenin kurulmasına hizmet eder (homeostazis) Uyumsal davranışa neden olur (self-regulation) Dış değişiklikleri azaltır ve stabilize eder

Homeostazis Yaşayan sistemi, dağılma ve ölme yönündeki eğilime karşı kararlı ve dengede tutma etkinliği

Negatif geri bildirim Şimdiki durumla istenen durum arasındaki farkı azaltmayı sağlar Önceki eylem, sonraki eylemi negatif olarak etkileyerek, şimdiki durumun, istenilen durumla aynı çizgiye gelmesine neden olur

Negatif geri bildirim Negatif geribildirim döngüsü, daha alt birimlerin eylemlerindeki bir bozukluğu düzeltmek için hızlı davranırsa, kontrolle değil kaosla sonuçlanır Hiyerarşik düzen içinde daha alt birimler, referans sinyal gönderen üst birimlerden daha hızlı operasyon yapmak zorundadır

Pozitif geri bildirim Sisteme daha fazla uyaran girmesini sağlayarak, sistemdeki sapmayı arttıran ve denge durumundan sapmasını amplifiye eden geri bildirim döngüsü

Pozitif geri bildirim Sapmış davranış (dış değişikliklerin pekiştirilmesi) Sistemin çökmesi ya da dağılması Entropi artışı sistemde total bir değişikliğe ya da yıkıma neden olur Değişimin öncülüdür

Morfostaz-Morfogenez Sistemdeki statükoyu koruma eğilimi Negatif geri bildirim aracılığı ile sağlanır Morfogenez Sistemdeki büyüme, gelişme, yenileşme, yaratıcılık ve değişme Pozitif geri bildirim aracılığı ile sağlanır

Morfostaz-Morfogenez diyalektiği “İlerleme değişimin içinde düzeni, düzenin içinde değişimi koruyabilmek sanatıdır.” A.N. Whitehead

Sistemin işleyişi Çoklu nedensellik Çok sonuçluluk Farklı başlangıçlardan ya da farklı süreçlerden aynı sonuca ulaşılabilir Çok sonuçluluk Aynı başlangıçlar, farklı sonuçlara götürebilir

KAYNAKLAR Ludwig Von Bertalanffy (1968) “General system theory : Foundations, Development, Applications” Stein I (1974) Systems theory, science and social work. The Scarecrow Press Inc Bailey KD (1994) Talcott Parsons, Social entropy theory and living systems theory. Behavioral Science 39:25-45